ریحجا به جایی هوا ، به خواست خداوند برای بارش باران و آثاری دیگر در طبیعت را باد گویند. فهرست مندرجات۲ - کلیدواژه‌های ریح در قرآن ۲.۱ - مطلق ریح ۲.۲ - گونه خاص ربح ۲.۳ - تفسیر شده به ریح ۳ - کاربردهای ریح در قرآن ۴ - کارکرد دوگانه ریح در قرآن ۴.۱ - کارکرد نعمت‌گونه ۴.۲ - کارکرد مخرب ۵ - یاری مؤمنان با ریح ۶ - حکم فقهی بادهای وحشت‌زا ۷ - باد در فرمان سلیمان ۸ - سوگند به باد ۹ - فهرست منابع ۱۰ - پانویس ۱۱ - منبع ۱ - معنای واژه ریحواژه باد را معادل واژه «ریح» در زبان عربی دانسته‌اند. [۱]
لغت‌نامه، ج۳، ص۳۹۳۵، «باد».
[۲]
فرهنگ فارسی، ج۲، ص۱۷۰۱، «ریح».
واژه «ریح» از ریشه «ر ـ و ـ ح» است که در معنای رایحه و بو و شکوه و قدرت نیز به کار رفته است.
۲ - کلیدواژه‌های ریح در قرآنکلیدواژههایی را که در قرآن به مفهوم باد اشاره دارد با توجه به معنای واژه می‌توان به سه دسته تقسیم کرد: ۲.۱ - مطلق ریحواژههایی که بر مطلق باد دلالت دارد. این واژه‌ها عبارت است از: ریح و ریاح (جمع ریح) که به ترتیب در ۱۷ و ۱۰ آیه آمده است. [۱۲]
المعجم المفهرس، ج۱، ص۳۲۶.
[۱۳]
المعجم الاحصائی، ج۲، ص۸۱۷.
[۱۴]
المعجم الاحصائی، ج۲، ص ۸۱۹.
۲.۲ - گونه خاص ربحواژههایی که بر گونه‌ای از باد دلالت دارد. این واژه‌ها عبارت است از: حاصب (باد شدیدی که با خاک و سنگ همراه است)، اِعصار (باد همراه گرد و غبار) و گردباد . ۲.۳ - تفسیر شده به ریحواژههایی که به قرینه مناسبتی در معنا و مضمون آیه و بعضی روایات ، برخی مفسران آن را به معنای باد تفسیر کرده‌اند. این واژه‌ها عبارت است از: ذاریات: (پراکنندگان)، [۲۴]
کشف الاسرار، ج۹، ص۳۰۷.
[۲۶]
التحقیق، ج۳، ص۲۹۲، «ذرو».
حاملات (حمل کنندگان)، جاریات (روان شوندگان)، [۳۱]
مفردات، ج۱، ص۱۹۴، «جری».
مقسّمات (قسمت کنندگان)، [۳۴]
مفردات، ج۱، ص۶۷۰، «قسم».
[۳۵]
الکشاف، ج۴، ص۳۹۵.
مرسلات (فرستادگان)، [۳۸]
تفسیر ماوردی، ج۶، ص۱۷۵.
عاصفات (تندروندگان)، [۴۱]
تفسیر ماوردی، ج۶، ص۱۷۶.
ناشرات (گسترانندگان)، [۴۵]
تفسیر ماوردی، ج۶، ص۱۷۶.
فارقات (جدا کنندگان) [۴۸]
مفردات، ج۱، ص۶۳۳، «فرق».
[۴۹]
تفسیر ماوردی، ج۶، ص۱۷۶.
و ملقیات (القا کنندگان) [۵۲]
مفردات، ج۱، ص۷۴۵، «لقی».
هم‌چنین آیات متضمن واژه‌های طوفان ، موج ، برق و صاعقه که معمولا همراه با وزش باد پدید می‌آید با مفهوم باد مرتبط است.
