پتنهپَتْنه، شهر و ناحیه‌ای تاریخی و مرکز ایالت بهار (بیهار) در شمال شرقی هند می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - موقعیت جغرافیایی ۳ - بنای شهر ۴ - گزارش مگاستنس از شهر ۵ - تاج‌گذاری اشوکا در پتنه ۶ - پایگاه بودائی‌ها ۷ - حاکمان پتنه ۸ - واگذاری شهر به انگلیسی‌ها ۹ - اهمیت بازرگانی و اقتصادی ۱۰ - اهمیت تاریخی و مذهبی ۱۱ - مراکز مهم علمی و فرهنگی ۱۲ - جمعیت و زبان ۱۳ - فهرست منابع ۱۴ - پانویس ۱۵ - منبع ۱ - نام‌های پتنهپتنه در هند باستان با نام‌های سنسکریت پاتلی‌پوترا۱، کوسوم‌پورا۲و پوشپاپورا۳ به معنی شهر گل‌ها خوانده می‌شده است. [۱]
Students’ Britannica India, /new Delhi, ۲۰۰۰، ج۴، ص۱۶۵.
[۲]
Bhattacharyya, N N, The Geographical Dictionary, New Delhi, ۱۹۹۱، ج۱، ص۲۴۶.
این شهر در دورۀ حکمرانی گورکانیان به عظیم‌آباد نیز شهرت یافت. [۳]
محمدهادی کامورخان، تذکرة السلاطین چغتا، ج۱، ص۲۳۶، به کوشش مظفر عالم، علیگره، ۱۹۸۰م.
[۴]
The Imperial Gazetteer of India, New Delhi, ۱۹۷۲، ج۲۰، ص۶۵-۶۶.
۲ - موقعیت جغرافیاییپتنه و توابع آن حدود ۲۰۲‘۳ کم ۲ وسعت دارد و شهر پتنه در °۲۵ و´۳۷ عرض شمالی و °۸۵ و´۱۳طول شرقی، در ارتفاع ۵۳ متری از سطح دریا، در محل تلاقی رود گنگ و رودخانۀ سون۶ واقع شده، و حدود ۱۹ کم در جنوب ساحل رود گنگ امتداد یافته است. میزان دمای آن در تابستان حداکثر °۴۳+ و در زمستان حداقل به °۶+ می‌رسد. [۵]
Johnson, B L C, Geographial Dictionary of India, New Delhi, ۲۰۰۲، ج۱، ص۴۲۲.
[۶]
Students’ Britannica India, /new Delhi, ۲۰۰۰، ج۴، ص۱۶۵.
[۷]
City Guide, Indiainfocom cityguides Indiainfocom/patna/index Html.
۳ - بنای شهرروایات افسانه‌ای بنیاد این شهر را به شاه‌زاده پوتراکا نسبت می‌دهند؛ بنابراین روایات او با چوب‌دستی جادویی خود شهر را پدید آورد و نام همسرش ملکه پاتَلی را برآن نهاد. [۸]
The Imperial Gazetteer of India, New Delhi, ۱۹۷۲، ج۲۰، ص۶۶-۶۷.
[۹]
City Guide, Indiainfocom cityguides Indiainfocom/patna/index Html.
بر اساس منابع تاریخی، این شهر توسط آجاتاشاتْرو امپراتور سلسلۀ مگدها۸ در سدۀ ۵ق‌م بنیان نهاده شد و پس از او پسرش اودَیا (اودایین یا اودایی بهادا) این شهر را به پایتختی برگزید. پاتلی‌پوترا موقعیت خود را به عنوان پایتخت در دورۀ چاندارگوپتا مؤسس سلسلۀ موریا در ۳۲۱ق‌م نیز حفظ کرد. [۱۰]
Students’ Britannica India, /new Delhi, ۲۰۰۰، ج۴، ص۱۶۵.
[۱۱]
The Imperial Gazetteer of India, New Delhi, ۱۹۷۲، ج۲۰، ص۶۶-۶۷.
[۱۲]
Johnson, B L C, Geographial Dictionary of India, New Delhi, ۲۰۰۲، ج۱، ص۴۲۲.
[۱۳]
Rapson, E J, The Purānas, The Cambridge History of India, ed E J Rapson, Delhi, ۱۹۶۲, vol I، ج۱، ص۲۷۹.
