پنج تنپنج تن، عنوانی برای حضرت محمد، حضرت علی، حضرت فاطمه، امام حسن و امام حسین (علیهم السّلام) است که فضایل و مقامات مشترک و مشابه ایشان سبب امتیاز آنان در میان معصومین چهارده‌گانه نزد شیعه امامیه شده است. فهرست مندرجات۲ - علل شهرت پنج تن از آیات قرآن ۲.۱ - از آیه تطهیر ۲.۱.۱ - منظور از اهل‌بیت ۲.۲ - از آیه مباهله ۲.۳ - از آیات سوره دهر ۲.۴ - از آیه مودت ۲.۵ - از آیات سوره الرحمن ۲.۶ - از آیه توسل حضرت آدم ۲.۷ - از آیات دیگر ۳ - تفسیر آیات اهل‌بیت در روایات ۳.۱ - اشتقاق اسامی پنج تن ۳.۲ - معنای کلمات و فَأتَمَّهُنَّ ۳.۳ - معنای عالین ۴ - علل شهرت پنج تن از روایات ۴.۱ - جبرئیل در میان پنج تن ۴.۲ - پنج تن در خُطَب اهل‌بیت ۴.۳ - شمول فضیلت پنج تن به ائمّه ۴.۴ - ترتیب فضیلت میان پنج تن ۵ - عدد پنج در ادیان مختلف ۶ - فضل پنج تن در اعتقادات شیعی ۷ - پنج تن در ادبیات شیعی ۸ - پنج تن در فرهنگ و نمادهای شیعه ۸.۱ - توسل به پنج تن در اول دعا ۸.۲ - پنج تن در عزاداری و اطعام ۸.۳ - نمادهای مختلف پنج تن ۹ - فهرست منابع ۱۰ - پانویس ۱۱ - منبع ۱ - عناوین دیگر پنج تنپنج تن به آل‌عبا، آل‌کسا و خمسه طیبه نیز مشهورند. ۲ - علل شهرت پنج تن از آیات قرآنشهرت پنج تن در وهله اول بر گرفته از برخی آیات قرآن است که به بررسی آن‌ها پرداخته می‌شود. ۲.۱ - از آیه تطهیرشهرت پنج تن بر گرفته از شأن نزول آیه تطهیر است، این آیه هنگام گردآمدن پیامبر و اهل‌بیت وی در زیر عبایی نازل شد. ۲.۱.۱ - منظور از اهلبیتمفسران شیعه و بسیاری از عامّه، اهل‌بیت پیامبر را در آن زمان منحصر به حضرت فاطمه و شوهر و فرزندانش دانسته‌اند که در این آیه بدان اشاره شده و آن‌ها را به دور از هر گونه پلیدی معرفی کرده است. عناوین آل‌عبا و آل‌کسا نیز ناظر به این امر است. ۲.۲ - از آیه مباهلهاز آیات دیگری نیز فضیلت پنج تن استنباط شده است، از جمله آیه مباهله که در آن از علی(علیه السّلام) به نفس پیامبر، از حضرت فاطمه (علیهاالسّلام) به زن برگزیده خاندان پیامبر و از حسنین (علیهماالسّلام) به فرزندان پیامبر تعبیر شده است. ۲.۳ - از آیات سوره دهرآیات ۵ تا ۲۲ سوره دهر،که به دنبال روزه گرفتن سه روزه علی، فاطمه و حسنین علیهم السّلام و بخشیدن افطار خود در هر سه شب به مسکین و یتیم و اسیر نازل شد و اخلاص و ایثار ایشان ستایش شده است. ۲.۴ - از آیه مودتآیه مودّت که در آن مطابق تفاسیر عامه و خاصه مصداق ذوی‌القربای پیامبر، علی و فاطمه و حسنین (علیهماالسّلام) بوده و مودّت ایشان اجر رسالت پیامبر قرار داده شده است. ۲.۵ - از آیات سوره الرحمنآیات ۱۹ تا ۲۲ سوره الرحمن، که در آن‌ها از علی و فاطمه (علیهماالسّلام) به دو دریا تعبیر شده است که پیامبر به مثابه برزخی میان ایشان بوده و حسنین (علیهماالسّلام) چون لؤلؤ و مرجانی هستند که از ملاقات این دو دریا پدید می‌آیند. ۲.۶ - از آیه توسل حضرت آدمآیه ۳۰ سوره بقره، «فتلقّی آدم من ربّه کلمات»، که مطابق بعضی روایات عامه و خاصه در تفسیر این آیه، توسّل حضرت آدم (علیه السّلام) به انوار خمسه طیّبه و خواندن خداوند به اسماء ایشان («کلمات ») سبب آمرزش و قبولی توبه وی گردید. ۲.۷ - از آیات دیگرآیات دیگری نیز مطابق بعضی روایات عامّه و خاصه به مقام پنج تن اشاره دارد که از آن جمله است: سوره نسا، آیه ۶۹؛ سوره ابراهیم، آیه ۲۴؛ سوره نحل، آیه ۴۳؛ سوره طه، آیه ۱۳۲؛ سوره فرقان، آیه ۷۴؛ سوره ذاریات، آیه ۲۷؛ سوره طور، آیه ۲۱؛ سوره حشر، آیه ۹. [۴۴]
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۵، ص۳۰.
