نهج البلاغة (صبحی صالح)

---

کتاب شریف «نهج البلاغة»، شامل سخنان و کلمات و نامه‌های گهربار امیرالمؤمنین و امیر بیان، علی بن ابی طالب علیه‌السّلام است که در موقعیت‌های گوناگون بیان فرموده یا برای افراد مختلف نوشته است. گردآورنده این کتاب ارزش مند، سید رضی، ابو الحسن، محمد بن حسین موسوی است (۳۵۹- ۴۰۶ ق).

۱ - معرفی اجمالی

---

۱.۱ - ارزش و اعتبار

پیامبر اسلام، هنگام رحلت، دو امانت گران بها برای جهانیان به ودیعه نهاد که عبارتند از قرآن و عترت طاهرین آن حضرت.
در میان عترت و اهل بیت پیامبر نیز امیرالمؤمنین علی علیه‌السّلام از مقامی ویژه برخوردار است. آیه قرآن او را نفس پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم معرفی نموده و فضائل او به حدی است که کسی را توان شمارش آنها نیست.

۱.۲ - ویژگی‌های سخن امام علی

۱.۲.۱ - شیوایی سخنان

از جمله خصوصیات امیر مؤمنان علیه‌السّلام که هیچ دوست و دشمنی آن را انکار نکرده، فصاحت و بلاغت و سخنوری آن حضرت است.
کلام امیرالمؤمنین علیه‌السّلام ، دو خصوصیت ویژه دارد: اول، زیبایی و فصاحت و انسجام بی نظیر آن، که آن را «فوق کلام مخلوق و دون کلام خالق»، قرار داده است.

۱.۲.۲ - تاثیر در مخاطب

دوم، تاثیر و نفوذ شگفت انگیز آن، به طوری که نه تنها در آن زمان، که پس از ۱۴ قرن، هنوز هم هر شنونده‌ای را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

۱.۳ - جایگاه نهج البلاغه

در ارزش کتاب شریف نهج البلاغة هم همین بس که آن را «اخ القرآن» و برادر کتاب خداوند دانسته‌اند. اگر قرآن در چندین مورد به مبارزه فرا خوانده که اگر می‌توانید برای آن، مثل و مانندی بیاورید، حقا نهج البلاغة هم با تمام وجود خود چنین دعوتی به مبارزه و همتا آوری نموده است.
نهج البلاغة، کتابی است که بزرگ‌ترین فصحا و بلیغ‌ترین گویندگان در طول تاریخ، افتخار خویش را در محضر نهج البلاغة بودن دانسته‌اند.
اما نهج البلاغة کتابی نیست که تنها از حیث لفظ اوج قله‌های فصاحت را فتح کرده باشد، بلکه محتوا و مضمون این کتاب شریف نیز تالی و دنباله رو قرآن است.

۱.۳.۱ - نهج البلاغه نزد سید رضی

سید رضی علیه الرحمة نیز در مقدمه نهج البلاغة چنین فرموده: « امیرالمؤمنین علیه‌السّلام ، در موضوعات و ابواب گوناگون کلماتی دارد و هر گاه انسان در یک موضوع، کلمات آن حضرت را مطالعه می‌کند، هیچ شکی نمی‌کند که این سخنان از کسی است که تمام عمر خویش را در همان رشته سپری کرده است. وقتی در باب زهد داد سخن می‌دهد، گویی هیچ بهره‌ای از غیر زهد و عبادت ندارد، گویی تمام عمر خویش را در گوشه خانه‌ای یا در پای کوهی گذرانده که هیچ کس را جز خودش ملاقات نکرده است.
هیچ کس باور نمی‌کند این کلام کسی است که در جنگ آن چنان دلاوری می‌کند و گردن‌های گردن کشان را می‌زند و پهلوانان را به خاک می‌افکند و خون آنان را بر زمین جاری می‌کند و در عین حال او زاهدترین انسان و صالح‌ترین افراد است. این، از خصلت‌ها و فضایل عجیب آن بزرگوار است که جمع بین اضداد کرده و صفات متضاد را یک جا جمع نموده است.»

۱.۴ - اولین گردآورندگان

به جهت مقام و منزلت امام علی علیه‌السّلام و جذابیت سخنان آن حضرت، اصحاب و یاران ایشان از همان دوران قرن اول هجری، خطبه‌ها و سخنان حضرت را حفظ کرده و سینه به سینه نقل می‌کردند. در این بین عده‌ای برای حفظ این گنجینه‌های گران بها آنها را نوشته و به صورت کتب و جزواتی برای نسل‌های بعد به یادگار گذاشتند.
از جمله حدود یک صد و بیست کتاب قبل از نهج البلاغة، تمام یا قسمتی از حجم خویش را به نقل کلمات گهربار آن حضرت اختصاص داده‌اند. اولین کسی که سخنان آن حضرت را در کتابی گرد آورد، صحابی ایشان، زید بن وهب (متوفای ۹۶ ق)، بود؛ در کتابی با نام « خطب امیرالمؤمنین علیه‌السّلام».
پس از او، بزرگانی همچون نصر بن مزاحم منقری (متوفای ۲۰۲ ق)، اسماعیل بن مهران (متوفای ۲۰۰ ق)، واقدی (متوفای ۲۰۷ ق) و مسعدة بن صدقة را می‌بینیم که هر یک اثری به یادگار نهاده‌اند.

