بیتالحرامبیت الحرام، کعبه یا خانه خدا در شهر مکه است. ۱ - واژه بیت الحرامواژه بیت همراه با الف و لام عهد به سبب کاربرد زیاد کلمه، نام خاص کعبه شده است. [۱]
الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، محمود بن عمر زمخشری، ج۱، ص۱۸۴ـ۱۸۵.
[۲]
زادالمسیر فی علوم التفسیر، ابن جوزی،ج۱، ص۱۴۱، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
پیش از اسلام، این واژه در سخنِ مردم به همین معنی به کار می‌رفته، از جمله در گفته مشهور عبدالمطلّب خطاب به ابرهه آمده است: اِنّی اَنَا رَبُّ الاء بِلِ و اِنَّ لِلْبَیْتِ رَبّاً سَیَمْنَعُهُ. [۳]
السیرة النبویة، ابن هشام، ج۱، ص۵۰، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، بیروت.
نیز در معلّقه معروف زهیربن ابی سَلمی بدان سوگند یاد شده است. [۴]
شرح دیوان زهیر بن ابی سلمی، احمد طلعت، ج۱، ص۲۳، بیروت ۱۹۷۰.
(نمونه‌هایی دیگر از کاربرد «البیت»، «ربّ‌البیت» و «بیت اللّه») [۵]
سیرة ابن اسحاق، ابن اسحاق، ص۱۲ـ۱۳.
[۶]
سیرة ابن اسحاق، ابن اسحاق، ص۲۳ـ۲۴.
[۷]
السیرة النبویة، ابن هشام، ص۱۱۵.
[۸]
السیرة النبویة، ابن هشام، ص۱۷۵.
[۹]
السیرة النبویة، ابن هشام، ص۲۷۳-۲۷۴.
۱.۱ - واژه بیت الحرام در قرآناین واژه در نخستین آیات مکّی قرآن به صورت «ه'ذَا البَیْتِ» و در آیات مدنی شش بار به صورت «البیت» و دوبار با وصفِ العَتِیق و در آخرین آیات مدنی دوبار با وصفِ الحَرام آمده است. مراد ازتمامی این صورتها، و نیز منظور از «بَیْتِکَ المُحَرَّم» و «بَیْتی» خانه کعبه است که آن را پیش و پس از اسلام بیت اللّه نیز خوانده اند. برخی منظور از « البَیت المَعمور » را نیز خانه کعبه دانسته اند. ۲ - تأسیس بیت الحرامبنابر آیات قرآن، ابراهیم و فرزندش اسماعیل علیهماالسلام این خانه را در مکان فعلی ساخته اند. این نخستین خانه ای است که برای مردمان بنا نهاده شده، و خداوند آن را مکان امن، محلّ اجتماع مردمان و مایه قوام ایشان قرار داده است. بر مردمان توانا و توانگر فرض است که آن را زیارت و برگردِ آن طواف کنند. ۳ - قداست بیت الحرام قبل از اسلامبیت الحرام، پیش از اسلام و مقارن آن، در میان مشرکان از احترام بسیاری برخوردار بوده است و ایشان نیز آن را خانه خدا می‌دانسته‌اند و در حرم مکه مجرمان را تعقیب و قصاص نمی‌کرده اند. [۳۱]
تفسیر کتاب الله العزیز، هودبن مُحکَّم هُوّاری ج ۱، ص ۱۴۴.
امن بودن بیت الحرام و ایمنی افرادی که وارد بیت الحرام می‌شوند. موضوع بحث فقیهان و مفسران بوده است. [۳۴]
حقائق التأویل فی متشابه التنزیل، محمدبن حسین شریف رضی، ج۱، ص۱۸۷ـ ۱۹۳.
آنچنان که در سخن امام صادق علیه‌السلام خطاب به ابوحنیفه آمده است، این ایمنی تکوینی نیست؛ چرا که بسیاری در این مکان از کشته شدن در امان نمانده اند، [۳۵]
الاحتجاج، احمدبن علی طبرسی، ج ۲، ص ۳۶۰ـ۳۶۱.
اما همواره درباره امنیت حیوانات و پرندگان در آن‌جا سخنان اغراق آمیز گفته اند. [۳۶]
التبیان فی تفسیرالقرآن، محمدبن حسن طوسی، ج۴، ص۳۲.
۴ - ایمنی تشریعی بیت الحرامدرباره ایمنی تشریعی نیز فتوای فقیهان امامیه و ابوحنیفه ـ به عکس شافعی ـ آن است که در محدوده حرم، احکام حدّ و تعزیر و قصاص نفس جاری نمی‌شود، بلکه بر مجرم سخت می‌گیرند تا از آن‌جا خارج شود. [۳۷]
کنزالعرفان فی فقه القرآن، مقدادبن عبدالله فاضل مقداد، ج۱، ص۲۶۳-۲۶۲.
[۳۸]
قرطبی الجامع لاحکام القرآن، محمد بن احمد قرطبی، ج ۲، ص ۱۱۱.
با ردّ فتوای ابوحنیفه این حکم را به دلیل جمله جَعَلْنا البَیتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَاَمْناً منحصر به داخل بیت الحرام می‌داند، اما [۳۹]
التفسیرالکبیر، قاهره، محمدبن عمر فخررازی،ج ۴، ص۵۰.
با ذکر شواهدی، مراد از «البیت» در این آیه را تمامی حرم مکه می‌داند.
