زازاکی
زازاکی، زازا، زازایی، یا دیملی (به زازاکی: Dımılki, Kırdki, Kırmancki, Zazaki) یکی از زبانهای ایرانی شاخهٔ شمالغربی و از زبانهای زازا-گورانی است که در شرق آناتولی (ترکیه) توسط مردم زازایی صحبت میشود. شمار زازازبانان را تا حدود ۴ میلیون تن حدس میزنند.
زازاکی | |
---|---|
Default
| |
وضعیت رسمی | |
تنظیمشده توسط | مؤسسهٔ زبان زازاکی |
کدهای زبان | |
ایزو ۱–۶۳۹ | diq |
ایزو ۲–۶۳۹ | diq |
ایزو ۳–۶۳۹ | zzz |
زازاکی همانندیهای نزدیکی با زبان اورامانی و گویش باجلانی دارد و به این خاطر، زبانشناسان این سه گویش را درون خانوادهای به نام زازا-گورانی قرار میدهند و زازا-گورانی را شاخهای جداگانه از دستهٔ زبانهای ایرانی شمال غربی بهشمار میآورند.
ریشههای زبان
دربارهٔ ریشهٔ این زبان، در کنار نظر غالب، دیدگاههای دیگری نیز وجود دارد.
زبان زازاکی یکی از زبانهای ایرانیِ شمال غربی است و به زبانهای گیلکی، مازندرانی و تالشی بسیار نزدیک است. این زبان پیشتر به عنوان شاخهای از زبانهای کردی در نظر گرفته میشد که اکنون بی اعتبار است و امروزه زبان زازاکی جز زبانهای کردی محسوب نمیشود.گلاتولوگ زبان زازاکی را زیرمجموعه زبان آذری معرفی می کند.
زبانشناسان بر این باورند که زازاکی زبانی مستقل از زبانهای ایرانی است و نام اصلی زازاها یعنی «دیملی» نیز شکل دگرگونشدهٔ واژهٔ دیلمی است و خاستگاه این مردم نیز منطقهٔ دیلمستان در غرب رشتهکوه البرز و جنوب گیلان حدس زده شدهاست؛ و زازاکی نیز شکل نوین زبان دیلمی است.
این فرضیه از نظر ژنتیک (نسل شناسی) تقویت نمیشود. پژوهش های جدید نشان می دهند که اصل دیمیلی بومی خاور آناتولی بوده و از نظر نسل شناسی از همسایگان کرمانج خود غیر قابل تشخیص و جدایی هستند و تنها از نظر زبانی با جنوب دریای خزر پیوند دارند.
به یکی از ریزابه های دجله دیاله می گفتند که دجله کوچک یا دیله کوک نیز خوانده میشد. دهخدا نام دجله را را از معجم البلدان دیلکه نقل نموده است و گفته است در کتیبه ها بصورت دگلت بوده است.
نواحی شمالی رود دجله دیلمان نامیده میشدند و طبق بندهش دجله رود از دیلمان بیاید و به خوزستان به دریا ریزد.
سکونتگاه
محدودهٔ سکونت زازاها، مناطق غربیِ کردستان ترکیه شامل درسیم، الازیغ، ارزنجان، ملاطیه، سیواس، مرعش و دیاربکر است که البته در بسیاری مناطق با کرمانجها در مناطق مشترکی زندگی میکنند، از جمله در دیاربکر. اکثر زازاها قادر به تکلم به کردی کرمانجی نیز میباشند.
از شاعران معاصر به زبان زازاکی میتوان از روشان لزگین نام برد.
