سیوند (رود)

رودخانه سیوند یک رود دایمی است به طول ۱۱۰ کیلومتر که از شهرستان‌های آباده و مرودشت عبور می‌کند. این رودخانه از کوه‌های سفید در غوک و تنگ گورک واقع در دهستان قنقری در حدود ۴۵ کیلومتری شمال باختری ده بید و طی ریزابه‌های فراوان سرچشمه گرفته و به سوی جنوب خاوری از منطقه نخودزار می‌گذرد. نام آن با رسیدن به روستای مشگان به رودخانه مشگان تغییر کرده و پس از طی مسیری طولانی و تغییر نام‌های متعدد با ورود به دره خاوری کوه سیوند مجدداً به رودخانه سیوند تغییر نام می‌دهد و به دهستان خفرک علیا وارد می‌شود. در این قسمت شاخه‌ای از آن به دشت خاوری کوه رحمت داخل می‌شود، در این دشت پخش شده و در باتلاق‌های آن ناپدید می‌شود. مازاد آب آن در حوالی بند امیر که در ۱۱ کیلومتری جنوب خاوری مرودشت قرار دارد به رود کر می‌پیوندد.

منابع آب رودخانه سیوند چشمه سارها و زه آبها هستند که پس از ریزش به رودخانه بیشتر در کف رودخانه فرو می‌روند. آبرفتی کف رودخانه آنقدر زیاد است که گاهی رودخانه به‌علت فرورفت آب برای چند کیلومتر خشک می‌شود و دوباره در پایین دست زاینده می‌شود.

در کتاب فارسنامه ی ابن بلخی درباره ی این رود آمده است:

"نهر پروآب، منبع این نهر از دیهی است کی آنرا پروآب گویند و این رودی مبارکست و بیشترین را از نواحی مرودشت آب دهد و در رود کُر افتد."

همچنین، در این کتاب آمده است:

"...و این ناحیت مرودشت بعضی در میان اصطخر محلتها شهر بودست و بیشتر بستانها سرای جمشید بودست و رود پروآب رودیست معروف کی باصطخر و مرودشت آبی خوش گواراست..."

در کتاب فارسنامه ی ناصری نیز آمده است:

"...رودخانه ٔ پرواب بلوک مرودشت آبش شیرین و گواراست . رودخانه ٔ کمین چون به قریه ٔ سیوند مرودشت رسد رودخانه ٔ پرواب گشته درزیر قریه ٔ عماده ده ناحیه ٔ خفرک سفلی از بلوک مرودشت به رودخانه ٔ رامجرد پیوسته رودخانه ٔ کربال گردد."

نیاکان ما آگاهی کامل از امکانات این رودخانه داشته‌اند و شمار زیادی آب بند و پل روی آن احداث کرده بودند که آثار آن‌ها هنوز مانده‌است. نوع طراحی آب بندهایی که از زمان هخامنشیان روی این رودخانه ساخته شده بوده نمایانگر دانش زمین شناسی، مهندسی هیدرولیک و مهندسی ساختمان ما ایرانیان در آن زمان بوده‌است. بیشتر بندها با دانش اینکه بستر رودخانه آب را نگه نمی‌دارد، و اینکه بلندای زیاد آب می‌تواند به کشتزارها و آبادی‌های پیرامون آسیب برساند، کوتاه و فقط برای تقسیم آب یا حق آبه‌ها در بهار و تابستان طراحی شده بوده‌اند، که نشان می‌دهد دانش و شعور نیاکان ما چقدر بیشتر از ما بوده‌است. هنوز این حق آبه‌ها وجود دارند و جزوی از سند مالکیت زمینهای این منطقه هستند و تصور نمی‌رود که دولت بتواند بیش از تأمین حق آبه‌های ساکنان و کشاورزان، آبی برای مصرف‌های دیگر داشته باشد. قول دولت که با این سد خواهد توانست آب فراوان به کشاورزان دشتهای پایین دست مانند ارسنجان برساند قابل انجام نیست. بند مادآبادسیوند رودخانه سیوند که از زمان هخامنشیان هنوز پابرجاست، نماد دانش و تکنولوژی و خِرَد ایرانی است. در برابر آن، سد کنونی سیوند را داریم که روی بستری از سنگ آهک دولومیت و سنگهای آهکی دیگر که محلول در آب هستند ساخته شده‌است تا آبی را که وجود ندارد صدها کیلومتر انتقال دهد. در زمان هخامنشیان آب سیوند کشتزارهای منطقه و تاکستان‌های پیرامون را که مواد اولیه کارگاههای نوشیدنی سازی و خوراک ارتش بزرگ هخامنشیان را فراهم می‌کردند، آبیاری می‌کرد. نیاکان ما در زمان هخامنشیان از ساختار زمین‌شناسی این منطقه بخوبی آگاه بوده‌اند و به همین دلیل فقط به ساختن بندهای کوتاه برای تقسیم آب میان روستاها و کشاورزان بسنده کرده بودند. از آنجا که آب رودخانه سیوند از چشمه سارها تأمین می‌شود و در امتداد مسیر آن هم چشمه‌های زیادی در دل کوه وجود داشته، آن تنگ را «تنگ چشمه» می‌خوانده‌اند که پس از یورش مغولان و ترکان به ایران به «بلاغی» ترجمه شده‌است. گستره تنگ چشمه و دشت پاسارگاد یکی از شناخته شده‌ترین و کهن‌ترین کانون‌های فرهنگ ایران باستان و تمدن بشری در کشور ماست که آثاری از هفت هزار سال پیش تا یورش تازیان در آن نهفته‌است. اگر با دقت به دیواره‌های مسیر رودخانه در تنگ چشمه نگاه کنید، آثار تیشه سنگکاران را می‌بینید که احتمالاً برای ایجاد آبروها و راهروها سنگهای کوه را تراشیده بودند.

