براقبُراق، مرکب پیامبر اسلام در سفر شبانه آن حضرت از مسجد الحرام به مسجدالاقصی (= دورترین مسجد) که در سوره اسراء ، به آن اشاره شده‌است. ۱ - مسجد الاقصیمفسّران مسجدالاقصی را در بیت المقدس می دانند. روایات زیادی که درباره این سفر شبانه نقل شده و نیز عبارت «الّذی بارَکنا حولَه» (= مکانی که پیرامون آن را برکت دادیم )، این قول را تأیید می کند. در چند آیه دیگر نیز شبیه این عبارت آمده که بر بیت المقدس تطبیق داده شده‌است. ۲ - معراج پیامبربنابر آیه یاد شده، حضرت محمد صلّی اللّه علیه وآله وسلّم، در یک شب، از مسجدالحرام به مسجدالاقصی برده شد تا آیات خدا به او ارائه شود. جزئیات این سفر و عروج به آسمان در گزارش‌هایی که از آن حضرت نقل شده بتفصیل آمده‌است. روایات مربوط به «اسراء» را، که همه مسلمانان در وقوع آن اتفاق نظر دارند، بیش از سی صحابی پیامبر و شماری از راویان شیعی از امامان خود نقل کرده‌اند. [۴]
عبدالرحمن بن ابی بکر سیوطی، الخصائص الکبری، ج۱، ص۱۵۲ـ۱۷۹.
۳ - براق در روایات معراجدر بیشتر این روایات، براق را مرکب پیامبر معرفی و اوصاف آن را نیز بیان کرده‌اند. به دلیل ناهماهنگی در برخی از اوصاف، نمی توان تصویر روشنی از این مرکب ارائه کرد. ۴ - برخی اوصاف براقبنابراین روایات، براق از چهارپایان بهشت و بسیار تندرو است و در هر گام به اندازه میدان دید خود پیش می رود. در صعود از بلندیها دودستش کوتاهتر از دوپایش می شود و در موقع فرود، عکس آن روی می دهد تا سوار همواره در حالت افقی بماند. در بیشتر روایات آمده که براق جثّه ای کشیده و بزرگتر از درازگوش و کوچکتر از استر دارد، یال آن پرمو و رنگ پوستش سفید است و در میان حیوانات بهترین رنگ را دارد. این مرکب را اسب نیز خوانده‌اند. [۶]
محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۰، ص۲۰۵، ۲۰۷.
[۷]
محمد بن موسی دمیری، حیاة الحیوان الکبری، ج۱، ص۱۶۵.
[۸]
محمد بن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیرالقرآن، ج۸، ص۳ـ۱۳.
[۹]
عبدالرحمن بن ابی بکر سیوطی، الخصائص الکبری، ج۱، ص۱۵۲.
از بعضی روایات نیز برمی‌آید که براق صورتی چون صورت انسان داشته و مانند انسان آنچه را می شنیده می فهمیده‌است. [۱۱]
محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۰، ص۲۰۷.
[۱۴]
علی بن ابراهیم حلبی، السیرة الحلبیّه، ج۱، ص۳۷۰.
ظاهراً ابن بلخی [۱۵]
ابن بلخی، فارس نامه، ص۱۲۶.
با توجه به همین روایات، مجسمه‌های سر ستونهای تخت جمشید را، با چهره انسانی و تن و دمی مانند گاو، بُراق نامیده‌است ). دو بال کوچک بر روی رانهای براق و همچنین خصوصیاتی از گوشها، چشمها، دُم، سُم، رکاب و لگام آن ذکر شده‌است. [۱۶]
محمد بن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیرالقرآن، ج۸، ص۳ـ۱۳.
[۱۸]
عبدالرحمن بن ابی بکر سیوطی، الخصائص الکبری، ج۱، ص۱۵۲.
محدثان و شارحان این روایات را بدون تأویل و توجیه نقل کرده‌اند، هرچند از نظر سند، بر پاره ای از آنها ایراداتی وارد است.۵ - براق مرکب پیامبرانبراق را، علاوه بر سفر شبانه پیامبر، مرکب پیامبران دیگر نیز، خصوصاً حضرت ابراهیم علیه السلام در ماجرای انتقال هاجر و اسماعیل از فلسطین به مکه (و بنابر بعضی روایات، در همه سفرهای او به مکه) معرفی کرده‌اند. [۲۰]
محمد بن موسی دمیری، حیاة الحیوان الکبری، ج۱، ص۱۶۵ـ۱۶۶.
