مرابطینمرابطین، در نیمه دوم قرن پنجم هجری و با کم رنگ شدن سلطه مسلمین بر دریای مدیترانه، و وقتی جنگ و دشمنی قبایل "بربر" با یکدیگر در مغرب اسلامی (شمال آفریقا) شدت گرفت، در مغرب ظهور کرد. آنها تونستند از نیمه قرن پنجم به بعد بر بخشهای وسیعی از شمال آفریقا و اندلس مسلط شود. ۱ - ظهور دولت مرابطهدر نیمه دوم قرن پنجم هجری و با کم‌رنگ شدن سلطه مسلمین بر دریای مدیترانه، جنگ و دشمنی قبایل "بربر" با یکدیگر در مغرب اسلامی (شمال آفریقا) شدت گرفت، در این روزگار دولتی به نام «مرابطین» در مغرب ظهور کرد که توانست از نیمه قرن پنجم به بعد بر بخشهای وسیعی از شمال آفریقا و اندلس مسلط شود. (مرابطین (یا مرابطون، مرابطان) معنی لغوی این کلمه بر قراولانی که اسبان خود را در مرزهای سرزمینی دشمن نگاه می‌دارند، اطلاق می‌شود. و در اصطلاح به معنی ترویج‌کنندگان ایمان است.) [۱]
ابن خلدون عبدالرحمن، تاریخ ابن خلدون، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، مؤسسه تحقیقات و مطالعات فرهنگی ۱۳۶۳، ج۱، ص۳۴.
۲ - سخن ابن اثیرابن اثیر در مورد خاستگاه این قبیله می‌نویسد: «مرابطین قبایلی بودند منسوب به "حمیر"، حرکت آنها از یمن در زمان ابوبکر (خلیفه اول) بود. ابوبکر آنان را به شام روانه ساخت، آنها از آنجا به مصر نقل مکان کردند و با "موسی بن نفیر" به مغـرب (شـمال آفریقا) داخل شدند». [۲]
ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ترجمه ابوالقاسم حالت، عباس خلیلی، تهران، مؤسسه مطبوعاتی علمی ۱۳۷۱، ج۲۲، ص۳۲۱.
به این نکته باید توجه داشت که از لحاظ سیاسی شمال آفریقا در این زمان به صورت "قبیله‌ای" اداره می‌شد. قبیله «زناته» توانسته بود در رقابت‌های قبیله‌ای بر سایر قبایل غلبه کند، حکومت این قبیله حکومتی بود متشکل از بزرگترین قبایل "بربر" [۳]
ابن خلدون عبدالرحمن، تاریخ ابن خلدون، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، مؤسسه تحقیقات و مطالعات فرهنگی ۱۳۶۳، ج۶، ص۸.
که گاهی از امویان اندلس و زمانی از فاطمیان پیروی می‌کرند. [۴]
ابن خلدون عبدالرحمن، تاریخ ابن خلدون، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، مؤسسه تحقیقات و مطالعات فرهنگی ۱۳۶۳، ج۱، ص۳۶۰.
در این دوره اکثر قبایل شمال آفریقا مسلمان بودند، هر چند دین اسلام و آموزه‌های اسلامی به طور کامل در میان تمامی قبایل رواج پیدا نکرده بود، ابن اثیر می‌نویسد:«مردم قبایل لمتونه (از قبایل ساکن شمال آفریقا) پس از اینکه عبدالله بن یاسین عقاید و فرائض اسلام را برای آنها یاد کرد، گفتند: آنچه از نماز و زکات بیان کردی به آنها ملتزم هستیم، اما اینکه گفتی هر کس بکشد کشته می‌شود، هر کس بدزدد دستش قطع می‌شود و هر کس زنا کند تازیانه می‌خورد یا سنگسار می‌شود کارهایی‌است که نمی‌توانیم به آنها ملتزم شویم». [۵]
ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ترجمه ابوالقاسم حالت، عباس خلیلی، تهران، مؤسسه مطبوعاتی علمی ۱۳۷۱، ج۲۲، ص۳۲۲.