مقایسهٔ ریشهشناختیِ زازاکی، فارسی و برخی زبانهای دیگر هندواروپایی
- اعداد
فارسی | زازاکی | روسی | یونانی | ایتالیایی | اسپانیایی | آلمانی | فرانسوی | انگلیسی |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
yak یک | jû/yew | odin | ena | uno | uno | eins | un | one |
du دو | dı | dva | dyo | due | dos | zwei | deux | two |
se سه | hirê | tri | tria | tre | tres | drei | trois | three |
çahar چهار | çehar | çetyre | tesera | quattro | cuatro | vier | quatre | four |
panc پنج | panc | pyatʹ | pende | cinque | cinco | fünf | cinq | five |
şeş شیش | şeş | shestʹ | eksi | sei | seis | sechs | six | six |
haft هفت | hewt | semʹ | epta | sette | siete | sieben | sept | seven |
haşt هشت | heşt | vosemʹ | okto | otto | ocho | acht | huit | eight |
noh نه | new | devyat | ennia | nove | nuevo | neun | neuf | nine |
dah ده | des | desyatʹ | dheka | dieci | diez | zehn | dix | ten |
bist بیست | vist | dvadtsatʹ | eíkosi | venti | veinte | zwanzig | vingt | twenty |
- واژهها
فارسی | زازاکی | گیلکی | مازندرانی | روسی | یونانی | ایتالیایی | اسپانیایی | آلمانی | فرانسوی | انگلیسی |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
پدر | Pi | per | per/Beba | Otets | Pateras | Padro | Padre | Vater | Pére | Father |
مادر | Maye | Mar/n'na | Mar/Nena | Mat | Mitera | Madre | Madre | Mutter | Mére | Mother |
برادر | Bıra | Berar | Berar | Brat | Adelfos | Fratello | Hermano | Bruder | Frére | Brother |
نام | Name | Nome/Nume | Num | İmya | Onoma | Nome | Nombre | Name | Non | Name |
لب | Lew | Lab/Maça | Lab/Luçe | Guba | Cheíli | Labbro | Labio | Lippe | Lévre | Lip |
من | Ez | Mo | Men | Ya | Ego | Io | Estoy | Ich | Je | I |
تو | Tı | Ti/Too | Te | Ti | Eseis | Ti/Te | Te/Ti/Tu | Du | Tu/Toi | You |
ما | Ma | Amo/Aman | Ama/Ema | My | Emais | Nois | Nosotros | Wir | Nous | We |
مال من | Mı | Mo/Mi | Me/Mi | Moĭ | Mou | Mio | Mi | Mein | Mon | My |
آری | Eya | Aha | Are | Da | Nai | Si | Si | Ja | Vui | Yes |
هیچ | Nê | Hech/Hiç'i | Heç | Ne | Ochi | No | No | Nein | Non | No |
در (میان) | De | Miyen | Dele | - | - | Di | De | Bei | De | At |
غزال | Ğezale | Ğezale | Ghazel | Gazel | Kazélla | Gazzella | Gacela | Gazelle | Gazelle | Gazelle |
در | Ber | Dar | Dar/Looş | Dvar | Pórta | Porta | Puerta | Portre | Tor | Door |
پا | Pa/Lınge | Lag/Lang/Ling | Ling | Podnozhie | Pódi | Piede | Pata | Pied | Fuß | Foot/Leg |
زمین | Erd | Zimin | Bene | земной шар | γη | Terra | Tierra | Erde | Terre | Earth |
ستاره | Astare | Roja/Rozha | Essare/Roja | - | Astéri | Astro | Estrella | Astre | Stern | Star |
نو | Newe | Nu/Taza | Nu | Novyi | Néos | Nuovo | Nuevo | Nouveau | Neu | New |
پُر | Pırr | Poor/Sarakal | Per | Polnyi | Pliri | Pieno | Pleno | Plein | Prall | Full |
بزرگ | Gırd | Pilla | Gat | Gromnyi | Megálos | Grande | Gran | Grande | Groß | Great |
سیم (نقره) | Sêm | Sium/Noghore | Noghore | Serebro | Asimi | Argento | Suelto | Argent | Silber | Silver |
گربه | Pısınge/Xone | Piça | Bameşi | Kot | Gata | Gatto | Gato | Cat | Kitty | Kätzchen |
گرگ | Verg | Verg/Goorg | Verg | Volk | - | - | - | - | Wolf | Wolf |
