زمان تقریبی مطالعه: 7 دقیقه
 

باسط





الباسِط، در مقابل القابض، از نام‌های خداوند که باهم یا جداگانه، عیناً یا به اشتقاق، در قرآن کریم و احادیث و ادعیه ذکر شده است.


۱ - قبض و بسط در لغت



بسط به معنای پهن کردن و گستردن است و بِساط به معنی هر چه پهن شود ؛واللهُ جَعَلَ لَکُم الاَرضَ بِساطاً «خداوند زمین را برای شما بگسترد».
قبض نیز به معنای گرفتن چیزی با کف و انگشتان است؛ فَقَبَضْتُ قَبْضَةً مِن أَثَرِ الرَّسُولِ «من کفی از رد پای رسول را گرفتم».

۲ - قبض و بسط در قرآن



قبض و بسط در قرآن بیشتر به معنای مجازی تضییق (تنگ‌دست گردانیدن ) و توسعه (دارا گردانیدن) به کار رفته و معادل «اقتار و رفاه» است؛ وَاللهُ یَقْبِضُ و یَبْسُطُ و اِلَیهِ تُرجَعُونَ «خداست که تنگنا و همچنین گشایش به وجود می‌آورد، همه به سوی او باز می‌گردید».

۳ - قبض و بسط در اصطلاح



به عبارت دیگر، این دو واژه که برای افاده معانی محسوس وضع شده، برای معانی غیرمحسوس استعاره شده است. بیضاوی
[۷] تفسیر بیضاوی، ج۱، ص۲۵۲.
گوید: «یُقْتِرُ عَلی' بَعْضٍ وَ یُوَسِّعُ عَلی' بَعض » (در زندگی بر برخیِ تنگ می‌گیرد و بر برخی فراخ). به گفتة طبری
[۸] جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۳۷۲.
و بیهقی
[۹] کتاب الاسماء والصفات، ص۸۵.
آمده است: «یُقْتِرُ بِقَبْضِهِ الرّزْقَ عَمَّنْ یَشاءُ مِنْ خَلْقِهِ، و یُوَسِّعُ بِبَسْطِهِ الرِّزقَ عَلی' مَنْ یَشاءُ مِنْهُم » تنگ می گیرد به برگرفتن روزی از هر که خواهد؛ گشاده می‌کند به گسترش دادن روزی بر هر که خواهد.

۴ - قبض و بسط در روایات



قَتاده، مفسر معروف، از اَنس، دربان پیامبر، روایت می‌کند که در عهد پیامبر صلی اللّه علیه وآله وسلّم گرانی رخ داد. از او خواستند تا نرخ‌گذاری کند. فرمود: «انَّ اللهَ الباسِطُ القابِضُ الرّزاق»
[۱۰] جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۳۷۲.
؛ به مفهوم آنکه گرانی و ارزانی هر کالا تابع کمبود یا فراوانی (میزان عرضه) آن، و به دست خداوند است. اوست که رفاه می‌دهد یا تنگی و سختی می‌آورد. از این‌رو، بسط و قبض را بیشتر به همین معنی گرفته‌اند
[۱۱] تفسیر اسماءالله الحسنی، بغدادی، گ۸۳.
[۱۲] کتاب الاسماء والصفات، ص۸۵.
[۱۳] التحبیر فی التذکیر، قشیری، ص۶۷.
[۱۴] کتاب الارشاد، امام الحرمین، ص۱۴۹.
؛ و در تأیید آن، این آیه را شاهد می‌آورند: اِنَّ رَبَّکَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ وَ یَقْدِرُ ؛ «پروردگار تو روزی هر کس را که بخواهد گشاده می‌دهد یا تنگ می‌دارد».
این آیه، با کمی اختلاف، بیش از هفت بار در قرآن تکرار شده است

۵ - قبض و بسط در ادعیه



در دعاها نیز به همین معنی است: یا باسِطَ الیَدیَنِ باَلرَّحَمة
[۲۳] دعای جوشن کبیر، ف۲۲.
؛ «ای دو دست (فضل و احسان) گشوده به رحمت»؛ و الباسطُ فیهم بالجودِ یَدَه
[۲۴] نهج البلاغة، خ۱۰۰.
؛ «در میان ایشان دست به بخشش گشود».

