وقعة الجمل (کتاب)کتاب «وقعة الجمل»، نوشته السید ضامن بن شدقم المدنی، دربردارنده گزارش‌های جنگ جمل است که در منطقه بصره اتفاق افتاد. این کتاب، در عین اختصار، حاوی مستندات مهم تاریخی در این رابطه است که آن را جزو منابع اولیه تحقیق و پژوهش در سیره حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السّلام قرار داده است. این کتاب، به زبان عربی بوده و تحقیق و دیباچه آن، توسط جناب آقای سید تحسین آل شبیب الموسوی صورت گرفته است. ۱ - ساختارکتاب، مشتمل است بر یک مقدمه از محقق و چهار عنوان کلی با نامهای «ابتداء الفتنة»، «الخروج الی البصرة»، «الوقائع حین الحرب» و «الوقائع بعد الحرب». فهرست مطالب نیز زیر عنوان «المحتویات» ذکر شده است. ۲ - گزارش محتوا۲.۱ - فصل اولنویسنده، در فصل اول کتاب، به اسباب و علل جنگ جمل می‌پردازد؛ جنگی که بلا فاصله بعد از به حکومت رسیدن ظاهری حضرت امام علی علیه‌السّلام ، به وقوع پیوست. ایشان، در این فصل، به مهم‌ترین عوامل شعله ور نمودن آتش جنگ اشاره می‌نماید که موارد ذیل، از جمله این علل می‌باشد: مساوی قرار دادن مواجب عرب و غیر عرب از بیت المال؛ برتری ندادن مهاجرین و انصار بر سایر مردمی که در دوران‌های بعد به دین مبین اسلام مشرف گردیدند، در حقوق اجتماعی؛ بغض و کینه امویان نسبت به ایشان؛ عدم مشورت حضرت امیر علیه‌السّلام با طلحه و زبیر در رتق و فتق امور؛ و... ۲.۲ - فصل دومابن شدقم، در فصل دیگر کتاب، به ملحق شدن جبهه نفاق (بیعت شکنان)، به معاویه و نامه نگاری‌های صورت گرفته بین آنان و پسر ابوسفیان اشاره می‌نماید؛ به عنوان مثال، وقتی که حضرت امیر علیه‌السّلام ، بعد از بیعت مردم مدینه، به معاویه نامهای نوشتند و در آن، ماجرای بیعت مردم مدینه و مهاجر و انصار را با خویش خاطرنشان کردند و خواستار بیعت وی و اهل شام شدند، معاویه بدون اینکه پاسخ نامه امام علیه‌السّلام را بدهد، نامهای را به زبیر بن العوام نوشت و در آن ادعا کرد که از اهل شام برای حکومت او (زبیر) بیعت گرفته است، پس از وی خواست که به سمت کوفه و بصره حرکت نموده و مردم را به خون‌خواهی عثمان تحریک نماید و در پایان این نامه نیز یادآور شد که بعد از او، طلحه، امیر خواهد و بیعت برای او را نیز از اهل شام گرفته است. نامه نگاری‌های معاویه، به این جا ختم نشد، بلکه او با تهییج احساسات بنی امیه و ترساندن آنها از حکمرانی حضرت امیر علیه‌السّلام ، آنها را برای نبرد با حضرت ابوالحسن علیه‌السّلام مهیا کرد. نامه‌های پسر هند، به مروان بن الحکم، سعید بن العاص، عبدالله بن عمر، یعلی بن امیه، ولید بن عقبة بن ابی معیط و پاسخ این افراد به او، در این کتاب آمده است. خطبه‌های آتشین حضرت مرتضی علیه‌السّلام و بیان نمودن فسق و فجور طلحه و زبیر و پیمان شکنان، بخش دیگر این کتاب را تشکیل می‌دهد. نویسنده، در این قسمت، به خروج ام المؤمنین، عایشه بر امام برحق و واجب الاطاعة خود اشاره می‌نماید و اینکه چگونه این زن، مخالف آیه صریح قرآن که در حق زنان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم مبنی بر اینکه باید در خانه‌های خود باشند و در فتنه‌هایی که بین مسلمانان اتفاق می‌افتد، شرکت نکنند اشاره می‌کند؛ آیه‌ای که در آن، خداوند متعال می‌فرماید: (و قرن فی بیوتکن و لاتبرجن تبرج الجاهلیة الاولی). خروج ایشان با یادآوری مناقب حضرت امیر علیه‌السّلام توسط ام المؤمنین، جناب ام سلمه، همسر دیگر حضرت رسول صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم صورت گرفت که با ذکر فضایل امام علی علیه‌السّلام و گفتارهای پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در حق ایشان و اینکه حضرت ختمی مرتبت صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، به طور تلویحی خروج او را خبر داده بودند، همراه بود. عاقبت، ام المؤمنین، عایشه، از قصد خود منصرف گردید و تصمیم به عدم خروج گرفت، اما با اغوای عبدالله بن زبیر و به یاد آوردن کینه‌های قدیمی خود نسبت به حضرت امیر علیه‌السّلام، به همه اهل مکه اعلام کرد که قصد خروج از مکه را دارد و هر کس که مایل است، به وی ملحق شود. نویسنده، به این نکته اشاره می‌نماید که ارتش طلحه و زبیر به فرماندهی عایشه، به قصد ملحق شدن به معاویه عازم بلاد شام گردید، اما در نیمه راه، عبدالله بن عامر (کارگزار عثمان در بصره)، به آنها ملحق شد و به آنها گفت که معاویه به همراهی با شما تن نخواهد داد؛ ازاین رو پیشنهاد تصرف بصره را مطرح نمود و هزار هزار درهم همراه با دویست شتر به آنها داد. اصحاب جمل، به محض رسیدن به بصره با عثمان بن حنیف و یاران او درگیر شده و با لشکر سی هزار نفری جمل، بر آنها ظفر یافته و او را به اسارت برده و هفتاد نفر از یاران او را با فجیع‌ترین وجهی به شهادت رساندند. حضرت امیر علیه‌السّلام ، همراه با سپاهی بیست هزار نفری (که در راس آنها مهاجرین و انصار بودند)، بعد از چهار ماه، روانه بصره شدند و بعد از واقعه‌ای خونین که طی آن، هزاران نفر از هر دو گروه کشته شدند، دستور دادند که تعداد زیادی از بانوان شیردل که به هیئت مردان در آمده بودند، ام المؤمنین، عایشه را به مدینه بازگردانند. ۳ - پانویس
۴ - منبعنرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |