مردم زازا
زازاها یا چنانچه خود را دیملی، دِمِلی، کِرمانج و کِرد می‌نامند، مردمانی هستند که به زبان زازاکی صحبت می کنند و عمدتاً در آناتولی شرقی، در منطقه درسیم (امروزه استان تونج‌ایلی) میان ارزنجان در شمال و مرادسو در جنوب و در شرقی‌ترین بخش ناحیه تاریخی ارمنستان علیا زندگی می‌کنند. آنها همچنین در بینگول، ملاطیه، استان العزیز و اطراف دیاربکر، سیورک و سیواس یافت می‌شوند. همچنین حدود ۳۰۰ هزار زازا در اروپای غربی زندگی می‌کنند که بعضاً پناهنده سیاسی هستند. جمعیت زازاها در خاک ترکیه، در حال حاضر نامشخص است اما حدود ۷ تا ۸ میلیون نفر برآورد می‌شود.
منشأ
این مردم خود را به نام زازا، دِمِلی، کِرمانج و کِرد (Zaza, Dimilî, Kirmanc, Kird) می‌خوانند. به نظر می‌رسد حضور زازاها (دِمِلی‌ها) در مناطقی که اکنون ساکن آن هستند مرتبط با موج مهاجرت دیلمی‌ها از دیلمستان در قرون ۱۰–۱۲ میلادی باشد، اما این نظریه با مطالعات ژن شناختی نوین مطابق نیست. تحقیقات ژن شناختی هیچگونه تفاوتی میان زازاها (دِمِلی‌ها) و کورمانج‌ها نیافته‌است. شواهد زبان‌شناسانه به ریشه دیلمی زازاها اشاره دارد. دِمِلی‌ها برخلاف سایر کردها عمدتاً کشاورزانی یکجانشین هستند، گرچه دامپروری نقش مهمی در فعالیت‌های اقتصادی آنها ایفا می‌کند ولی آنان به‌طور خاص به باغداری شهره‌اند. این فرضیه از نظر ژنتیک (نسل شناسی) تقویت نمی‌شود. پژوهش های جدید نشان می دهند که اصل دیمیلی بومی خاور آناتولی بوده و از نظر نسل شناسی از همسایگان کرمانج خود غیر قابل تشخیص و جدایی هستند و تنها از نظر زبانی با جنوب دریای خزر پیوند دارند. به یکی از ریزابه های دجله دیاله می گفتند که دجله کوچک یا دیله کوک نیز خوانده می‌شد. دهخدا نام دجله را از معجم البلدان دیلکه نقل نموده است و گفته است در کتیبه ها بصورت دگلت بوده است. نواحی شمالی رود دجله دیلمان نامیده می‌شدند و طبق بندهش دجله رود از دیلمان بیاید و به خوزستان به دریا ریزد.
مردم
در خصوص تعداد سخنوران به این زبان آمار قابل اطمینانی وجود ندارد، ممکن است در جنوب غربی آناتولی بین ۱٫۵ و ۲ میلیون نفر باشند. طی چهل سال گذشته در حدود همین تعداد زازا به مراکز شهری غرب آناتولی و اروپای غربی مهاجرت کرده‌اند. این ارقام همهٔ قوم زازا را شامل می‌شود گرچه عدهٔ زیادی از آنجا در این حین به ترک‌ها آسیمیله شده‌اند و مهارت زیادی در خصوص زبان مادریشان ندارند. همهٔ زازاها مسلمانند ولی در سرزمین خود به دو گروه شمالی و جنوبی (با اندازه حدوداً برابر) تقسیم می‌شوند. گروه اول پیروی مذهب علوی بوده و گروه دوم سنی مذهب (عموماً شافعی) هستند. مذهب مشترک زازاهای سنی آنها را با همسایگان کرد سنی در جنوب غربشان پیوند می‌دهد. از این رو این سؤال که آیا همهٔ زازاها یک مردم هستند باید از این سؤال که آیا زازاکی خود یک زبان مستقل است تفکیک شود. تا اوایل دهه ۱۹۸۰ همواره شکی وجود نداشت که آنها کردهایی هستند که به گویشی کردی تکلم نمی‌کنند اما در سال‌های اخیر توسط ابوبکر پاموکچو که یکی از اعضای سازمان اطلاعات ترکیه بود نظریه جدایی زازاها از کردها مطرح شد که با استقبال خوب و پشتیبانی مالی ترکیه مواجه شد. زبان‌شناس زازا محمد مالمیسنجی بیان کرده که واژه زازاستان توسط دایره اطلاعاتی ترکیه به منظور آسیب رساندن به ملی‌گرایی کردها مطرح شده‌است.البته تفکر ملی‌گرایی زازا توسط بسیاری از زازاها با مخالفت مواجه شده. بسیاری از زازاهای سنی زبانشان را دِمِلکی می‌دانند، گرچه برخی زازاهای علوی به آن کِرمانجکی می‌گویند. نام دِمِلی در اشاره به یکی از عشایر بزرگ زازا است.
بیشتر گویشوران زازا دست کم تا حدی کرمانجی هم می دانند. تقریباً همه گویشوران زازا خود را کرد می دانند و گویشوران کرمانج هم آنها را کرد می خوانند.
زبان
احتمال مهاجرت زازاها در قرون وسطی، به مدت حدوداً یک هزاره ارتباط مستقیمی با نزدیکترین خویشاوندان زبانی‌شان نداشتند. با این حال، زبانشان خط مرزهای زبانی پرشماری را با زبان‌های حاشیه دریای خزر حفظ کرده و جایگاهش در گروه گویش‌های کرانه خزر ایرانی شمال غربی واضح است. گویش‌های تالشی، هرزندانی، گورانی، گیلکی، مازندرانی و برخی گویش‌ها در مناطق تاتی زبان و منطقه پیرامون سمنان گویش‌های حاشیه جنوبی خزر را تشکیل می‌دهند. این گویش‌ها همانند زبان پارتی، متعلق به زیر شاخه زبان‌های ایرانی شمال غربی هستند. مطابق با همه منابع معتبر زبان‌شناسی، زبان زازاکی یک زبان مستقل است و جزو زبان‌های کردی محسوب نمی‌شود.
دین
زازاها مسلمانند و در سرزمین خود به دو گروه شمالی و جنوبی (با اندازه حدوداً برابر) تقسیم می‌شوند. گروه اول پیروی مذهب علوی بوده و گروه دوم سنی مذهب (عموماً شافعی) هستند. مذهب مشترک زازاهای سنی آنها را با همسایگان کُرد کُرمانج سنی در جنوب غربی‌شان پیوند می‌دهد. زازاها به ترکیبی از باورهای بومی بدوی و مسیحی معتقدند.
جمعیت
جمعیت زازاها در داخل خاک ترکیه، حدود ۷ تا ۸ میلیون نفر برآورد می‌شود. منابع داخلی زازاها، جمعیت کل آنان را تا ۸ میلیون نفر تخمین زده‌اند. نزدیک به ۳۰۰ هزار نفر از زازاها در کشورهای اروپایی و به خصوص آلمان زندگی می‌کنند.
ملی‌گرایی زازا
نگارخانه
جستارهای وابسته
- زبان زازایی
پانویس
- ↑ JoshuaProject, "Kurds"
- ↑ Dr. Orville Boyd Jenkins (2005), "The Kurdish Peoples"
- ↑ Jacques Leclerc (2014), Turquie
- ↑ Terry Lynn Todd (1985), A Grammar of Dimili (also known as Zaza), Michigan, p. vi: "Speakers of Dimili are Kurds psychologically, socially, culturally, economically, and politically."
- ↑ "Kırd, Kırmanc, Dımıli veya Zaza Kürtleri". Deng Yayınları. 1 January 1996.