۳ - تفسیر آیات اهل‌بیت در روایاتدر تفسیر آیات اهل‌بیت در روایات مباحث مختلفی مطرح گشته است. ۳.۱ - اشتقاق اسامی پنج تندر بعضی از روایات به اشتقاق نام‌های پنج تن (محمّد، علی، فاطمه، حسن و حسین) از اسامی باری (محمود و حمید، علی و عالی و اعلی، فاطر و فاطم، محسن و ذوالاحسان و ذوالاسماء الحسنی) با اختلاف تصریح شده است. ۳.۲ - معنای کلمات و فَأتَمَّهُنَّدر تفسیر و تأویل آیه ۳۰ سوره بقره و آیه «و اذ ابتلی ابراهیم ربّه بکلماتٍ فاتمهّن» علاوه بر تأویل «کلمات» به پنج تن و تأویل «فَأتَمَّهُنَّ» به نُه امام از نسل امام حسین (علیهم السّلام)، مناقب و فضایل عدیده‌ای در شأن آل‌عبا نقل شده است. ۳.۳ - معنای عالینهمچنین در آیه «اَسْتَکْبَرْتَ اَم کَنتَ مِن العالین» از «عالین» به خمسه طیبه تأویل شده است. ۴ - علل شهرت پنج تن از روایاتگذشته از آیات قرآن، در جوامع روایی عامه و خاصّه، ابوابی در اختصاصات و مناقب پنج تن آمده است. ۴.۱ - جبرئیل در میان پنج تندر بعضی از روایات نیز جبرئیل ششمین نفر پس از پنج تن (جَبْریلُ سادِسُنا) خوانده شده است. در مورد فضیلت پنج تن، محبت به ایشان و تعابیری که درباره مقام دنیوی و اخروی ایشان به کار رفته است در بحارالانوار؛ فضائل الخمسة من الصحاح الستة فیروزآبادی؛ الغدیر؛احقاق الحق و ازهاق الباطل شوشتری؛ تفسیر آیه مودت در تفسیر زمخشری [۱۰۲]
زمخشری، الکشاف، ذیل آیه مودت.
و ینابیع المَودَّةِ قندوزی پرداخته شده است.۴.۲ - پنج تن در خُطَب اهلبیتاحترام و افتخار به پنج تن در کلمات و احتجاجات و خطبه‌های اهل‌بیت علیهم‌السّلام نیز به چشم می‌خورد. در بسیاری از مناشدات و معرفی‌های افتخارگونه که از ائمه ایراد کرده‌اند تصریح به نام‌های خمسه طیّبه به منزله شاخص در اصالت و حسب و نسب اهل‌بیت وجود دارد. ۴.۳ - شمول فضیلت پنج تن به ائمّهبرتری و فضیلت پنج تن در میان ائمه دوازده‌گانه به مدد قراین ثابت می‌شود. این قراین همان مناقب مشترک و اختصاصی خمسه طیبه است. نیز شهادت امام حسین (علیه‌السّلام) (۶۱ ق) که خاتم پنج تن بوده و در ادعیه و زیارات به «خامس اهل‌العباء» و «خامس اصحاب‌الکساء» موسوم است (این القاب برای علی (علیه السّلام) نیز احتراما به کار رفته است.)، و به منزله وفات همه پنج تن و از این رو اعظم مصایب تلقّی شده است. ۴.۴ - ترتیب فضیلت میان پنج تندر میان پنج تن نیز ترتیب فضیلت و برتری به دلالت بعضی اخبار تا حدودی روشن است. آنچه مسلّم است پیامبر بر سایر پنج تن و امیرالمؤمنین بر فاطمه و حسنین علیهماالسّلام برتری دارند و در افضلیّت فاطمه بر حسنین یا بالعکس اختلاف است. [۱۳۳]
میرزای قمی، جامع الشتات، ج۲، ص۷۸۵.
