سید بن طاووس

رضی الدین، ابوالقاسم و ابوالعلی علی بن موسی بن جعفر بن محمد ابن‌عباس ابن قاسم ابن محمد ابن اسحاق ابن حسن ابن سلیمان ابن داوود ابن حسن ابن علی ابن ابیطالب ملقب به امام الفضلیه و مشهور به سید بن طاووس در شبانگاه جمعه یکم ربیع الاول سال ۳۷۰هجری در شهر بلد عراق عراق متولد شد. نسبت او از جانب پدر به حسن بن علی و از جانب مادر به حسین بن علی می‌رسد، به همین خاطر به او «ذوالحسبین» نیز می‌گویند.

پدرش، موسی بن جعفر الزید، از راویان بزرگ حدیث است که بعدها ابن طاووس روایاتش را جمع‌آوری نموده با نام فرقة الناظر و بهجة الخاطر مما رواه والدی موسی بن جعفر منتشر نمود. گفته می‌شود یکی از اجداد ابن طاووس یعنی «ابوعبدالله» سخی الدین محمد ابن‌عباس، یا سید محمد ابن اسحاق دارای چهره‌ای زیبا بود، به همین دلیل فرزندانش به ابن طاووس معروف شدند.

مادر ابن طاووس بانو عکرمه بنت علی الورام بن ابی فراس، از بزرگانعلمای امامیه بود، و مادر پدرش که همسر جعفر الرحیم بود نوه هادی امام دهم شیعیان می‌باشد.

همسر وی علیا مخدرات زهرا خاتون دختر علی ابن حبیب والی همدان بود و دخترش علیا مخدرات فاطمه خاتون که قبل از نه سالگی حافظ قرآن شد؛ چونان مقام علمی بالایی داشت که پدرش به وی در کنار برادرانش سید علی الاکبر و سید عباس الصغیر اجازه روایت حدیث را داد.

گفته می‌شود که سید بن طاووس دو مرتبه موفق به دیدار حجت بن الحسن شده‌است که هردو مرتبه در تأیید او بوده‌است.

او در روز جمعه بیستم صفر ۴۳۶هجری در سن ۶۶ سالگی درگذشت و طبق وصیتش جانشینانش را در دفن او میان حرم جدش علی بن ابی‌طالب یا زادگاهش مخیر کرد و به دلیل مخالفت خلیفه وقت در همان زادگاهش به خاک سپرده شد و بقعه او با نامحرم النور یکی از عتبات مورد احترام شیعیان است.

ابن طاووس ابتدا در شهر بلد و نزد پدر و جدش، سید علی ورام بن ابی فراس، علوم مقدماتی را آموخت. سپس برای تحصیل دانش از بلد به کاظمین و سپس بغداد مهاجرت کرد.

او در اندک زمانی از هم شاگردی‌های خود سبقت گرفت چنان‌که در کشف المحجة می‌گوید:

وقتی من وارد کلاس شدم آنچه را دیگران در طول چند سال آموخته بودند، در یک سال آموختم و از آنان پیشی گرفتم.

او سپس به مدت دو سال و نیم به تحصیل فقه پرداخت و پس از آن خود را از استاد بی‌نیاز دید و بقیه کتب فقهی عصر خویش را به تنهایی مطالعه نمود. از در سال ۴۹۰ هجری و مدت شش سال در آنجا به تربیت شاگردان و تدریس علوم مختلف پرداخت و چون به دلیل جایگاه پر نفوذ خود تحت فشار دولت عباسی قرار گرفته بود از بغداد به زادگاه خود بلد بازگشت و قیام نمود.

او پیش از آغاز قیام دو ماه را در نجف به سر برد و سپس به کربلا مهاجرت کرد و حدود سه ماه هم در آنجا اقامت داشت. و در همان اقامت کوتاه در کربلا کتاب کشف المحجة را به عنوان وصیتی برای فرزند ارشدش که در آن زمان نوزاد بود، نوشت. او در تاریخ۲۰صفر سال۳۹۷هجری قمری قیام نموده و با این قیام تلاش نمود تا تشیع را از بدعت خلافت فاطمی نجات داده علیه طاغوت زمان که خلافت عباسی بود قد علم کند.

