ترجمه

واژهٔ «ترجمه» در پهلوی به‌صورت «ترگمان» به‌معنی مترجم به‌کار رفته‌است و در نوشته‌های آشوری به‌صورت «ترگومانو» دیده شده‌است. همچنین، در پارسی سره (فارسی خالص)، گاه از واژه‌های «پچواک» و «برگردان» به‌جای «ترجمه» استفاده می‌کنند. فریدون جنیدی در کتاب فرهنگ هزوارشهای دبیره پهلوی می نویسد : ترجمه واژه ایست فارسی که در پهلوی « ترجومک » خوانده می شده‌است،  و چون در زبان تازی از آن،  نام « مترجم » را بر آورده اند،  گمان به تازی بودنِ آن میرود،  باز آنکه مترجم به زبان فارسی « ترجمان » است و در زبان‌های آریایی واژه های translation ( انگلیسی) ،  traduction ( فرانسه)  و traduzione ( ایتالیایی)  از همین ریشه اند،  و چنانکه دیده می‌شود trad زبان های فرانسه و ایتالیایی با ( ترج)  ترجمه یکی است که در زبان انگلیسی با گرفتنِ میانوند « ن » و دگرگون شدن « د » به « س » اندکی دگرگون شده‌است،  نیز واژه ی dragomanos یونانی بهترین برابر ترجمان پهلوی و فارسی است.

انواع ترجمه با توجه به روشی که مترجم انتخاب می‌کند عبارتند از:

1. ترجمه تحت‌اللفظی: ترجمه متن کلمه به کلمه و بدون توجه به ترکیب کلمات و قرار دادن آن‌ها در جایگاه مناسبشان با توجه به زبان مقصد.
2. ترجمه معنوی: که بهترین نوع ترجمه است. گاهی ترجمه علاوه بر اینکه مطابق با متن می‌باشد، با توجه به زبان مقصد و نحوه ترکیب کلمات در آن زبان انجام می‌شود.
3. ترجمه آزاد (مفهومی): این نوع ترجمه به گونه‌ای است که مترجم، خود را در بند و اسیر عبارات نمی‌سازد و به دلخواه خود و متناسب با وضعیت دست به تغییراتی می‌زند.
4. ترجمه داستانی یا روایتی: گاهی ممکن است مترجم، مفهوم و ریشه متن را گرفته و آن را به شکل داستان بیان کند.
5. ترجمه تخصصی: در ترجمه متون علمی و پژوهشی نیاز است مترجم به موضوع مورد نظر تسلط داشته باشد تا بتواند ترجمه دقیقی را ارائه دهد

پیشینه در ایران

پیشینهٔ ترجمه در ایران به روزگار هخامنشیان می‌رسد (۵۵۹–۳۲۱ ق. م). گستردگی این شاهنشاهی و ارتباطات گستردهٔ آن با سرزمین‌های دیگر ترجمه را امری بایسته ساخته بود. کتیبه‌های هخامنشیان معمولاً به سه زبان فارسی باستان، اکدی، و ایلامی نوشته می‌شده‌است.

در مراکز علمی عصر ساسانیان، مانند سلوکیه، تیسفون، و گندی‌شاپور آثار فراوانی از زبان‌های گوناگون متداول در آن روزگار همچون سانسکریت، یونانی، لاتینی، و سریانی به پهلوی ترجمه می‌شد. نخستین ترجمهٔ دوران ساسانیان را مربوط به عصر خسرو اول انوشیروان می‌دانند. از نامدارترین آثاری که در این دوره ترجمه شد، باید به ترجمهٔ پنچه تنتره یا کلیله و دمنه از سانسکریت به فارسی پهلوی اشاره کرد.

همچنین، در آغاز تمدن اسلامی ترجمه‌های متعددی از کتب فلسفی و علمی یونانی به پهلوی موجود بود.