[۱۴]
Kulke H and D Rothermund, A History of India, London/New York, ۱۹۹۸، ج۱، ص۱۱.
۴ - گزارش مگاستنس از شهردر همین دوره بود که سلوکوس نیکاتور (حک ۳۱۲-۲۸۰ق‌م) سردودمان سلسلۀ سلوکیان، سفیر خود مگاستنس۹ را به پاتلی‌پوترا فرستاد و او چند سال در این شهر اقامت گزید و حاصل مشاهدات و اطلاعات با ارزش خود را در کتاب مشهورش ایندیکا۱۰ گردآورد. [۱۵]
Marshall, J H, The Monuments of Ancient India, The Cambridge History of India, vol I, ed E J Rapson, Delhi, ۱۹۶۲، ج۱، ص۵۶۰.
برپایۀ گزارش‌های او، شهر در میان دیوار چوبی که در آن سوراخ‌هایی برای تیراندازی تعبیه کرده بودند، محصور بود. مگاستنس نظم و امنیت و قوانین سخت برای جلوگیری از هرگونه ناراستی در داد و ستد، تجهیزات لشکری، رونق اقتصادی، رفاه مردم، آیین و جشن‌ها و زیبایی پاتلی‌پوتر را ستوده است و این همه، از آبادانی و رونق این شهر در سدۀ ۳ق‌م حکایت دارد. [۱۶]
Wheeler, J T, Encyclopaedia History of India, New Delhi, ۲۰۰۱، ج۱، ص۶۷-۶۹.
[۱۷]
Thomas, F W, Political and Social Organisation of the Maurya Empire, The Cambridge History of India, vol I, ed E J Rapson, Delhi, ۱۹۶۲، ج۱، ص۴۳۰.
[۱۸]
Bevan, E R, India in Early Greek and Latin Literature, The Cambridge History of India, vol I, ed E J Rapson, Delhi, ۱۹۶۲، ج۱، ص۳۶۹-۳۷۰.
۵ - تاج‌گذاری اشوکا در پتنهاَشوکا امپراتور مشهور سلسلۀ موریا در ۲۶۹ق‌م در پاتلی‌پوترا تاج‌گذاری کرد. [۱۹]
The Imperial Gazetteer of India, New Delhi, ۱۹۷۲، ج۲۰، ص۶۷.
[۲۰]
Duff, C M, The Chronology of India History, Delhi, ۱۹۷۲، ج۱، ص۱۱.
در این دوره معابد بودایی شهر بازسازی شد و پاتلی‌پوترا شاهد برگذاری سومین انجمن بودایی در سال هفدهم پادشاهی اشوکا بود. [۲۱]
Duff, C M, The Chronology of India History, Delhi, ۱۹۷۲، ج۱، ص۱۲.
[۲۲]
Thapar, R, A History of India, Baltimore, ۱۹۷۵، ج۱، ص۷۲-۷۳.
۶ - پایگاه بودائیهاپس از درگذشت اشوکا (۲۳۸ق‌م) از تاریخ پاتلی‌پوترا به مدت ۵ سده و نیم آگاهی‌های روشنی در دست نداریم. با تشکیل دومین امپراتوری گوپتا در ۳۲۰م، سامودرا گوپتا جانشین و پسر چاندرا گوپتایی اول، پایتخت خود را از پاتلی‌پوترا به نواحی غربی هند منتقل کرد؛ اما از اهمیت این شهر به مثابۀ یکی از کانون‌های آیین بودایی کاسته نشد و به عنوان یکی از دو پایگاه مهم آموزش‌های بودایی به حیات فرهنگی و دینی خود ادامه داد. گزارش‌های فا ـ هین۱۱ راهب بودایی که در ۳۹۹م و هیوئن تسیانگ دیگر راهب بودایی چینی که در ۶۳۷م از این شهر دیدار کرده‌اند، مؤید این نظر است. [۲۳]
The Imperial Gazetteer of India, New Delhi, ۱۹۷۲، ج۲۰، ص۶۸.
[۲۴]
Duff, C M, The Chronology of India History, Delhi, ۱۹۷۲، ج۱، ص۲۹.