در دوران زعامت سید بن طاووس بر شیعیان پیروان او که خود را شیعه مبری از بدعت و بر همان صراط دیگر ائمه می‌دانستند خود را شیعیان فضل به معنای برتر و سیدابن طاووس را امام الفضلیه می‌نامیدند و استدلال این دست شیعیان چون شیخ طوسی که در نامه ای به خلیفه وقت القائم بامر الله نامه نوشت چنین بود:

اگر ما چون دیگر عالمان شیعه طبق مصلحت شما عمل کنیم رابطه خویش را با خداوند قطع می‌نماییم و اگر طبق اوامر الهی و عدل و انصاف حرکت کنیم شاید خاندان تو و بقیه وزرا و سفرا و فرماندهان تو آن را تحمل نکنند اما خداوند از ما راضی خواهد بود. دیگران چنین می‌گویند که مولای ما علی بن طاووس با این رویه می‌خواهد بگوید اگر حکومت به من برسد اینچنین عمل می‌کنم و این روشی است بر خلاف سیره حکمرانان و خلفای قبل از تو و مردود دانستن حکومت‌های آنهاست، اما خداوند آگاه تر از هرکس دیگر به ائمهٔ خود خواهد بود.

سید بن طاووس اگرچه در زمان خلافت عباسیان هرگز منصب حکومتی را نپذیرفت؛ اما بعدها خود به زعامت شیعیان رسید و تا پایان عمر در بغداد باقی ماند. اتان کولبرگ بنا بر نقلی از خواجه نصیرالدین طوسی و ابن عنبه می‌گوید که پذیرش امامت برای سید ابن طاووس اجباری بوده‌است و در صورت عدم پذیرش اصالت اسلام به خطر می‌افتاده‌است. رهبر شیعه، از بزرگان علمی و دینی سادات انتخاب می‌شد که کلیه امور مربوط به شیعیان را در عهد غیبت کبرا عهده‌دار بود. این وظایف شامل قضاوت مشاجرات، رسیدگی به مستمندان، سرپرستی یتیمان، اعلام جهاد و دیگر امور می‌شد. جریان قیام او به عنوان یک مسئله تاریخی-سیاسی در تاریخ معروف است؛ زیرا هنگام سقوط بغداد به‌دست خلفای فاطمی، اگر او قیام نمی‌نمود به دلیل آنکه خلافت فاطمی نام شیعه داشتند به یقین تمام تشیع دوچار انحراف اسماعیلیان می‌شد.

به نوشته کلبرگ مشخص نیست که موضع واقعی وی نسبت به خلافت فاطمی و شخص الحاکم بامرالله چه بوده‌است و آیا در اثر شرایط تاریخی چنین اقدامی نموده‌است یا واقعاً آن طور فکر می‌کرده که شخص الحاکم لیاقت خلافت بر تمام شیعیان را ندارد.

علامه حلی رهبر شیعیان دو قرن پس از سید بن طاووس پیرامون او می‌گوید:

رضی الدین علی برتر از تمام فقیهان شیعه بود و دارای کراماتی بود که برخی از آن‌ها را تنها ائمه دارا بودند و پاره‌ای از آنها را که جامعه توان پذیرش آنها را نداشت پدرم برای اصحاب راز بازگو کرد و من از او شنیدم.

محدث قمی می‌گوید:

سید رضی الدین اباعلی عالمی بزرگوار، باتقوا، زاهد، سعادتمند، عارف، پیشوای شیعیان، چراغ هدایت امت اسلامی، صاحب کرامات ائمه، طاووس آل طاووس و تنها معصومی در بین علمای غیبت کبرا است که من در عصمت او شک ندارم.