مرغ | Kerge | Kerk/Kark/Kulushkan | Kerg | Kuritsa | Kotópoulo | - | - | - | Küken | Chicken |
مورچه | Morcela | Pootal/Pital/Pitowl | Melije | Meverçe | Muravyei | - | - | Ameise | Amerse | Pismire |
میمون | Meymûn | Meymol/Meymon | şadi | Maimou | - | Scimmia | Mono | - | - | Monkey |
خانه | Ban/Keye | Khana/Khowna/Ja | Sere | - | - | - | - | Bâtiment | Baun | Build |
صدا (واک) | Veng | Vang | Vang | - | - | Voce | Vaz | Voix | - | Voice |
مرگ | Merd | Murdn/Marg | Marg | Mertvyi | - | Morto | Muerto | Mort | Mord | Murder |
موش | Mere | Moosh | Gal | Mysh | - | Mouse | - | - | Maus | Mouse |
تُنُک (پراکنده) | Tenık | Galaf | Tanek | Tonki | - | - | - | - | Dünn | Thin |
لیمو | Lêmone | Le'mu/Limbo | Limu | Limon | Lemoni | Limone | Limón | Zitrone | Citron | Lemon |
باقله | Beqla | Baqala | Bakkele | Bob | - | - | Haba | - | Bohne | Bean |
آب | Awe | Uw/Suma/Ab | Aw | U | - | - | Acqua | Agua | Aqua/Eau | Aqua/Water |
پیش | Ver | Var/Vija/Varja | Var | Pro | Fronte | Frente | Ventral/Avant | Vor | Front/Pre | - |
صفحه | Pele/Pelge | Valg | Valg | Pazh | - | Pagino | Página | Page | Page/Seite | Page |
خوش | Weş | Xojir/Xurum/Xuş | Xejir/Xeş | Vpolne | - | - | - | - | Wohl | Well |
ویژگیها
نظام آوایی زازا به نظام آوایی گیلکی و تالشی بسیار نزدیک است؛ با این تفاوت که نظام آوایی زازا از تعدادی آواهای دندانیِ تأکیدی نیز برخوردار است و تعداد مصوتهای آن بیشتر است. در نظام اسمیِ تمامی گویشهای زازاکی، معمولاً میان دو جنس مذکر و مؤنث تفاوت وجود دارد. در صرف اسم، دو حالت فاعلی و غیر فاعلی وجود دارد.
مانند فارسی، فعل دارای بن مضارع و بن ماضی است.
جملههای بعضی پایههای زازاکی و فارسی
پارسی | زازاکی |
---|---|
چه | Çı/Se |
چگونه/چطور | Senêna/Çıturiya |
نام تو چیست؟ | ?Namê to çıko |
نام شما چیست؟ | ?Namê şıma çıko |
تو چند ساله ای؟ | ?Tı çend serriya |
چطوری؟ خوشی؟ (زن) | ?Tı çıturiya? Tı senêna |
چطوری؟ خوشی؟ (مرد) | ?Tı senênê?, Tı çıturiyê |
با تشکر از شما (مرد) | Tı weş bê |
با تشکر از شما (زن) | Tı weş ba |
تشکر میکنم | Teşekur kenan |
خدا از تو راضی باشد | Homa to ra razi bo |
این چیست؟ (مرد) | ?Eno çıko |
این چیست؟ (زن) | ?Ena çıka |
تو چی میکنی؟ (چه کار میکنّی؟) (زن) | ?Tı se kena |
تو چی میکنی؟ (چه کار میکنّی؟)(مرد) | ?Tı se kenê |
شما خِوش آمدید | Şıma xeyr amey |
است (برای مردان) | Esto |
است (برای زنان) | Esta |
هست (غیر جنسی) | Estê |
نیست (برای زنان) | çıniya/niesta |
نیست (غیر جنسی) | çıniyê/niestê |
نیست برای مردان) | çıniyo/niesto |
آری | Eya |
هیچ | Nê |
رفتن | Şiyene |
میآیند | Ê yenê |
تو چه گفتی؟ | ?To se vat |
تو چه میگوی؟ (زن) | ?Tı se vana |
تو چه میگوی؟ (مرد) | ?Tı se vanê |
خانه | Ban / Keye |
دوستم (برای مردان) | Embazê mı / dostê mı |
دوستم/ مه همباز (برای زنان) | Embaza mı |
پسر من به پسر تو میگوید | Lacê mı lacê to ra vano |
در دستهای من چیزی نماند | Zerrê destanê mı de çiyê nêmend |
زازاکی جنوبی
زازاکی جنوبی یا دیملی (به زازاکی: Dımıli, Zazakiyê Veroci) گویش جنوبی زبان زازاکی است. این گویش زبان زازاکی در استانهای دیاربکر، شانلی اورفا و آدی یامان در کردستان ترکیه رواج دارد. شمار گویشوران زازاکی جنوبی یا دیملی نزدیک به ۱،۵۰۰۰،۰۰۰ میلیون دانسته شدهاست.