تاریخ این منطقه به هزاران سال پیش از دوران هخامنشیان بر می‌گردد. آثار کارگاه‌های دوران‌های نوسنگی، آهن و سفالگری در آنجا نمایان است که همگی نشانه‌هایی هستند از یکی از کهن‌ترین کانون‌های تمدن بشری. افزون بر حضور کاوشگران ایرانی و خارجی، جای پای قاچاقچیان آثار باستانی نیز در سرتاسر این منطقه دیده می‌شود.

این رودخانه از میان شهر تاریخی استخر گذشته و شاخه‌ای از آن به تخت جمشید می‌رفته است. آب شهر استخر و تخت جمشید از این رود فراهم می شده، به همین جهت رود سیوند رودی مقدس در نزد ایرانیان بشمار می‌رفته‌است. سنگهای تخت جمشید بوسیله این رودخانه از معدن سنگهای هخامنشی سیوند برده شده‌است. آب نمای سیوند، پرد هخامنشی سیوند، امامزادگان ابراهیم و سلطان کرم سیوند، تنگه بلاغی، جنگلهای سیوند و کوچه باغهای تاریخی سیوند از جمله آثار توریستی و تاریخی کناره این رود هستند که از اهمیت زندگی در کناره این رود حکایت می‌کنند. از زمان‌های قدیم تا به حال سدهای زیادی بر روی این رود به ویژه در تنگه بلاغی ساخته شده‌است. سد سیوند بر روی این رودخانه ساخته شده‌است که امروزه سد سیوند و ماسه برداری از بستر رود در سیوند بر میراث معنوی ایرانیان هتک حرمت کرده‌است.

اطراف رودخانه را در سیوند چم و کندل دربر گرفته‌است. در سیوند، آبرفتی بودن رود موجب مجزا شدن رود از جاهای دیگر آن در سیوند شده‌است. کندل واژه ایست که در زبان سیوندی به پرتگاه می‌گویند. کندل امامزاده بزرگترین کندل آن می‌باشد. چم واژه ایست معادل ساحل در زبان سیوندی. این رود چندین جوی بزرگ دارد که در زبان سیوندی به آن دوسه می‌گویند. مهم‌ترین و بزرگ‌ترین آن‌ها دوسه سیوند است. از دیگر دوسه‌ها می‌توان به دوسه قصر دشت، دوسه دشتبال، دوسه زنگی آباد و دوسه سیدگه اشاره کرد.

در زبان سیوندی به جاهای عمیق رودخانه قم، و به جاهایی که آب از زیر به قسمتهایی از ساحل آن پیشروی کرده شیتو می‌گویند. شیتو از قم خطرناک‌تر است. این رودخانه دارای قم و شیتوهای عمیق و خطرناکی است که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به قم اسوری، قم وردی، قم و شیتوی امامزاده، قم عبادی، قم سربند، و قم و شیتوی سلطان کرم اشاره کرد. امروزه با آمدن لودر و بولدوزرهای برداشت ماسه از کف رود همه آن‌ها رو به ویرانی نهاده است.

خصوصیت بارز این رودخانه، سنگریزه‌ای و ماسه‌ای بودن آن است. پوشش غالب حاشیه این رودخانه، درخت‌های بید، گز، بوته‌های نوند، کاشنی و خارشتر است. دراطراف رودخانه درنا، اردک وحشی، شانه بسر، لاک‌پشت، خرچنگ، دال، آبچلک، فلامینگو، لک لک، مرغابی و غاز دیده می‌شود که متأسفانه با ورود فاضلاب کارخانه‌ها و مزارع به رود و مهمتر از آن ماسه برداری بی رویه از کف رود و بی توجهی سازمان حفاظت از محیط زیست، اکوسیستم این رود در سال‌های اخیر به شدت آسیب دیده‌است.

پرنده نادر این منطقه فلامینگو سیوندی است که نسل آن‌رو به انقراض است. سد سیوند در نزدیکی شهرستان پاسارگاد بر روی این رودخانه احداث شده که با احداث آن حیات دریاچه بختگان به خطر افتاده‌است.

سد سیوند سدی است که بر روی رودخانهٔ سیوند ساخته شده‌است. سدی خاکی با هستهٔ رسی و ۵۷ متر ارتفاع با تاجی به طول ۶۰۰ متر که برآورد می‌شود دریاچهٔ پشت آن ۲۵۵ میلیون مترمکعب گنجایش و ۱۱ کیلومتر مربع مساحت (در شرایط معمولی) داشته باشد. با آبگیری سد سیوند، تنگه بلاغی و محوطهٔ باستانی اش به زیر آب خواهد رفت. مسوؤلان هدف از ساخت این سد را کنترل سیلاب‌های رودخانهٔ پلوار و آب رسانی به ۹ هزار هکتار از زمین‌های فرودست سد در دست توابع ارسنجان ذکر کرده‌اند. ساخت این سد مخالفت‌های بسیاری را در میان کنشگران میراث فرهنگی و محیط‌زیست برانگیخت.

• کوههای سیوند
• سیوندخرابه
• چشمه لیرک سیوند
• آبمعدنی سیوند
• حوض قدیمی لیرک سیوند
• غار سیوند
• چشمه آب معدنی لیرک سیوند
• کتیبه پهلوی تنگ خشک سیوند
• گورستان صفوی سیوند
• خویی بوندول
• اوبنبا
• دهکانه سیوند
• رودخانه‌های استان فارس