[۲۵]
.Religion and Philosophy, ص۳۸۱ The Classical Age, Bombay, ۱۹۷۰, vol. III
[۲۶]
Majumdar, R C, Intercourse with the Outside World, The Classical Age, Bombay, ۱۹۷۰, vol III، ج۱، ص۶۱۳.
[۲۷]
Bhattacharyya, N N, The Geographical Dictionary, New Delhi, ۱۹۹۱، ج۱، ص۲۴۶.
[۲۸]
Dikshitar, V R R, Social Life and Economic Condition, A Comprehensive History of India, ed R C Majumdar, New Delhi, ۱۹۸۲, vol III (۲)، ج۱، ص۹۶۱.
۷ - حاکمان پتنهدر سدۀ ۷م پاتلی‌پوترا اهمیت خود را از دست داد و به تدریج رو به ویرانی نهاد، تا این‌که در حدود ۹ سده بعد، شیرشاه سوری حکمران افغانی در ۹۴۸ق/۱۵۴۱م شهر را آباد ساخت و با نام پتنه پایتخت بهار قرار داد. از این زمان شهر دوباره روبه رشد نهاد و دژ عظیم پتنه، مسجد باشکوه آن و بندرگاهی که شیرشاه در پتنه ساخت، یادگار این دوران پرشکوه است. [۲۹]
Johnson, B L C, Geographial Dictionary of India, New Delhi, ۲۰۰۲، ج۱، ص۴۲۲.
[۳۰]
Students’ Britannica India, /new Delhi, ۲۰۰۰، ج۴، ص۱۶۵.
[۳۱]
Sher Shan Suri Masjid, Indiamart, trrvel Indiamartcom/bihar/ mosques/sher،shah،suri،masjidhtml، ج۱، ص۱.
پتنه در دورۀ حکمرانی اکبرشاه گورکانی (۹۶۳-۱۰۱۴ق/۱۵۵۶-۱۶۰۵م) پس از نافرمانی داوود پسرکوچک سلیمان کررانی (د۹۸۰ق/۱۵۷۲م) حکمران بنگال و بهار، در ۹۸۲ق فتح شد و غنایم فراوانی به دست فاتحان افتاد. اهمیت فتح پتنه بدان حد بود که آن را درحقیقت فتح بنگال دانسته‌اند. [۳۲]
ابوالفضل علامی، اکبرنامه، ج۳، ص۹۶، به کوشش احمدعلی و عبدالرحیم، کلکته، ۱۸۸۶م.
[۳۳]
ابوالفضل علامی، اکبرنامه، ج۳، ص۹۸، به کوشش احمدعلی و عبدالرحیم، کلکته، ۱۸۸۶م.
[۳۴]
ابوالفضل علامی، اکبرنامه، ج۳، ص۱۰۰-۱۰۱، به کوشش احمدعلی و عبدالرحیم، کلکته، ۱۸۸۶م.
[۳۵]
عبدالقادر بدائونی، منتخب التواریخ، ج۲، ص۱۸۲، به کوشش ویلیام ناسولیس و احمدعلی، کلکته، ۱۸۶۵م.
[۳۶]
نظام‌الدین احمد، طبقات اکبری، ج۲، ص۲۸۳-۲۸۴، کلکته، ۱۹۳۵م.
[۳۷]
نظام‌الدین احمد، طبقات اکبری، ج۲، ص۲۹۳، کلکته، ۱۹۳۵م.
[۳۸]
نظام‌الدین احمد، طبقات اکبری، ج۲، ص۲۹۵، کلکته، ۱۹۳۵م.
شاه جهان (حک ۱۰۳۷-۱۰۶۸ق/۱۶۲۸-۱۶۵۸م) دو بار به همراه ملکه ممتازمحل از پتنه دیدار کرد. [۳۹]
Patna, Patna on, wwwpatna onnet/intro۲ htm.
اورنگ زیب (حک ۱۰۶۸،۱۱۱۸ق/۱۶۵۸،۱۷۰۶م) در آغاز پادشاهی خود صوبۀ پتنه و بنگال را به برادرش شجاع داد. [۴۰]
محمد بختاورخان، مرآة العالم، ج۱، ص۹۲.