۵ - عدد پنج در ادیان مختلفترکیب «پنج تن» به لحاظ اهمیت و تقدس نسبی جزء اول آن، «پنج»، در آیین‌ها و ادیان مختلف، در خور توجه است [۱۳۶]
دایرة المعارف دین، ذیل "numbers".
[۱۳۷]
فرهنگ باورها و ادیان، ذیل «five».
و در مواردی از باورها و احکام اسلامی از قبیل پنج پیامبر اولوالعزم، پنج رکن ایمان و پنج وقت نمازهای یومیه نیز به کار رفته است.با وجود این، ادعای وجود ارتباط میان اهمیت و تقدس عدد پنج و شأن والا و تقدس پنج تن در باورهای شیعی موجه نمی‌نماید. ۶ - فضل پنج تن در اعتقادات شیعیفضل و برتری ویژة پنج تن از میان چهارده معصوم (علیهم السّلام) در اعتقادات شیعی تا بدان پایه است که حتی، به گزارش کتب ملل و نحل، پیروان فردی به نام شَریعی، از غلاة، معتقد به الوهیت پنج تن بوده‌اند. [۱۳۹]
عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ص۲۵۲.
[۱۴۰]
عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ص۲۵۵ـ۲۵۶.
همچنین، به نوشته کشّی، بشّار شعیری از پیروان امام صادق (علیه السّلام)، به الوهیت پنج تن معتقد بوده است، و صاحبان چنین اعتقادی را مخمسّه نامیده‌اند. ۷ - پنج تن در ادبیات شیعیدر ادبیات شیعی، قدر و اهمیت پنج تن در مدایح و مناقب و نیز در قالب توسّل به مقام و منزلت والای ایشان در اجابت دعا بازتاب یافته و غالباً از ایشان با عناوین آل‌رسول، بنی فاطمه، خمسه آل‌عبا، خمسه طیّبه یاد شده است. [۱۴۲]
سعدی، بوستان سعدی، ص۳۶.
اما می‌توان به مدح سنایی [۱۴۳]
مجدود بن آدم سنایی، دیوان سنایی، ص۶۴۵.
و ناصرخسرو [۱۴۴]
ناصرخسرو، دیوان ناصرخسرو، ص۱۲۹.
نیز اشاره کرد که به طور ویژه و با ذکر هر یک از این پنج تن، به آنان نظر داشته‌اند.از جمله اشعاری که در توسل به ایشان می‌توان نام برد شعر ابن داغر (متوفی ۹) و شیخ حر عاملی (متوفی ۱۱۹۰) است. همچنین، از برخی علمای عامه اشعاری در توسل به پنج تن و ارجوزه‌هایی در گزارش حدیث کساء موجود است. در زبان اردو نیز در شرح مصائب پنج تن و موضوعات دیگر مربوط به ایشان آثاری نوشته شده است. [۱۵۲]
حسین عارف نقوی، برّ صغیر کی امامیه مصنّفین کی مطبوعه تصانیف اورتراجم، ج۲، ص۲۱۰.
[۱۵۳]
حسین عارف نقوی، برّ صغیر کی امامیه مصنّفین کی مطبوعه تصانیف اورتراجم، ج۲، ص۴۵۸.
[۱۵۴]
حسین عارف نقوی، برّ صغیر کی امامیه مصنّفین کی مطبوعه تصانیف اورتراجم، ج۲، ص۴۹۸.
[۱۵۵]
محمدابراهیم خلیل تتوی، تذکرة تکملة مقالات الشعرا، ص۵۸.
۸ - پنج تن در فرهنگ و نمادهای شیعهدر برگزاری مراسم دینی و فرهنگ عامه شیعه جلوه‌های گوناگونی از حضور پنج تن و نمادهای آن یافت می‌شود. ۸.۱ - توسل به پنج تن در اول دعابا توجه به روایات متعدد در شأن والای پنج تن، استمداد و توسّل به ایشان در ابتدای دعا امری متداول است. برای نمونه می‌توان به روایات موجود در بحارالانوار و همچنین بحارالانوار باب «اَنّ دعاءالانبیاء استجیب بالتوسل والاستشفاع بهم صلوات الله علیهم اجمعین»؛ و نیز کتاب ینابیع المَودَّة رجوع کرد. ۸.۲ - پنج تن در عزاداری و اطعامدر مجالس عزاداری و اطعام، پنج مشعل کوچک یا شمع به عنوان نماد و نشانه پنج تن افروخته می‌شود، همان‌گونه که دوازده یا چهارده شمع روشن تمثیلی از دوازده امام یا چهارده معصوم به شمار می‌رود. [۱۶۵]
ابراهیم شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، ص۴۹.