۶ - تفاسیر دیگر در قبض و بسط



تفسیرهای دیگری نیز برای این صفات پذیرفته شده است:

۶.۱ - ستاندن و واگذاردن


قبض: ستاندن یا پذیرفتن
[۲۵] التحبیر فی التذکیر، قشیری، ص۶۷.

[۲۶] لوامع البینات شرح اسماءالله تعالی والصفات، فخررازی، ص۲۳۴.
؛ یأخُذُ الصَّدَقاتِ خداوند صدقات را می‌ستاند، یعنی آنها را می‌پذیرد؛ بسط: درمقابل قبض، واپس دادن و واگذاردن
[۲۸] تفسیر اسماءالله الحسنی، بغدادی، گ۸۳.
[۲۹] التحبیر فی التذکیر، قشیری، گ۳۰ ر.

[۳۰] المقصدالاسنی فی شرح معانی اسماءالله الحسنی، غزالی، ص۹۳.
مَن ذَاالَّذی یُقْرِضُ اللهَ قَرْضاً حَسَناً فیُضاعِفَهُ لَهُ اَضعَافاً کَثیرَةً» وَاللهُ یَقْبِضُ و یَبْسُطُ وَ اِلَیهِ تُرجَعُون؛ «کیست که خدا را وام دهد ـ وامی نیکو ـ تا خدا برایش دو چندان و چندین برابر کند».
با این مقدمه، یقبض و یبسط به معنای «می‌ستاند و باز می‌گرداند» نیز می‌تواند باشد.

۶.۲ - میراننده و زنده گرداننده


قابض: میراننده (مُمیت) و باسط: زنده گرداننده (مُحیی).
از این جهت، قشیری
[۳۲] التحبیر فی التذکیر، قشیری، گ۳۰ ر.
این دو صفت را، بدین دو معنی، در تقابل قرار می‌دهد: قابِضُ الاَرواحِ عَنِالاَشباحِ عِنْدَالمَماتِ و باسِطُ الاَرْواحِ علی الاَجسادِ عِنْدَالحَیاة
[۳۳] المقصدالاسنی فی شرح معانی اسماءالله الحسنی، غزالی، ص۹۳.
[۳۴] لوامع البینات شرح اسماءالله تعالی والصفات، فخررازی، ص۲۳۵.


۶.۳ - به معنای لغوی


قَبَضَ و بَسَطَ به معنای لغوی: وَالاَرضُ جَمِیعاً قَبْضَتُهُ یَومَ القِیَمَةِ ؛ «در روز قیامت، زمین (یک‌جا) در قبضه اوست؛ همچنین نوح: ۱۹ ؛ نازعات: ۳۰.

۶.۴ - قبضِ ظِلّ


قبضِ ظِلّ (کوتاه کردنِ سایه) اَلَم تَرَ اِلَی' رَبِّکَ کَیفَ مَدَّ الظِلَّ... ثُمَ قَبَضْنَاهُ اِلَینَا قَبْضاً یَسِیراً ، «آیا ندیدی که پروردگارت چگونه سایه را بگسترانید... سپس آن را آهسته به سوی خود بردیم »؛
[۳۹] تفسیر اسماءالله الحسنی، بغدادی، گ۱۹۱ پ.
[۴۰] لوامع البینات شرح اسماءالله تعالی والصفات، فخررازی، ص۲۳۵.


۶.۵ - انقباض و انبساط دل‌های مؤمن


قبض و بسط: انقباض و انبساط دل‌های مؤمنان؛ بدین شرح که خداوند با افکندن خوف و رجا در قلب ایشان قبض و بسط پدید می‌آورد؛ یعنی دل آنها را گرفته یا گشاده می‌کند.
صوفیان این تفسیر را بیشتر می‌پسندند، و آن به‌ویژه با این سخن جُنید مطابقت دارد: اَلخَوْفُ یَقْبِضُنی والرَّجاءُ یَبْسُطُنی
[۴۱] تفسیر اسماءالله الحسنی، بغدادی، گ۸۳ پ.
[۴۲] التحبیر فی التذکیر، قشیری، گ۳۰ ر.
[۴۳] المقصدالاسنی فی شرح معانی اسماءالله الحسنی، غزالی، ص۹۳.
[۴۴] لوامع البینات شرح اسماءالله تعالی والصفات، فخررازی، ص۲۳۶.
[۴۵] شرح الاسماء الحسنی، سبزواری، ص۱۲۴.
می گوید: قبض، نزد عارفان، اشارتی است که بر قلب عارف فرود آید که کوتاهی نموده سزاوار تأدیب باشد؛ از این جهت دل او فرو کشد. و بسط بشارتی است بر او که مورد عنایت و لطف حق قرار گیرد؛ گشادگی و سرور عارض آن شود.