[۲۱]
محمد بن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیرالقرآن، ج۸، ص۵.
[۲۲]
عبدالرحمن بن ابی بکر سیوطی، الخصائص الکبری، ج۱، ص۱۶۷.
[۲۴]
علی بن ابراهیم حلبی، السیرة الحلبیّه، ج۱، ص۳۷۰.
عجّاج، شاعر عهد اموی، نیز در یکی از رجزهای خود به براق لگام شده ابراهیم اشاره کرده‌است. [۲۵]
عبدالله بن روبه عجاج، دیوان العجاج، ص۲۹۵.
همچنین براساس چندین روایت از پیامبر اکرم، براق در روز قیامت مرکب آن حضرت خواهد بود. [۲۶]
محمد بن موسی دمیری، حیاة الحیوان الکبری، ج۱، ص۱۶۵ـ۱۶۶.
۶ - سفر پیامبر با براقدر بیشتر روایات مربوط به سفر شبانه حضرت رسول اکرم صلّی اللّه علیه وآله وسلّم براق را مرکب آن حضرت از مکه تا بیت المقدس و برعکس و صعود به آسمان را از طریق «معراج» (نردبان؛ تعبیر «سُلَم » نیز در روایات دیده می شود) یا بر بال جبرئیل دانسته‌اند. در این روایات که غالباً از خود پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم نقل شده، آمده‌است که آن حضرت در بیت المَقْدِس از براق فرود آمد، افسار آن را به حلقه ای که پیامبران افسار مرکب خود را بدان می بستند بست؛ آنگاه داخل مسجد شد و پس از گزاردن نماز، گردش آسمانی را به مصاحبت جبرئیل آغاز کرد. [۲۸]
محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۰، ص۲۰۵ـ۲۰۶.
[۲۹]
عبدالرحمن بن ابی بکر سیوطی، الخصائص الکبری، ج۱، ص۱۵۲.
[۳۰]
عبدالرحمن بن ابی بکر سیوطی، الخصائص الکبری، ج۱، ص۱۵۸.
[۳۱]
عبدالرحمن بن ابی بکر سیوطی، الخصائص الکبری، ج۱، ص۱۶۷.
[۳۲]
علی بن ابراهیم حلبی، السیرة الحلبیّه، ج۱، ص۳۷۱ـ ۳۷۵.
۷ - انکار حذیفةبنابر متون تاریخی و روایی و تفسیری [۳۳]
محمد بن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیرالقرآن، ج۸، ص۱۳.
درمیان صحابه و راویان احادیثِ معراج، فقط حُذیفه فرود آمدن پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم را در بیت المقدس انکار کرده؛ و ابن کثیر از انکار او، با وجود روایات فراوان، تعجب نموده‌است. ۸ - براق و پیامبر اکرمبراق را جبرئیل (و بنابر برخی روایات، با مشارکت دو فرشته دیگر) در شب اسراء برای حضرت محمد صلّی اللّه علیه وآله وسلّم آورد و مرکب پس از شناختن راکب خود (یا بعداز حصول اطمینان به آنکه در قیامت نیز مرکب پیامبر خواهد بود) سرکشی وانهاد و رام شد. [۳۶]
محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۰، ص۲۰۷
[۳۷]
عبدالرحمن بن ابی بکر سیوطی، الخصائص الکبری، ج۱، ص۱۷۹.
[۳۹]
علی بن ابراهیم حلبی، السیرة الحلبیّه، ج۱، ص۳۶۹.
۹ - دیدگاه اهل لغت در باره براقبیشتر لغت شناسان نام براق را ـ که هم به صورت مذکر و هم به صورت مؤنث به کار رفته‌است ـ از ریشه «بَرَق » دانسته‌اند که به لحاظ سرعتِ فزون از حد یا سفیدی و درخشش فوق العاده رنگ بر این حیوان نهاده شده‌است [۴۰]
ابن منظور، لسان العرب، ذیل «برق».
[۴۱]
محمد بن موسی دمیری، حیاة الحیوان الکبری، ج۱، ص۱۶۵.
[۴۳]
علی بن ابراهیم حلبی، السیرة الحلبیّه، ص۳۶۸.