- ↑ Taylor, J. G. (1865). "Travels in Kurdistan, with Notices of the Sources of the Eastern and Western Tigris, and Ancient Ruins in Their Neighbourhood". Journal of the Royal Geographical Society of London. 35: 39. doi:10.2307/3698077.
- ↑ van Bruinessen, Martin. "The Ethnic Identity of the Kurds in Turkey" (PDF): 1. Archived from the original (PDF) on 15 October 2015. Retrieved 23 June 2015.
- ↑ Özoğlu, Hakan (2004). Kurdish notables and the Ottoman state: evolving identities, competing loyalties, and shifting boundaries. Albany: State University of New York Press. ISBN 0-7914-5993-4.
- ↑ http://www.zazaki.net/haber/the-zazas-a-kurdish-sub-ethnic-group-or-separate-people-1131.htm
- ↑ http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/research/paul.htm
- ↑ https://www.quora.com/Kurdistan/Is-the-zaza-people-in-Turkey-actually-kurds
- ↑ مدخل DIMLĪ در Encyclopædia Iranica
- ↑ http://translate.googleusercontent.com/translate_c?depth=1&hl=fa&prev=search&rurl=translate.google.com&sl=en&u=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1046/j.1529-8817.2005.00174.x/full&usg=ALkJrhggOAvcKHYz7E3eSSznAInVrS9dPQ.
- ↑ Garnik S. Asatrian. «DIMLĪ». دریافت‌شده در ۱۲-۹۰-۱۲.
- ↑ مرشد، سیاوش (۱۳۹۳). زبان زازا (دیمیلی). انتشارات بلخ. ص. ۱۳.
- ↑ گلیجانی مقدم، ندا (۱۳۹۵). «تحول معنایی واژه دیلم» (PDF). مطالعات تاریخ اسلام: ۱۱۱.
- ↑ دادگی، فرنبغ (۱۳۶۹). بندهش. ترجمهٔ بهار، مهرداد. انتشارات توس. ص. ۱۷۵.
- ↑ Arakelova, Victoria (1999). "The Zaza People as a New Ethno-Political Factor in the Region": 397
- ↑ "Is Ankara Promoting Zaza Nationalism to Divide the Kurds?". The Jamestown Foundation. 28 January 2009.
- ↑ Martin van Bruinessen, "Kurdish Nationalism and Competing Ethnic Loyalties", Original English version of: "Nationalisme kurde et ethnicités intra-kurdes," Peuples Méditerranéens no. 68-69 (1994), pp.11-37
- ↑ http://www.jamestown.org/single/?tx_ttnews%5Btt_news%5D=34423&no_cache=1#.V3jNffl97IU
- ↑ مارتین وان برویین سن. «هویت قومی کردها در ترکیه». ترجمهٔ سید مهدی سجادی.
- ↑ J. N. Postgate, Languages of Iraq, ancient and modern, British School of Archaeology in Iraq, [Iraq]: British School of Archaeology in Iraq, 2007, p. 138.
- ↑ راهنمای زبان‌های ایرانی، جلد دوم (به لاتین: Compendium Linguarum Iranicarum) با نام اختصاری CLI اثر ۱۷ زبان‌شناس برجسته به سرپرستی رودیگر اشمیت، ترجمه توسط ۴ نفر (زیر نظر حسن رضایی باغ‌بیدی).
- ↑ http://www.iranicaonline.org/articles/kurdish-language-i
- ↑ «Zazaki.de zazaki dimili zaza Anasayfa». بایگانی‌شده از اصلی در ۶ مارس ۲۰۰۶. دریافت‌شده در ۲ سپتامبر ۲۰۰۹.
منابع
پیوند به بیرون
- زمینه‌های سیاسی و تاریخی کشتار کردهای علوی در ترکیه؛ دفتر پژوهش مؤسسه فرهنگی هنری خراسان
- وبگاه ادبای زازازبان
- سایت زازاکی بایگانی‌شده در ۱۹ فوریه ۲۰۰۷ توسط Wayback Machine(انگلیسی)