۵ - وجه توصیف کعبه به بیت الحرامدرباره وجه توصیفِ کعبه به «البیت الحرام» آمده است که ورود مشرکان به آن‌جا و پاره ای اعمال در آن‌جا که در دیگر مکانها جایز است، حرام می‌باشد. صید حیوانات و قطع درختانش نیز حرام است و شرافت و حرمت بسیار دارد. [۴۰]
مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، فضل بن حسن طبرسی،ج۳، ص۲۳۹.
[۴۱]
مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، فضل بن حسن طبرسی،ج۱، ص۳۸۱.
[۴۲]
مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، فضل بن حسن طبرسی،ص۳۸۲. مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، فضل بن حسن طبرسی،ج۷، ص۱۳۰.
از میان این نظریات، نظر اخیر مقبولتر و مشهورتر است. [۴۳]
المیزان فی تفسیرالقرآن، محمدحسین طباطبائی،ذیل مائده: آیه۲.
[۴۴]
المیزان فی تفسیرالقرآن، محمدحسین طباطبائی،ذیل مائده:آیه۹۷.
۶ - بیت عتیق کجاست؟درباره « البیت العتیق » نیز گفته اند: خانه ای قدیمی است که از طوفان نوح در امان مانده است، از سیطره جبّاران خارج است، هیچکس مالک آن نیست، هیچ مخلوقی مدعی آن نیست، در عام الفیل از تجاوز حبشیان در امان مانده است و خانه ای شریف و اصیل است. [۴۵]
الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، محمودبن عمر زمخشری، ج۳، ص۱۵۳ـ۱۵۴.
[۴۶]
کتاب جمهرة اللغة، ابن درید، ج۱، ص۴۰۲.
[۴۷]
مجمل اللغة، ابن فارس،ج ۳، ص ۴۴۱.
[۴۸]
ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، ج۴، ص۲۲۰، چاپ عبدالسلام محمدهارون، قم ۱۴۰۴.
[۴۹]
اخبارالکرام بأخبار المسجدالحرام، احمدبن محمد اسدی مکی، ج۱، ص۱۱ـ ۱۲.
با این همه، اغلب مفسران معاصر همچون طباطبائی ، مغنیه، [۵۰]
التفسیرالکاشف، محمدجواد مغنیه.
مراغی، [۵۱]
تفسیرالمراغی، احمدمصطفی مراغی.
قاسمی، [۵۲]
تفسیرالقاسمی، المسمی محاسن التأوی، جمال الدین قاسمی.
و حجازی، [۵۳]
التفسیرالواضح، محمد محمود حجازی.
(ذیل حج:۲۲، ۳۳) تعبیر «البیت العتیق» را به معنای خانه قدیم دانسته و گفته های دیگر را موجّه یا اساساً قابل ذکر ندانسته اند.
۷ - فهرست منابع(۱) قرآن. (۲) ابن اسحاق، سیرة ابن اسحاق، چاپ محمد حمیدالله، قونیه ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱. (۳) ابن جوزی، زادالمسیرفی علوم التفسیر، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴. (۴) ابن درید، کتاب جمهرة اللغة، چاپ رمزی منیر بعلبکی، بیروت ۱۹۸۷. (۵) ابن فارس، مجمل اللغة، چاپ هادی حسن حمودی، کویت ۱۴۰۵/۱۹۸۵. (۶) ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، چاپ عبدالسلام محمدهارون، قم ۱۴۰۴. (۷) ابن هشام، السیرة النبویة، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، بیروت. (۸) احمد بن محمد اسدی مکی، اخبارالکرام بأخبار المسجدالحرام، چاپ حافظ غلام مصطفی، بنارس ۱۳۹۶/۱۹۷۶. (۹) محمد محمود حجازی، التفسیرالواضح، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۳. (۱۰) محمود بن عمر زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت (بی تا)، چاپ افست قم (بی تا). (۱۱) محمدبن حسین شریف رضی، حقائق التأویل فی متشابه التنزیل، چاپ محمدرضا آل کاشف الغطاء، بیروت (بی تا)، چاپ افست قم (بی تا). (۱۲) محمدحسین طباطبائی، المیزان فی تفسیرالقرآن، بیروت ۱۳۹۰ـ۱۳۹۴/ ۱۹۷۱ـ۱۹۷۴. (۱۳) احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، چاپ محمدباقر موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۱۴) فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل الله یزدی طباطبائی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. (۱۵) احمد طلعت، شرح دیوان زهیربن ابی سلمی، بیروت ۱۹۷۰. (۱۶) محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، چاپ احمد حبیب قصیرعاملی، بیروت (بی تا). (۱۷) مقداد بن عبدالله فاضل مقداد، کنزالعرفان فی فقه القرآن، چاپ محمد باقر بهبودی، چاپ افست تهران ۱۳۸۴ـ ۱۳۸۵. (۱۸) محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، قاهره (بی تا)، چاپ افست تهران (بی تا). (۱۹) جمال الدین قاسمی، تفسیرالقاسمی، المسمی محاسن التأویل، چاپ محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸. (۲۰) محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، قاهره ۱۳۸۷/ ۱۹۶۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ ش. (۲۱) احمدمصطفی مراغی، تفسیرالمراغی، بیروت (تاریخ مقدمه ۱۳۶۵). (۲۲) محمدجواد مغنیه، التفسیرالکاشف، بیروت ۱۹۸۰ـ۱۹۸۱. (۲۳) هود بن مُحکَّم هُوّاری، تفسیر کتاب الله العزیز، چاپ بالحاج بن سعید شریفی، بیروت ۱۹۹۰. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بیت‌الحرام»، شماره۲۳۶۹. |