پس از آن‌که اورنگ زیب نواده‌اش، عظیم‌الشأن بهادر را به حکمرانی پتنه منصوب کرد، شهر نزد مسلمانان به عظیم‌آباد شهرت یافت. [۴۱]
The Imperial Gazetteer of India, New Delhi, ۱۹۷۲، ج۲۰، ص۶۸.
بهادرشاه اول (حک ۱۱۱۸-۱۱۲۴ق/۱۷۰۶-۱۷۱۲م) نیز پس از جلوس، پسر خود عظیم‌الشأن بهادر را به عنوان حکمران صوبه‌های بنگال و پتنه تعیین کرد. [۴۲]
محمدهادی کامورخان، تذکرة السلاطین چغتا، ج۱، ص۱۶، به کوشش مظفر عالم، علیگره، ۱۹۸۰م.
در دورۀ عظیم‌الشأن پتنه همچنان برتری سیاسی و بازرگانی خود را حفظ کرد. [۴۳]
Asher, C B, The New Cambridge History of India, Cambridge, ۱۹۹۲، ج۱، ص۳۲۶-۳۲۷.
پس از درگذشت بهادرشاه اول، فرخ‌سیر، پسر عظیم‌الشأن نخست خطبه به نام پدر خواند و سکه به نام او ضرب کرد، [۴۴]
محمدهاشم خافی‌خان نظام‌الملکی، منتخب اللباب، به کوشش کبیرالدین احمد، کلکته، ۱۸۷۴م.
اما پس از کشته شدن عظیم‌الشأن و به قدرت رسیدن جهاندارشاه در لاهور (۱۱۲۴ق/۱۷۱۲م)، فرخ سیر نیز در همین سال به پتنه رفت و در آن‌جا تاج‌گذاری کرد. [۴۵]
محمدهادی کامورخان، تذکرة السلاطین چغتا، ج۱، ص۱۶۳، به کوشش مظفر عالم، علیگره، ۱۹۸۰م.
[۴۶]
محمدهاشم خافی‌خان نظام‌الملکی، منتخب اللباب، ج۲، ص۷۱۱، به کوشش کبیرالدین احمد، کلکته، ۱۸۷۴م.
[۴۷]
Succession of Governors،General, A Comprehensive History of India, ed A C Banerjee and D K Ghose, New Delhi, ۱۹۷۸, vol IX، ج۱، ص۷-۸.
در این دوره تمامی صوبه‌داران پتنه از سوی فرخ‌سیر منصوب می‌شدند. [۴۸]
محمدهادی کامورخان، تذکرة السلاطین چغتا، ج۱، ص۲۳۶، به کوشش مظفر عالم، علیگره، ۱۹۸۰م.
۸ - واگذاری شهر به انگلیسیهااز ۱۰۲۹ق/۱۶۲۰م پتنه نزد بازرگانان اروپایی اهمیت بسزایی یافت، تا جایی که در ۱۰۴۲ق/۱۶۳۲م یکی از بزرگ‌ترین مراکز مبادلۀ کالاهای تجاری در شرق به شمار می‌رفت و انگلیسی‌ها کارخانه‌هایی را در آن‌جا تأسیس کردند. با تشکیل کمپانی هند شرقی و گسترش فعالیت‌های تجاری و سیاسی انگلیسی‌ها، شعبه‌هایی از دفاتر آنان در پتنه تأسیس شد [۴۹]
EI۲، ج۸، ص۲۸۶.
[۵۰]
Wheeler, J T, Encyclopaedia History of India, New Delhi, ۲۰۰۱، ج۱، ص۳۰۸.
[۵۱]
Patna, Patna on, wwwpatna onnet/intro۲ htm.
در مبارزات و شورش‌های هندیان که با اتحاد نوابان بنگال و اوده به رهبری شاه‌عالم دوم (حک ۱۱۷۲-۱۲۲۱ق/۱۷۵۹-۱۸۰۶م) بر ضد نیروهای انگلیسی شکل گرفته بود، پتنه از موقعیتی خاص برخوردار بود. شاه عالم در ۱۱۷۲ق وارد پتنه شد و در کشاکش میان نیروهای متخاصم حدود دو هزار تن از نیروهای انگلیسی کشته شدند. [۵۲]
Haig, W, The Armies of the East India Company, The Cambridge History of India, Vol VI, ed H H Dodwell, New Delhi, ۱۹۸۷، ج۱، ص۱۵۵-۱۵۶.