۳ - اتحاد مرابطینمرابطین که بیشتر به شغل دامداری مشغول بودند [۶]
مونس، حسین، معالم تاریخ المغرب والاندلس، قاهره، دار و مطابع المستقبل، ۱۹۸۰، ص۱۵۹.
به جنوب مغرب اسلامی یعنی صحرا آمدند و در ناحیه سنگال مستقر شدند، آنان به ملثمین (نقابداران) مشهور بودند چرا که طبق گفته ابن خلدون، نقاب بر چهره می‌انداختند. [۷]
ابن خلدون عبدالرحمن، تاریخ ابن خلدون، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، مؤسسه تحقیقات و مطالعات فرهنگی ۱۳۶۳، ج۵، ص۱۵۶.
"محمد تیفاوت لمتونی" مرابطین را که به صورت پراکنده زندگی می‌کردند متحد کرد. [۸]
هرفی سلامه، محمد سلطان، دولا المرابطین فی عهد علی بن یوسف، بیروت، دارالنهفا العربیه، ۱۴۰۵، ص۴۶.
پس از او "یحیی بن ابراهیم گلالی" رهبری آنها را بر عهده گرفت و تصمیم گرفت پیروان خود را با اسلام آشنا کند. [۹]
هرفی سلامه، محمد سلطان، دولا المرابطین فی عهد علی بن یوسف، بیروت، دارالنهفا العربیه، ۱۴۰۵، ص۴۶.
مدتی بعد "عبدالله بن یاسین جزولی" یکی از عالمان مالکی مغرب به منظور آشنایی بیشتر آنها با اسلام، ابتدا رباطی را در کنار رود سنگال بنا کرد [۱۰]
سعدون، نصرالله، دوله المرابطین فی المغرب والاندلس، بیروت، دارالندوه الجدیده، ۱۴۰۵ ص۴۲.
و ریاست دینی آنها را بر عهده گرفت، پس از او رباطهای دیگری توسط سران آنها ساخته شد و ابن یاسین آنها را "مرابطین" نامید. [۱۱]
سلاوی، احمد بن خالد، الاستقصا لاخبار الدول المغرب الاقصی، بی جا، وزاره الثقافه والاتصال، ۲۰۰۱ م ج۲، ص۱۶۴-۱۶۳.
۴ - موسس دولتاز این پس مرابطین به گسترش اسلام و جنگ با کافران پرداختند، مؤسس این دولت "یوسف بن تاشفین بن ابراهیم" می‌باشد، که در جنگ‌های قبل از تاسیس حکومت، فرماندهی سپاهیان را بر عهده داشت، منابع تاریخی وی را فردی پرهیزکار، زاهد، دلیر و دوراندیش معرفی کرده‌اند کسی که هیچ‌گاه از حال رعیت و جهاد با کافران غافل نبود. [۱۲]
عنان، محمد عبدالله، تاریخ دولت اسلامی در‌اندلس، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، کیهان، ۱۳۷۱، ج۲، ص۳۲۳.
او در سال ۴۵۴ هجری به امیری مرابطین رسید مهمترین شهری که وی ابتدا تصرف کرد «فاس» پایتخت مغرب‌الاقصی بود. [۱۳]
ابن خلدون عبدالرحمن، تاریخ ابن خلدون، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، مؤسسه تحقیقات و مطالعات فرهنگی ۱۳۶۳، ج۵، ص۱۰۹.
وی سپس خود را "امیر‌المسلمین و ناصرالدین" خواند و دستور داد در خطبه‌ها از وی به این نام یاد کنند. [۱۴]
سعدون، نصرالله، دوله المرابطین فی المغرب والاندلس، بیروت، دارالندوه الجدیده، ۱۴۰۵، ص۵۳.