۷ - پانویس


 
۱. مفردات الفاظ قرآن، ج۱، ص۴۶، ذیل «بسط».    
۲. مفردات الفاظ قرآن، ج۱، ص۴۶.    
۳. نوح/سوره۷۱، آیه۱۹.    
۴. مفردات الفاظ قرآن، ج۱، ص۳۹۱، ذیل «قبض».    
۵. طه/سوره۲۰، آیه۹۶.    
۶. بقره/سوره۲، آیه۲۴۵.    
۷. تفسیر بیضاوی، ج۱، ص۲۵۲.
۸. جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۳۷۲.
۹. کتاب الاسماء والصفات، ص۸۵.
۱۰. جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۳۷۲.
۱۱. تفسیر اسماءالله الحسنی، بغدادی، گ۸۳.
۱۲. کتاب الاسماء والصفات، ص۸۵.
۱۳. التحبیر فی التذکیر، قشیری، ص۶۷.
۱۴. کتاب الارشاد، امام الحرمین، ص۱۴۹.
۱۵. اسراء/سوره۱۷، آیه۳۰.    
۱۶. رعد/سوره۱۳، آیه۲۶.    
۱۷. قصص/سوره۲۸، آیه۸۲.    
۱۸. عنکبوت/سوره۲۹، آیه۶۲.    
۱۹. روم/سوره۳۰، آیه۳۷.    
۲۰. سَبا/سوره۳۴، آیه۳۶.    
۲۱. سَبا/سوره۳۴، آیه۳۹.    
۲۲. زُمَر/سوره۳۹، آیه۵۲.    
۲۳. دعای جوشن کبیر، ف۲۲.
۲۴. نهج البلاغة، خ۱۰۰.
۲۵. التحبیر فی التذکیر، قشیری، ص۶۷.
۲۶. لوامع البینات شرح اسماءالله تعالی والصفات، فخررازی، ص۲۳۴.
۲۷. توبه/سوره۹، آیه۱۰۴.    
۲۸. تفسیر اسماءالله الحسنی، بغدادی، گ۸۳.
۲۹. التحبیر فی التذکیر، قشیری، گ۳۰ ر.
۳۰. المقصدالاسنی فی شرح معانی اسماءالله الحسنی، غزالی، ص۹۳.
۳۱. بقره/سوره۲، آیه۲۴۵.    
۳۲. التحبیر فی التذکیر، قشیری، گ۳۰ ر.
۳۳. المقصدالاسنی فی شرح معانی اسماءالله الحسنی، غزالی، ص۹۳.
۳۴. لوامع البینات شرح اسماءالله تعالی والصفات، فخررازی، ص۲۳۵.
۳۵. زُمَر/سوره۳۹، آیه۶۷.    
۳۶. نوح/سوره۷۱، آیه۱۹.    
۳۷. نازعات/سوره۷۹، آیه۳۰.    
۳۸. فرقان/سوره۲۵، آیه۴۵-۴۶.    
۳۹. تفسیر اسماءالله الحسنی، بغدادی، گ۱۹۱ پ.
۴۰. لوامع البینات شرح اسماءالله تعالی والصفات، فخررازی، ص۲۳۵.
۴۱. تفسیر اسماءالله الحسنی، بغدادی، گ۸۳ پ.
۴۲. التحبیر فی التذکیر، قشیری، گ۳۰ ر.
۴۳. المقصدالاسنی فی شرح معانی اسماءالله الحسنی، غزالی، ص۹۳.
۴۴. لوامع البینات شرح اسماءالله تعالی والصفات، فخررازی، ص۲۳۶.
۴۵. شرح الاسماء الحسنی، سبزواری، ص۱۲۴.


۸ - منبع


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «باسط»، شماره۲۱۳.    


رده‌های این صفحه : اسماء الهی | خدا شناسی | کلام




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.