[۵۳]
Political History and Expansion of Dominions, A Comprehensive History of india, ed A C Banerjee and D K Ghose, New Delhi, ۱۹۷۸, vol IX.
اما پس از شکست نیروهای هندی، پتنه بار دیگر در ۱۱۷۷ق/۱۷۶۳م به تصرف نیروهای انگلیسی درآمد و شهر توسط سربازان غارت شد. شاه‌عالم نیز با حمایت انگلیسی‌ها در محل دفتر کمپانی هند شرقی در پتنه، دوباره بر تخت نشست و پتنه در ۱۱۷۹ق به انگلیسی‌ها واگذار شد. [۵۴]
Wheeler, J T, Encyclopaedia History of India, New Delhi, ۲۰۰۱، ج۱، ص۳۵۰.
[۵۵]
Wheeler, J T, Encyclopaedia History of India, New Delhi, ۲۰۰۱، ج۱، ص۳۵۳.
[۵۶]
Wheeler, J T, Encyclopaedia History of India, New Delhi, ۲۰۰۱، ج۱، ص۳۴۲.
[۵۷]
Wheeler, J T, Encyclopaedia History of India, New Delhi, ۲۰۰۱، ج۱، ص۳۴۹.
[۵۸]
Rizvi, A A, Shāh’Abd al،’Aziz, Canberra, ۱۹۸۲، ج۱، ص۱۲-۱۴.
[۵۹]
Students’ Britannica India, /new Delhi, ۲۰۰۰، ج۴، ص۱۶۵.
۹ - اهمیت بازرگانی و اقتصادیپتنه از دیرباز از لحاظ بازرگانی و اقتصادی اهمیت خاصی داشت و از راه خشکی و آبی با سرزمین‌های دیگر در ارتباط بود. این شهر به چَمپا که دروازۀ تجاری گنگ به‌شمار می‌رفت، متصل بود و کشتی‌های بازرگانی از آن‌جا به سیلان و نقاط دیگر می‌رفتند. [۶۰]
The Legacy of India, ed G T Garratt, Oxford, ۱۹۳۸، ج۱، ص۱۸.
[۶۱]
Thapar, R, A History of India, Baltimore, ۱۹۷۵، ج۱، ص۱۰۶.
انگلیسی‌ها از پتنه بیش‌تر نیترات پتاسیم (شوره)، تریاک، ابریشم خام و کتان صادر می‌کردند و کالاهای تجارتی دیگر نیز از این شهر به بنگال، دهلی لاهور و از آن‌جا به آسیای میانه صادر می‌شد. [۶۲]
Wheeler, J T, Encyclopaedia History of India, New Delhi, ۲۰۰۱، ج۱، ص۳۵۳.
پتنه اکنون دارای کارخانه‌های بزرگ نساجی، تولید ابریشم، چرم، تنباکو، مواد شیمیایی و داروسازی است، [۶۳]
Johnson, B L C, Geographial Dictionary of India, New Delhi, ۲۰۰۲، ج۱، ص۴۲۲.
[۶۴]
An Atlas of India, Oxford/New York, ۱۹۹۰، ج۱، ص۳۸.
و به عنوان یک مرکز ارتباطی از طریق جاده به کلکته و دهلی و از طریق پل مهاتماگاندی به شمال بهار متصل است. این شهر از طریق خط هوایی بانپال، کلکته، دهلی و شهرهای دیگر ارتباط دارد. ۷۹٪ اراضی پتنه زیرکشت قرار دارد و ۵۴٪ آن زمین‌ها به وسیلۀ کانال‌ها، چاه‌ها و پمپ‌ها آبیاری می‌شود. برنج، گندم، ذرت، حبوبات، نیشکر، سبزیجات و انبه از محصولات کشاورزی آن است. ماهی‌گیر نیز از جایگاه ویژه برخوردار است. [۶۵]
Johnson, B L C, Geographial Dictionary of India, New Delhi, ۲۰۰۲، ج۱، ص۴۲۲.