شاهدی بر کاربرد این کلمه در ادب عرب پیش از اسلام در دست نیست و، به ظن قوی، نخستین بار از زبان حضرت محمد صلّی اللّه علیه وآله وسلّم شنیده شده و از آن پس در ادبیات عرب و فارسی کاربرد وسیعی یافته‌است. نظریه بلوشه، مبنی بر اشتقاق این کلمه از کلمه «بارَگ » (به معنای اسب در فارسی میانه ) پذیرفته نشده‌است [۴۴]
د.اسلام، ذیل واژه
و نشانه‌های معرب بودن نیز در آن وجود ندارد. [۴۵]
برای نشانه‌های کلمه غیر عربی رجوع کنید به سیوطی، المزهر فی علوم اللغة وانواعها، ج۱، ص۲۷۰.
۱۰ - براق در ادب و هنر فارسیبراق در ادب فارسی، چه در معنای اصلی چه در معانی استعاری (اسب، مرکب تندرو، مرکبی برای سفرهای روحانی )، استعمال شایع دارد و ترکیبات کنایی براق جم، براق سلیمان (هردو به معنای باد)، براق چهارمْ فلک (آفتاب) و براق برقْ تاز (اسب جَلد دونده) نیز از آن ساخته شده‌است. [۴۶]
علی اکبر دهخدا، لغت نامه، ذیل «براق».
همچنین تصاویری تخیّلی (برمبنای ظواهر روایات و احیاناً با افزودن جنبه‌های اساطیری) از براق، خصوصاً به صورت نگاره (مینیاتور)، در متنهای ادبی و تاریخی برجای مانده‌است که کهنترین آن را در نسخه ای خطی از جامع التواریخ متعلق به سال ۷۱۴ (موجود در کتابخانه دانشگاه ادینبرو) می دانند. [۴۷]
د.اسلام و بریتانیکا، ذیل واژه .
۱۱ - گرایش عرفانی در باره براقگرایش به توجیه عرفانی واژه «براق» ـ همچنانکه درباره معراج و تفسیر آن به عنوان تمثیلی از مفاهیم غیرمادی، در نوشته‌های فلسفی و عرفانی دیده می شود. [۴۸]
ابن سینا، معراجنامه ابوعلی سینا، ص۱۰۳ـ۱۰۴
هرچند ناقلان و شارحان احادیث (و حتی برخی از حکما) این روش را نپذیرفته‌اند.۱۲ - کتابنامه• قرآن؛ • ابن اثیر، النهایة فی غریب الحدیث والاثر، چاپ طاهر احمد زاوی و محمود محمد طناحی، قاهره ۱۳۸۳ـ۱۳۸۵/ ۱۹۶۳ـ۱۹۶۵؛ • ابن بلخی، فارس نامه، چاپ گی لسترنجو رینولد آلن نیکلسون، لندن ۱۹۲۱، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش؛ • ابن سینا، معراجنامه ابوعلی سینا، چاپ نجیب مایل هروی، مشهد ۱۳۶۴ ش؛ • ابن کثیر، السیرة النبویة، چاپ مصطفی عبدالواحد، بیروت( بی تا. )؛ • ابن منظور، لسان العرب، بیروت ( تاریخ مقدمه ۱۳۰۰ )؛ • علی بن ابراهیم حلبی، السیرة الحلبیّه، بیروت ( بی تا. )؛ • محمد بن موسی دمیری، حیاة الحیوان الکبری، چاپ افست قم ۱۳۶۴ ش؛ • علی اکبر دهخدا، لغت نامه، زیرنظر محمد معین، تهران ۱۳۲۵ـ۱۳۶۱ ش؛ • محمود بن عمر زمخشری، الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت ( بی تا. )؛ • عبدالرحمن بن ابی بکر سیوطی، الخصائص الکبری، بیروت ( بی تا. )؛ • همو، المزهر فی علوم اللغة وانواعها، چاپ محمد چادمولی، علی محمد بجاوی، و محمد ابوالفضل ابراهیم، ( قاهره بی تا. )؛ • محمدحسین طباطبائی ،المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت ۱۳۹۰ـ۱۳۹۴/۱۹۷۱ـ۱۹۷۴؛ • محمد بن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیرالقرآن، بیروت ( بی تا. )؛ • عبدالله بن روبه عجاج، دیوان العجاج، روایة عبدالملک بن قریب اصمعی و شرحُهُ، چاپ عزة حسن، بیروت ( ۱۹۷۱ )؛ • محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، قاهره ۱۳۸۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ ش؛ • محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛ ۱۳ - پانویس
۱۴ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «براق»، شماره ۸۶۸. رده‌های این صفحه : تاریخ اسلام | معراج
|