پنجه دست فلزی به عنوان نمادی از پنج تن آل‌عبا ــ که گاه اسم ایشان بر روی آن نوشته یا حک شده است -بر سر عَلَم و کُتَل، پرچم‌ها و کاسه‌های آب در مراسم عزاداری به‌کار می‌رود. ۸.۳ - نمادهای مختلف پنج تنقسم دادن به حق پنج تن و نگاشتن نام ایشان بر روی انگشتر برای مصونیت از آسیب‌های پیش بینی ناپذیر [۱۶۶]
احمد شاملو، کتاب کوچه، ص۷۹۵.
[۱۶۷]
احمد شاملو، کتاب کوچه، ص۱۰۲۶.
و نیز نصب الواحی با طرح‌های گوناگون بر سر در اماکن عمومی و منازل رایج است.غالبا نام الله در بالا و در پایین آن در دو طرف نام محمد و علی، در وسط فاطمه و پایین‌تر، در دو طرف نام‌های حسن و حسین (علیهم السّلام) نوشته می‌شود که به نوعی بر محوری بودن و مرکزیت حضرت فاطمه در میان پنج تن تأکید دارد. در اسامی مقبره‌ها، امام‌زاده‌ها و اماکن مقدس نیز به عنوان «پنج تن» بر می‌خوریم، از جمله امام‌زاده پنج تن در شهرهای گرمسار، آمل و استرآباد. [۱۶۸]
رابینو، مازندران و استرآباد، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، ص۷۴.
[۱۶۹]
رابینو، مازندران و استرآباد، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، ص۱۱۶.
۹ - فهرست منابع۱. محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت۱۴۰۳/۱۹۸۳. ۲. ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، چاپ محمد جعفر یاحقی و محمد مهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ـ۱۳۷۵ش. ۳. هاشم بن سلیمان بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، قم. ۴. مرتضی حسینی فیروزآبادی، فضائل الخمسة من الصحاح السته، بیروت ۱۴۰۲/ ۱۹۸۲. ۵. عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، بیروت. ۶. نورالله بن شریف الدین شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، با تعلیقات شهاب الدین مرعشی، چاپ محمود مرعشی، قم ۱۳۷۷. ۷. فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل الله یزدی طباطبائی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. ۸. محمد بن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، قاهره، چاپ افست تهران. ۹. سلیمان بن ابراهیم قندوزی، ینابیع المودة لذوی القربی|ینابیع المَودَّةِ لِذَویِ القُربی، چاپ علی جمال اشرف حسینی، قم ۱۴۱۶. ۱۰. ابوالقاسم بن محمدحسن میرزای قمی، جامع الشتات، چاپ سنگی تهران ۱۲۷۷. ۱۱. علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامییّن و اختلاف المصلّین، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰. ۱۲. عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ج۷، ۱۱، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷. ۱۳. عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت. ۱۴. محمدابراهیم خلیل تتوی، تذکرة تکملة مقالات الشعرا، چاپ حسام الدین راشدی، کراچی ۱۹۵۸. ۱۵. یاسنت لویی رابینو، مازندران و استرآباد، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، تهران ۱۳۶۵ش. ۱۶. مصلح بن عبدالله سعدی، بوستان سعدی: سعدی نامه، چاپ غلام‌حسین یوسفی، تهران ۱۳۶۳ش. ۱۷. مجدود بن آدم سنایی، دیوان، چاپ محمد تقی مدرس رضوی، تهران ۱۳۴۱ش. ۱۸. احمد شاملو، کتاب کوچه، تهران ۱۳۷۲ش. ۱۹. ابراهیم شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران ۱۳۶۳ش. ۲۰. محمد بن عمرکشّی، اختیار معرفة الرجال، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش. ۲۱. محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. ۲۲. ناصرخسرو، دیوان، چاپ مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران ۱۳۶۸ش. ۲۳. حسین عارف نقوی، برّ صغیر کی امامیه مصنّفین کی مطبوعه تصانیف اورتراجم، اسلام آباد ۱۳۷۶ش. ۲۴. Dictionary of beliefs and religions، ed. Rosemary Goring، Great Britain ۱۹۹۲. ۲۵. The Encyclopedia of religion، ed. Mircea Eliade، New York ۱۹۸۷، s. v. "numbers: an overview" (by Annemarie Schimmel). ۱۰ - پانویس۱۱ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «پنج تن»، شماره۲۸۲۸. |