۱۰ - اهمیت تاریخی و مذهبیپتنه به سبب اهمیت تاریخی و مذهبی خود، [۶۶]
Mackinder, H J, The Sub،Continent of India, The Cambridge History of India, vol I, ed E J Rapson, Delhi, ۱۹۶۲، ج۱، ص۱۳.
دارای بناهای بسیار است. مسجد میرزا معصوم که به مثابۀ مسجد جامع شهر بود و مسجد پَتهارکی که به مسجد سیف‌خان یا چِمی‌گات مسجد نیز شهرت دارد و توسط نظر خویشگی۲۰ در دورۀ حکمرانی شاه‌زاده پرویز پسر جهانگیر (حک ۱۰۱۴-۱۰۳۷ق/۱۶۰۵-۱۶۲۸م) ساخته شده بود، از مساجد مشهور پتنه است. از دورۀ شاه جهان (حک ۱۰۳۷-۱۰۶۸ق/۱۶۲۸-۱۶۵۸م) نیز آثاری در پتنه برجای مانده که بهترین نمونۀ آن مسجد حاجی تاتار است. [۶۷]
Asher, C B, The New Cambridge History of India, Cambridge, ۱۹۹۲، ج۱، ص۲۳۸-۲۳۹.
[۶۸]
Asher, C B, The New Cambridge History of India, Cambridge, ۱۹۹۲، ج۱، ص۱۵۹.
از بناهای دورۀ انگلیسی‌ها در پتنه می‌توان از باولی‌هال۲۱ که اقامتگاه نواب لطفعلی‌خان در سدۀ ۱۳ق/۱۹م بود، یاد کرد. این بنا از سبک معماری انگلیسی تأثیر پذیرفته است، اما در مسجد آن اثری از معماری اروپایی مشاهده نمی‌شود. [۶۹]
Asher, C B, The New Cambridge History of India, Cambridge, ۱۹۹۲، ج۱، ص۳۲۷-۳۲۸.
۱۱ - مراکز مهم علمی و فرهنگیساختمان دانشگاه (ساخت: ۱۲۹۶ش/۱۹۱۷م) و موزۀ پتنه و به ویژه کتابخانۀ خدابخش واقع در بانکیپور در بخش غربی شهر قدیمی که حاوی گنجینه‌های غنی از نسخ خطی فارسی، کتاب‌های نایاب و نقاشی‌های نفیس است و ساختمان مدرن کالج پزشکی و مهندسی از دیگر مراکز مهم علمی و فرهنگی پتنه است. [۷۰]
Students’ Britannica India, /new Delhi, ۲۰۰۰، ج۴، ص۱۶۵.
[۷۱]
Patna, Patna on, wwwpatna onnet/intro۲ htm.
پتنه در نیمۀ اول سدۀ ۱۱ق/۱۷م نیز از مراکز مهم علم و دانش بود و بزرگان بسیاری تحصیلات و زندگی خود را در این شهر سپری کردند که از آن جمله می‌توان از میرزا محمدصادق مؤلف تاریخ عمومی صبح صادق (تألیف: ۱۰۴۸ق/۱۶۳۸م) نام برد. [۷۲]
آفتاب اصغر، تاریخ نویسی فارسی در هند و پاکستان، ج۱، ص۳۲۴، لاهور، ۱۹۸۶م.
از دیگر محققان برجستۀ پتنه در زمینۀ زبان فارسی می‌توان از عطاءالرحمان عطاکاکوری و سیدحسن یاد کرد. [۷۳]
Iranica، ج۴، ص۲۵۳.
۱۲ - جمعیت و زبانجمعیت این شهر در ۱۳۸۳ش/۲۰۰۵م حدود ۰۰۰‘۶۰۰‘۱ تن برآورد شده است [۷۴]
The World Gazetteer, wwwworld،gazetteercom.
و مردم آن به زبان‌های هندی، اردو و بهاری گفت‌وگو می‌کنند. [۷۵]
Johnson, B L C, Geographial Dictionary of India, New Delhi, ۲۰۰۲، ج۱، ص۴۲۲.