جستارهای وابسته
- مردم زازایی
پانویس
- ↑ «Kirmanckî, Kirdkî, Dimilkî, Zazakî». www.zazaki.net. دریافتشده در ۲۰۲۱-۰۱-۲۹.
- ↑ دانشنامۀ ایرانیکا: دِملی، نوشتۀ گارنیک آساتریان، منتشرشده در ۱۵ دسامبر ۱۹۹۵؛ بازدید در ۲۹ اوت ۲۰۲۱.
- ↑ http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=diq
- ↑ http://books.google.de/books?id=LuVSkpVuAkAC&pg=PA385&dq=zazaki+paul+ludwig&hl=de&ei=SJ5NTs-oKcvG8QOagL26Bw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2&ved=0CDUQ6AEwAQ#v=onepage&q=zazaki%20paul%20ludwig&f=false
- ↑ Kjeilen, Tore. "Zazaki". LookLex Encyclopaedia. Archived from the original on 8 January 2018. Retrieved 28 June 2017.
Zazaki has earlier been classified under Kurdish. Similar to the Dimli language (mainly Iran), Zazaki's relation to Kurdish is clear, though, but influences from other languages and an independent history have set them apart.
- ↑ http://www.britannica.com/topic/Iranian-languages
- ↑ http://www.joshuaproject.net/languages.php?rol3=diq
- ↑ http://www.jstor.org/discover/10.2307/4030804?uid=3739192&uid=2&uid=4&sid=21101221288217
- ↑ https://glottolog.org/resource/languoid/id/zaza1246
- ↑ , Encyclopedia of the developing world, Thomas M. Leonard, Taylor & Francis, 2006 ISBN 0-415-97662-6, 9780415976626, p.1576
- ↑ مرشد، سیاوش (۱۳۹۳). زبان زازا (دیمیلی). انتشارات بلخ. ص. ۱۳.
- ↑ گلیجانی مقدم، ندا (۱۳۹۵). «تحول معنایی واژه دیلم» (PDF). مطالعات تاریخ اسلام: ۱۱۱.
- ↑ دادگی، فرنبغ (۱۳۶۹). بندهش. ترجمهٔ بهار، مهرداد. انتشارات توس. ص. ۱۷۵.
- ↑ «Zazaki.NET: Roşan Lezgîn, Bîyografî».
- ↑ http://www.ethnologue.com/language/zza
- ↑ http://www.ethnologue.com/language/dıq
منابع
- Michiel Leezenberg, Gorani Influence on Central Kurdish, ILLC-Department of Philosophy, University of Amsterdam
- Terry Lynn Todd, A GRAMMER OF DIMILI also known as Zaza, University of Michigan, Ann Arbor, Electronic Publication 2008 ,
- Raymond Gordon, Jr. , Editor. Ethnologue: Languages of the World. Fifteenth Edition.
(Classification of Zazaki Language.)
- Paul, Ladwig. (1998) The Position of Zazaki Among West Iranian languages.
- Gülşat Aygen, Zazaki/Kirmanckî Kurdish, Volume 479 of Languages of the World, Lincom Europa, 2010
- راهنمای زبانهای ایرانی جلد دوم، رودیگر اشمیت، ترجمه زیر نظر حسن رضایی باغبیدی، انتشارات ققنوس، چاپ اول ۱۳۸۳، ص ۵۵۹
پیوند به بیرون
- Ethnologue on Zazaki
- Zazaki.net Zazaki Language and Literature
- Kirdki.com Zaza History and Zazaki Literature
- Dimilki.net About Zazaki
- Kirmancki.net Zazaki Language and Literature, Only Zazaki
- Dersim Info Only Zazaki news
- [۱] بایگانیشده در ۴ مارس ۲۰۱۶ توسط Wayback Machine Academic Research Center of Zazaki
- [۲] Zazaki Wikipedia