۳ - کاربردهای ریح در قرآنعموم آیاتی که در آن‌ها از واژه «ریاح» استفاده شده است آثار باد را در جای‌گاه نعمت و رحمت خداوند بیان می‌کند. بیشتر آیات متضمن واژه ریح و آیاتی که در آن‌ها واژه‌های «حاصب» و «اعصار» به کار رفته است، کارکرد باد را در عذاب کافران توضیح می‌دهد. در دسته آیاتی که از واژه «ریح» استفاده شده است سه آیه فرمان‌روایی سلیمان (علیه‌السلام) را بر باد بازگو می‌کند. از مجموع آیات در ۷ آیه از باد در مقام تمثیل استفاده شده است و در آیات متضمن واژه‌های ذاریات، حاملات، جاریات، مقسّمات، [۷۲]
الکشاف، ج۴، ص۳۹۴ـ۳۹۵.
مرسلات، عاصفات، ناشرات، فارقات و ملقیات به باد سوگند یاد شده است. [۷۴]
کشف الاسرار، ج۱۰، ص۳۳۶.
۴ - کارکرد دوگانه ریح در قرآنباد پدیده‌ای طبیعی است که انسان با بعضی از دو کارکرد مفید و راحتی‌بخش و مخرب و مشقت‌آفرین آن برای طبیعت و انسان آشناست، ازاین‌رو قرآن به یادآوری پدیده باد و کارکرد دوگانه آن پرداخته است. ۴.۱ - کارکرد نعمتگونهبرای بیان دوگانگی کارکرد باد به تأثیر آن در حرکت کشتی یا دست‌خوش موج و طوفان کردن آن اشاره شده است: «هُوَ الَّذی یُسَیِّرُکُم فِی البَرِّ و البَحرِ حَتّی اِذا کُنتُم فِی الفُلکِ و جَرَینَ بِهِم بِریح طَیِّبَة و فَرِحوا بِها جاءَتها ریحٌ عاصِفٌ و جاءَهُمُ المَوجُ مِن کُلِّ مَکان». بازگویی بعضی از کارکردهای دوگانه باد در آیات دیگر دنبال شده است. قرآن در بیان کارکردهای مفید آن، باد را به حرکت درآورنده کشتی‌ها [۸۲]
تفسیر ابن کثیر، ج۴، ص۱۲۷.
[۸۳]
مثال‌های زیبای قرآن.
و حرکت‌‌دهنده و بارورکننده [۹۰]
تفسیر قرطبی، ج۱۰، ص۱۲.
ابرهای باران‌زا یا بارور کننده نباتات می‌داند.
قرآن باد را برای انسان ، بشارت دهنده باران می‌داند که به آشنایی انسان با نقش باد در بارش باران اشاره دارد. بازگویی این کارکردها برای توضیح جای‌گاه باد در طبیعت نیست، بلکه قرآن با انتساب پدیده باد و این امور به خداوند از دانسته‌های انسان برای توجه به خالقیت و قدرت خدا و دعوت به توحید و نفی شرک و شکرگزاری بهره می‌گیرد و متناسب با این دیدگاه، باد و کارکرد آن را آیه و نشانه‌ای از خداوند برای انسان‌های عاقل و صابر و شکرگزار ترسیم می‌کند. ۴.۲ - کارکرد مخربقرآن در بیان کارکرد مخرّب باد، توانایی باد برای تخریب طبیعت و به مشقت و هلاکت انداختن انسان را با دو روی‌کرد ابتلا و امتحان انسان و عذاب و نابودی کافران بازگو می‌کند. گرفتاری در دریای طوفانی و موج‌خیز به علت باد شدید و زرد و پژمرده شدن زراعت و گیاهان زمین بر اثر وزش باد آفت‌زا را می‌توان از موارد کارکرد باد در ابتلا و امتحان دانست. این ابتلا و امتحان، یا تنبیه و بیداری از غفلت‌ها و روی‌آوری صادقانه به خداوند را در پی دارد یا زمینه کفر را فراهم می‌آورد. کارکرد باد در عذاب و نابودی کافران، هم در گذشته برای قوم عاد [۱۰۷]
روض‌الجنان، ج۱۷، ص۶۵.