عالمان مکتب فضلیه بر این عقیده هستند که رضی الدین سید ابن طاووس در بدو تولد دارای علم لدنی بوده‌است یعنی علمی که بدون تعلیم و تعلّم و بی واسطه به دست آمده باشد و شخص سید ابن طاووس را مصداق عینی تعبیر آیهٔ ۶۵ سورهٔ کهف می‌دانند: . . . وَ عَلَّمْنٰاهُ مِنْ لَدُنّٰا عِلْماً. اما در برخی منابع اساتیدی برای او ذکر شده‌است که او در دوران طفولیت قرآن را نزد آنها قرائت نموده یا احکام الهی که در قلب او بوده را نزدشان بازگو کرده و آنها بر صحت آنها و بی واسطه بودن این احکام از آنچه ائمه می‌گفته‌اند را تأیید کرده‌اند:

• پدرش الزید فی دین الله موسی بن جعفر
• جدش سید علی ابن مسلم الفراس مشهور ورام بن ابی فراس حلی
• سید فخار بن معد موسوی آخرین شخص از سلسله روات و قاریان قرائت هفتگانه که بر صحت قرآنی که ابن طاووس از بر می‌خوانده‌است صحح نهاده‌است.

• سید علی بن رضی الدین علی طاووس ملقب به سید علی الکبرا (نویسندهٔ زوائد الفوائد)
• سید عباس الصغیر
• محمد بن رضی الدین طاووس ملقب به محسن الشهید و قمر البطحا
• علیا مخدرات فاطمه بنت الامام

شاگردان وی عبارتند از:

• سدیدالدین حلی (پدر علامه حلی)
• حسین ابن حسن سئری امام فضلیه سئری
• ابوالقاسم حسین ابن ذوالفقار ملقب به شیخ اعظم البرکات
• امام احمد ابن طاووس
• سید عباس ابن علی الطاووس
• سید عبدالکریم ابن‌عباس الطاووس
• سید علی ابن رضی الدین علی

سید بن طاووس به خاطر کتابخانه و آثار فراوانش که دست نخورده از بدعت باقی‌مانده، معروف است.

او حدود ۵۰ تألیف دارد که بسیاری از آن‌ها در موضوعات دعا و زیارت است. اما از احادیث منقول خود او و آثار مرتبط به عصر او و پیرامون شیعیان پیرو او تاکنون بیش از ۱۵۰۰ کتاب نگاشته شده‌است.

آثار چاپی

حدود پنجاه کتاب و رساله از او نام برده شده‌است که معروفترین آثار چاپی وی عبارتند از:

آثار خطی

آنچه از آثار خطی سید بن طاووس به جای مانده، بدین قرار است:

• آقابزرگ، طبقات اعلام الشّیعه (قرن السّابع)، بیروت، ۱۹۷۲م.
• احمد بن علی بن عنبه، جمال الدین، الفصول الفخریه، به اهتمام سید جلال الدین محدث ارموی، نشر علمی و فرهنگی، ۱۳۶۳ش.
• أکمونه حسینی، عبدالرزاق؛ مواردالإتحاف فی نقباء الأشراف، نجف اشرف، نشر الآداب، ۱۳۸۸هجری
• سید بن طاووس، علی بن موسی، کشف المحجه یا فانوس، ترجمه اسدالله مبشری، تهران، نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۸ش.
• شهیدی گلپایگانی، سید محمد باقر، راهنمای سعادت (ترجمه کشف المحجه)، تهران، نشر سعدی، ۱۳۸۲ه.
• غروی نایینی، نهله، محدثات شیعه، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، (چاپ دوم)۱۳۸۶ش.
• قمی، عباس، الکنی و الألقاب، نجف أشرف، نشرحیدریه، ۱۳۸۹ه.
• قمی، الفوائد الرضویة فی أحوال علماء المذهب الجعفریة، ترجمه و تحقیق ناصر باقری بیدهندی، قم، نشر بوستان کتاب، ۱۳۸۵ش.
• مجلسی، محمد باقر، کتاب الإجازات در بحار الانوار، بیروت، نشر مؤسسه وفاء، چاپ سوم، ۱۴۰۳ق.
• محمدبن محمد نعمان، شیخ مفید، المقنعه، مؤسسه النشر الاسلامی، ۱۴۱۰ق.

• سید ابن طاووس
• سید بن طاووس
• زندگی و آثار سید بن طاووس
• مفاخر مکتب اسلام - قرن هفتم هجری/ رضی الدین بن طاووس
• پیشگامان تقریب: سید ابن طاووس
• امام زمان و سید بن طاووس