وی پس از آنکه جایگاه خود را در شمال آفریقا محکم کرد بسیاری از قبایل را به پیروی خویش واداشت و پایتخت خویش را مراکش قرار داد. [۱۵]
ابن خلدون عبدالرحمن، تاریخ ابن خلدون، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، مؤسسه تحقیقات و مطالعات فرهنگی ۱۳۶۳، ج۵، ص۱۹۰.
مرکز فرماندهی یوسف و جانشینان او، این شهر تازه تاسیس بود، یکی از مهمترین اقدامات یوسف حمله به اندلس و فتح آنجا بود. [۱۶]
ابن خلدون عبدالرحمن، تاریخ ابن خلدون، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، مؤسسه تحقیقات و مطالعات فرهنگی ۱۳۶۳، ج۳، ص۲۲۷.
شاهان مسلمان اندلس که از فشار "آلفونس" پادشاه کاستیل به تنگ آمده بودند از او تقاضای کمک کردند و یوسف با مشورت فقهای شمال آفریقا به آن سوی آب شتافت و در نیمه ربیع الاول سال ۴۷۹ جنگ مهم «زلاقه» را آغاز کرد و اندلس را فتح کرد. پس از "یوسف بن تاشفین" پسرش "علی" در سال ۵۰۰ هجری به حکومت رسید. دولت مرابطین در عصر وی به اوج قدرت رسید، حوزه حکومت مرابطین در این زمان دو ولایت بزرگ یعنی "اندلس" و "مغرب" بود که هر یک به چند استان تقسیم می‌شدند و هر استانی توسط یک والی اداره می‌شد. [۱۷]
هرفی سلامه، محمد سلطان، دولا المرابطین فی عهد علی بن یوسف، بیروت، دارالنهفا العربیه، ۱۴۰۵، ص۲۵۳.
برخی از مورخین دوره مرابطین را عصر شکوفایی اقتصادی در مغرب دانسته‌اند، [۱۸]
فاسی محمد بن احمد الانیس المطرب مراکش المطبعه الوطنیه، ۱۹۳۶، ص۱۶۷.
در این دوره صنایع و بازرگانی اهمیت زیادی پیدا کرد و ضرابخانه‌های مختلفی در شهرها احداث شد. [۱۹]
هرفی سلامه، محمد سلطان، دولا المرابطین فی عهد علی بن یوسف، بیروت، دارالنهفا العربیه، ۱۴۰۵، ص۳۰۰-۳۰۳.
علاوه بر این کشاورزی در مغرب رونق یافت و انواع میوه‌ها کشت می‌شد، [۲۰]
حموی، یاقوت، معجم‌البلدان، بیروت دار صادر، بی تا، ج۱، ص۲۵۵.
توسعه اقتصادی و ثروت تعدادی از مردم و حاکمان، باعث شد تا سطح زندگی از جمله لباس و غذا تغییر کند و حتی ادوات و موسیقی لهو و لعب نیز رایج شود. [۲۱]
هرفی سلامه، محمد سلطان، دولا المرابطین فی عهد علی بن یوسف، بیروت، دارالنهفا العربیه، ۱۴۰۵، ص۳۰۰-۳۰۳.
پس از فوت علی بن یوسف در سال ۵۳۳ پسرش "تاشفین" جانشین او شد.۵ - سقوط مرابطیندر حقیقت قیام ابن تومرت زمینه براندازی مرابطین را در شمال آفریقا فراهم کرد، این قیام با گسترش نفوذ خود در میان بربرها باعث بر چیده شدن مرابطین به دست موحدین شد. [۲۲]
ابن خلدون عبدالرحمن، تاریخ ابن خلدون، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، مؤسسه تحقیقات و مطالعات فرهنگی ۱۳۶۳، ج۳، ص۲۳۸.
۶ - پانویس
۷ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «مرابطین»، تاریخ بازیابی ۹۵/۱۰/۸. |