و لوط [۱۱۵]
فتح القدیر، ج۵، ص۱۲۷.
رخ داده است و هم در جای‌گاه تهدیدی برای کفرورزی انسان بازگو شده است.
قرآن بادِ نابودکننده قوم عاد را با تعابیری چون صَرْصَر (صدای شدید، سرمای شدید)، [۱۲۲]
المیزان، ج۱۷، ص۳۷۷.
عقیم (بی‌فایده) و عاتیه : (سرکش و خارج از حد) وصف می‌کند و از بادی که سبب هلاکت قوم لوط شده است با واژه حاصب یاد می‌کند: «اِنّا اَرسَلنا عَلَیهِم حاصِبـًا اِلاّ ءالَ لوط نَجَّینـهُم بِسَحَر». قرآن داستان عذاب امت‌های پیشین را برای انذار و بازداشتن دیگران از کفرورزی بیان می‌کند: «فَاِن اَعرَضوا فَقُل اَنذَرتُکُم صـعِقَةً مِثلَ صـعِقَةِ عاد و ثَمود».
۵ - یاری مؤمنان با ریحنیروی باد ممکن است در شرایطی برای یاری بندگان با ایمان به کار رود؛ مانند وزش باد شدید بر سپاه مشرکان در جنگ احزاب که آنان را از جنگ با مسلمانان بازداشت : «یـاَیُّها الَّذینَ ءامَنوا اذکُروا نِعمَةَ اللّهِ عَلَیکُم اِذ جاءَتکُم جُنودٌ فَاَرسَلنا عَلَیهِم ریحـًا». ۶ - حکم فقهی بادهای وحشتزافقیهان شیعه هنگام وزش باد شدید به رنگ‌های سرخ و سیاه و زرد که موجب وحشت مردم شود، خواندن نماز آیات را واجب دانسته‌اند؛ اما فقیهان سنی [۱۳۹]
الفقه علی المذاهب الاربعه، ج۱، ص۵۰۳.
به استحباب آن نظر داده‌اند.
۷ - باد در فرمان سلیمانخداوند نیروی باد را در اختیار و فرمان سلیمان (علیه‌السلام) نهاده بود. سلیمان (علیه‌السلام) خواستار حکومتی از خدا بود که پس از او زیبنده کسی نباشد و خداوند اختیار باد را به او واگذاشت: «فَسَخَّرنا لَهُ الرّیحَ تَجری بِاَمرِهِ». شتاب حرکت باد در مُلک سلیمان (علیه‌السلام) به گونه‌ای بود که صبح به اندازه مسافت یک ماه و عصر به اندازه مسافت یک ماه دیگر راه می‌پیمود: «وَ لِسُلَیمـنَ الرّیحَ غُدُوُّها شَهرٌ و رَواحُها شَهرٌ». در بعضی از روایت‌ها آمده است که سلیمان با استفاده از سرعت حرکت باد از جایی به جای دیگر می‌رفت. [۱۴۵]
جامع البیان، ج۲۲، ص۸۴ـ۸۵.
[۱۴۶]
الدرالمنثور، ج۵، ص۴۲۷ـ۴۲۸.
[۱۴۷]
کنزالدقائق، ج۱۰، ص۴۷۰.
بعضی بر این باورند که خداوند باد را ویژگی حکومت سلیمان قرار داد تا نشانه‌ای بر ناپایداری و گذرا بودن مُلک او باشد. [۱۴۸]
حقائق التفسیر، ج۲، ص۹.
[۱۴۹]
حقائق التفسیر، ج۲، ص۱۸۶ـ۱۸۷.
[۱۵۰]
کشف الاسرار، ج۲، ص۲۶۰.