کار ترجمه در ایران با کتابهای درسی دارالفنون رونق گرفت و بر اثر احیاء صنعت چاپ و اعزام محصلین به خارج گسترش یافت. از آنجا که هدف تأسیس این مؤسسه تربیتی در زمان عباس میرزا و به پیشنهاد روشنفکران و آزادی‌خواهان، اخذ تمدن و علوم و معارف مغرب زمین عنوان شده بود، لذا به استخدام معلمین خارجی نیز اقدام گردید. همچنین کتب درسی خارجی در زمینهٔ علوم، ادبیات، تاریخ، پزشکی و غیره با کمک همین معلمین به فارسی برگردانده شد. پس از چندی به توصیهٔ عباس میرزا به ترجمه آثار ادبی نیز پرداختند. از آنجا که محصلین بیشتر به فرانسه اعزام می‌شدند زبان فرانسوی در کشور رایج و با گستردگی آن نه تنها آثار نویسندگان فرانسوی بلکه آثار ادبی دیگر زبان‌های اروپایی مثل آلمانی، روسی، لهستانی، مجاری، اسپانیایی، پرتغالی نیز به فارسی برگردانده شد. نخستین نمایش‌نامه‌ای که از فرانسه به فارسی ترجمه شد، نمایشنامه «مردم‌گریز»، اثر مولیر است. دو کتاب تاریخی «پتر کبیر» و «شارل دوازدهم» اولین سفارش ترجمه‌ای بود که عباس میرزا به میرزا رضا مهندس داد. «انحطاط و سقوط امپراطوری روم» سفارش دیگر او به همین مترجم بود. نهضت ترجمه و نشر کتاب پس از مرگ عباس میرزا و فتحعلی شاه، در دوران محمد شاه قاجار دچار فترت شد، ولی در عهد ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه به اوج خود رسید. محمد طاهر میرزا و محمدحسن خان اعتماد السلطنه پرکارترین مترجمان این دوره بودند. از مشهورترین ترجمه‌های محمد طاهر میرزا «سه تفنگدار»، «کنت مونت کریستو»، «لوئی چهاردهم و عصر و قرنش» را می‌توان نام برد. «طبیب اجباری»، «سرگذشت خانم انگلیسی»، «داستان روبنسون سوئیسی» و «شرح احوال کریستف کلمب» نیز از بهترین آثار ترجمه اعتمادالسلطنه به‌شمار می‌رود. البته اکثر این ترجمه‌ها، بیش از آنکه یک ترجمه باشند، اقتباس، یا به قول درایدن، تقلید هستند. پس از جنگ جهانی دوم، زبان انگلیسی جای زبان فرانسه را به عنوان زبان دوم گرفت و گسترش روزافزون یافت. امّا با وجود اینکه انگلیسی امروزه زبان دوم اکثریت محصلین ایرانی به‌شمار می‌رود، در قلمرو ادبیات هنوز هم بهترین مترجمان ما اغلب کسانی هستند که از زبان فرانسه ترجمه کرده‌اند.

جمع یا مفرد

از جمله عوامل تأثیرگذار در گیرایی و روانی ترجمه رعایت هر چه ظریفتر اصول مربوط به انتخاب صیغه‌های مفرد و جمع به هنگام ترجمهٔ عناوین و مفاهیم است. زبان‌های گوناگون تمایلات و رفتارهای خاص خود را از این منظر دارا هستند که در ترجمه مهم و جالب توجه‌است. برای شروع می‌شود ترجمه‌های علمی کمی قدیمی‌تر صورت گرفته در زبان فارسی را با معادل‌های آن‌ها در فرانسوی و انگلیسی مقایسه کرد:

نظریهٔ اعداد

Théorie des nombres

Number theory

نظریهٔ احتمالات

Théorie des probabilités

Probability theory

مکانیک سیالات

Mécanique des fluides

Fluid mechanics

مکانیک محیط‌های پیوسته

Mécanique des milieux continus

Continuum mechanics

در فارسی جمع استفاده شده، در فرانسوی هم جمع، ولی در انگلیسی مفرد (بجز در مورد مکانیک)

زبان و معانی فرهنگی

از آنجا که زبان‌های انسانی، همواره وجوه مختلفی از رخدادها و تجربیات دیروز و امروز متکلمان خود را بیان داشته‌اند، فرم‌ها و اشکال گرامری گوناگونی را هم برای بیان نقطه نظرهای خاص خود برگزیده‌اند.

مثال:

• زبان انگلیسی: .I must go there
• زبان نواهو: It is only good that I go there
• زبان انگلیسی: .I make the horse run
• زبان نواهو: .The horse is running for me

ترجمه ماشینی روالی است که در آن یک برنامه کامپیوتری، بدون مداخله انسان، یک متن را تحلیل و ترجمه می‌کند. گرچه در واقعیت، ترجمه ماشینی به انسان نیاز دارد و انسان به عنوان یک ویرایشگر در ترجمه دخیل است. ترجمه ماشینی توسط ابزارهایی مانند ترجمه‌گر گوگل، بابل‌فیش و بابیلون در فضای اینترنت در دسترس عموم قرار دارد. این ابزارها، ترجمه‌ای خام تولید کرده و در بهترین شرایط، معنی کلی متن را می‌رسانند.

• مطالعات ترجمه
• ترجمه حقوقی
• ترجمه رسمی
• ترجمه‌گر گوگل
• مترجم
• ترجمه شاهنامه

• دشواری‌های ترجمهٔ متون ادبی، محمود اردو داری، مجلهٔ ترجمه
• فصل‌نامهٔ در بارهٔ ترجمه
• نگارش زیرنویس فیلم بر اساس نیاز و علایق مخاطب، علی حاج محمدی، مجلهٔ ترجمه
• سیبرنتیک و هنر زیستن بایگانی‌شده در ۱۳ مه ۲۰۰۶ توسط Wayback Machine
• ریزه‌کاری‌ها و پیچیدگی‌های کار ترجمه
• ترجمه تخصصی مقالات

• اصول و روش ترجمه نوشته دکتر کاظم لطفی پور ساعدی
• اصول و مبانی ترجمه (تجزیه و تحلیلی از فن ترجمه ضمن نقد علمی آثار مترجمان)، دکتر طاهره صفارزاده
• زبان در عمل، راهنمایی درجهت درست اندیشیدن (انگلیسی)
• زبان، فرهنگ، و ارتباطات. معانی پیغام‌ها (انگلیسی)
• ترجمهٔ شعر، و نثر موزون (انگلیسی)
• معناشناسی و ترجمه با دیدگاهی مافوق جملات (انگلیسی)

• ترجمه ماشینی
• بازنویسی
• ترجمه هم‌زمان