۱۳ - فهرست منابع(۱) آفتاب اصغر، تاریخ نویسی فارسی در هند و پاکستان، لاهور، ۱۹۸۶م. (۲) ابوالفضل علامی، اکبرنامه، به کوشش احمدعلی و عبدالرحیم، کلکته، ۱۸۸۶م. (۳) نظام‌الدین احمد، طبقات اکبری، کلکته، ۱۹۳۵م. (۴) محمد بختاورخان، مرآة العالم. (۵) تاریخ اورنگ زیب، به کوشش ساجده س علوی، لاهور، ۱۹۷۹م. (۶) عبدالقادر بدائونی، منتخب التواریخ، به کوشش ویلیام ناسولیس و احمدعلی، کلکته، ۱۸۶۵م. (۷) محمدهاشم خافی‌خان نظام‌الملکی، منتخب اللباب، به کوشش کبیرالدین احمد، کلکته، ۱۸۷۴م. (۸) محمدهادی کامورخان، تذکرة السلاطین چغتا، به کوشش مظفر عالم، علیگره، ۱۹۸۰م. (۹) Asher, C B, The New Cambridge History of India, Cambridge, ۱۹۹۲. (۱۰) An Atlas of India, Oxford/New York, ۱۹۹۰. (۱۱) Bevan, E R, India in Early Greek and Latin Literature, The Cambridge History of India, vol I, ed E J Rapson, Delhi, ۱۹۶۲. (۱۲) Bhattacharyya, N N, The Geographical Dictionary, New Delhi, ۱۹۹۱. (۱۳) City Guide, Indiainfocom cityguides Indiainfocom/patna/index Html. (۱۴) Dikshitar, V R R, Social Life and Economic Condition, A Comprehensive History of India, ed R C Majumdar, New Delhi, ۱۹۸۲, vol III (۲). (۱۵) Duff, C M, The Chronology of India History, Delhi, ۱۹۷۲. (۱۶) EI۲. (۱۷) Haig, W, The Armies of the East India Company, The Cambridge History of India, Vol VI, ed H H Dodwell, New Delhi, ۱۹۸۷. (۱۸) The Imperial Gazetteer of India, New Delhi, ۱۹۷۲. (۱۹) Iranica. (۲۰) Johnson, B L C, Geographial Dictionary of India, New Delhi, ۲۰۰۲. (۲۱) Kulke H and D Rothermund, A History of India, London/New York, ۱۹۹۸. (۲۲) The Legacy of India, ed G T Garratt, Oxford, ۱۹۳۸. (۲۳) Mackinder, H J, The Sub-Continent of India, The Cambridge History of India, vol I, ed E J Rapson, Delhi, ۱۹۶۲. (۲۴) Majumdar, R C, Intercourse with the Outside World, The Classical Age, Bombay, ۱۹۷۰, vol III. (۲۵) Political History and Expansion of Dominions, A Comprehensive History of india, ed A C Banerjee and D K Ghose, New Delhi, ۱۹۷۸, vol IX. Religion and Philosophy, The Classical Age, Bombay, ۱۹۷۰, vol III؛ (۲۶) Succession of Governors-General, A Comprehensive History of India, ed A C Banerjee and D K Ghose, New Delhi, ۱۹۷۸, vol IX. (۲۷) Marshall, J H, The Monuments of Ancient India, The Cambridge History of India, vol I, ed E J Rapson, Delhi, ۱۹۶۲. (۲۸) Patna, Patna on, wwwpatna onnet/intro۲ htm. (۲۹) Rapson, E J, The Purānas, The Cambridge History of India, ed E J Rapson, Delhi, ۱۹۶۲, vol I. (۳۰) Rizvi, A A, Shāh’Abd al-’Aziz, Canberra, ۱۹۸۲. (۳۱) Sher Shan Suri Masjid, Indiamart, trrvel Indiamartcom/bihar/ mosques/sher-shah-suri-masjidhtml. (۳۲) Students’ Britannica India, /new Delhi, ۲۰۰۰. (۳۳) Thapar, R, A History of India, Baltimore, ۱۹۷۵. (۳۴) Thomas, F W, Political and Social Organisation of the Maurya Empire, The Cambridge History of India, vol I, ed E J Rapson, Delhi, ۱۹۶۲. (۳۵) Wheeler, J T, Encyclopaedia History of India, New Delhi, ۲۰۰۱. (۳۶) The World Gazetteer, wwwworld-gazetteercom. ۱۴ - پانویس
۱۵ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «پتنه»، شماره۵۴۷۹. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی
|