۸ - سوگند به بادبخشی از سوگندهای قرآن به چیزهایی که به معنای باد دانسته شده عبارت است از: «و الذّ‌ریـتِ... فَالحـمِلـتِ... فَالجـرِیـتِ... فَالمُقَسِّمـتِ...» و «و المُرسَلـتِ.... فَالعـصِفـتِ... و النّـشِرتِ... فَالفـرِقـتِ... فَالمُلقِیـتِ...». هریک از این اموری که به آن‌ها سوگند یاد شده است، به سبب مناسبتی که معنای آن‌ها با ویژگی یا کارکرد باد دارد، به معنای باد تفسیر شده است. بیشتر مفسران از ۴ سوگند سوره ذاریات تنها ذاریات (پراکنندگان) را به معنای باد دانسته‌اند. [۱۵۳]
تفسیر ماوردی، ج۵، ص۳۶۰.
در روایتی از امیرمؤمنان ، علی (علیه‌السلام) نیز ذاریات به باد معنا شده است. [۱۵۶]
تفسیر قمی، ج۲، ص۳۳۶.
[۱۵۷]
الدرالمنثور، ج۶، ص۱۳۳.
زمخشری [۱۵۸]
الکشاف، ج۴، ص۳۹۵.
و فخررازی بر خلاف بیشتر مفسران حاملات (حمل‌کنندگان)، جاریات (روان‌شوندگان) و مقسّمات (تقسیم‌کنندگان) را نیز به باد معنا کرده‌اند.
بعضی از مفسران از ۵ سوگند ابتدای سوره مرسلات تنها عاصفات (تندروندگان) را به معنای باد دانسته‌اند [۱۶۰]
الدرالمنثور، ج۶، ص۴۹۲.
[۱۶۱]
المیزان، ج۲، ص۱۴۵.
اما برخی مرسلات (فرستادگان) و ناشرات (گسترانندگان) را هم باد معنا کرده‌اند. [۱۶۲]
جامع البیان، ج۲۹، ص۲۸۳.
[۱۶۳]
جامع البیان، ج۲۹، ص۲۸۷.
بنا به روایت طبرسی بعضی فارقات را هم به معنای باد دانسته‌اند [۱۶۵]
مجمع البیان، ج۱۰، ص۶۲۹.
و میبدی نظر کسانی را آورده است که هر ۵ سوگند را به معنای باد دانسته‌اند. [۱۶۶]
کشف الاسرار، ج۱۰، ص۳۳۶.
۹ - فهرست منابعالامثال فی القرآن الکریم؛ انوار التنزیل و اسرارالتأویل، بیضاوی؛ البحر المحیط فی‌التفسیر؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ تفسیر القرآن العظیم، ابن‌کثیر؛ التفسیر القرآن الکریم، ابن‌عربی؛ تفسیرالقمی؛ التفسیر‌الکبیر؛ تفسیر کنزالدقائق و بحرالغرائب؛ جامع البیان عن تأویل آی القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ الجواهر فی تفسیر القرآن الکریم؛ جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام؛ حقائق التفسیر؛ الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور؛ روض الجنان و روح‌الجنان؛ شرح اصطلاحات تصوف؛ الشفاء (طبیعیات)؛ الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیه؛ فتح القدیر؛ فرهنگ فارسی؛ الفقه علی المذاهب الاربعه؛ الکشاف (طبیعیات)؛ کشف‌الاسرار و عدة‌الابرار؛ لسان العرب؛ لغت‌نامه؛ مثال‌های زیبای قرآن؛ مجمع البحرین؛ مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن؛ مجموعه آثار، بازرگان؛ معارف قرآن؛ المعجم الاحصائی لالفاظ القرآن الکریم؛ المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم؛ مفردات الفاظ القرآن؛ موسوعة‌کشاف اصطلاحات الفنون و‌العلوم؛ موسوعة مصطلحات التصوف الاسلامی؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ النکت و‌العیون، ماوردی. ۱۰ - پانویس۱۱ - منبعدانشنامه موضوعی قرآن. |