۱.۵ - زندگی‌نامه مولف

مهم‌ترین و معروف‌ترین کتابی که به عنوان مجموعه سخنان حضرت علی علیه‌السّلام در اختیار ما است کتاب «نهج البلاغة» می‌باشد.
این کتاب، توسط سید رضی جمع آوری شده است. سید رضی از بزرگ‌ترین علمای زمان خویش بود و علاوه بر آشنایی رشته‌های مختلف علوم اسلامی، یکی از بزرگ‌ترین ادبا و شعرای زمان خویش قلمداد می‌شد.
او، در سال ۳۵۹ ق، در شهر بغداد به دنیا آمد و در سال ۴۰۶ ق، در همان شهر درگذشت و در جوار کاظمین علیه‌السّلام مدفون گشت.
زمینه‌ها

۱.۵.۱ - ویژگی‌های قرن چهارم

با وجود توجه و اهتمام خاص شیعیان برای حفظ و ضبط سخنان امیرالمؤمنین علیه‌السّلام ، ماندگارترین اثر در این زمینه در قرن چهارم هجری شکل می‌گیرد. در این خصوص علل و عواملی به ذهن می‌رسد که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:
۱. قرن چهارم، قرن آغاز غیبت کبری است و شیعیان که با غیبت امام خویش مواجه شدند، برای ایستادن روی پای خویش و حفظ مذهب خود، اقداماتی برای حفظ گنجینه‌های گران قدر و میراث‌های عظیم ائمه علیه‌السّلام انجام دادند. حرکت شیعیان در این عصر، به قدری چشم گیر بود که قرن چهارم، به قرن تالیف و ترجمه و تدوین کتب اسلامی، مشهور گشته است. در این دوران، حوزه‌های علمیه فراوانی در کشورهای اسلامی تشکیل شد و علمای بزرگوار، با تمام تلاش خود برای پرورش افراد مستعد و نشر علوم اهل بیت علیه‌السّلام دست به کار شدند.
۲. قرن چهارم، شاهد تشکیل اولین حکومت شیعی در جهان اسلام بود؛ آل بویه، در سال ۳۳۴ ق، بغداد را فتح کردند و علمای شیعه، در بغداد، با تمام توان به فعالیت و نشر افکار تشیع پرداختند.
شیعیان نیز در سایه این حکومت‌ها، از انزوا بیرون آمدند و توانستند آزادانه مناسک و افکار خویش را اعلام نمایند.
۳. قرن چهارم، دوران شکوفایی شعر و ادب شیعی هم بود و سید رضی از جمله چهره‌های آشنا و برجسته قرن چهارم هجری است.
در این قرن کتابخانه‌ها رونق گرفت و تنها در کتاب خانه سید مرتضی در بغداد، ۸۰ هزار کتاب وجود داشت. کتابخانه دار الحکمة بغداد نیز ۱۰ هزار نسخه خطی نفیس و هزاران جلد کتاب دیگر داشت.
آزادی شیعیان به حدی رسید که در تشییع جنازهشیخ مفید (استاد سید رضی)، حدود ۸۰ هزار نفر شرکت کردند که این رقم در تاریخ آن روز بی سابقه بود.
با توجه به مطالب یاد شده، زمینه کاملا مساعدی که برای سید رضی مهیا شده بود تا دست به تالیف مهم‌ترین و ماندگارترین اثر شیعه پس از قرآن بزند، روشن شد. سید رضی نیز با نهایت دقت و حوصله از منابع بسیار ارزش مندی که در اختیار داشت، کتاب «نهج البلاغة» را جمع آوری نمود.

۱.۶ - انگیزه نگارش

سید رضی، در مقدمه نهج البلاغة، انگیزه خود را در جمع آوری این کتاب شریف، چنین بیان می‌دارد: «من در سنین جوانی شروع به تالیف کتابی در خصایص ائمه علیه‌السّلام نمودم که اخبار و کلمات آن بزرگواران را به صورت گل چین شده جمع آوری نمایم؛ زمانی که خصایص مربوط به امیرالمؤمنین علیه‌السّلام را به اتمام رساندم، مشکلاتی پیش آمد که نتوانستم کتاب را کامل نمایم. در پایان فصول این کتاب، فصلی در کلمات قصار آن حضرت آمده بود، لکن خطبه‌ها و نامه‌های مفصل ایشان را ذکر نکرده بودم. چون عده‌ای از دوستان این فصل از کتاب را دیدند، برایشان بسیار جالب بود، لذا از من درخواست کردند کتابی مستقل پیرامون کلمات گران بهای امیر مؤمنان علیه‌السّلام ، در موضوعات گوناگون تالیف نمایم؛ من هم که دیدم چنین گردآوری تاکنون انجام نشده، دست به کار تالیف این کتاب عظیم شدم... و نام آن را نهج البلاغة نهادم.»

۱.۷ - وجه تسمیه نهج البلاغة

اینکه چرا سید رضی نام کتاب خویش را نهج البلاغة (راه بلاغت و فصاحت)، گذاشته است، از مقدمه کتاب به خوبی روشن می‌شود.
سید رضی، که خود ادیب و شاعری توانا است، چون اعجاز امیرالمؤمنین علیه‌السّلام را در زمینه بلاغت و فصاحت دید، با جمع آوری این کتاب، عظمت امیرالمؤمنین علیه‌السّلام را در این فضیلت، علاوه بر فضیلت‌های فراوان دیگر، به اثبات رساند.
او، با این کتاب، اثبات کرد که تنها پرچم دار و یکه تاز میدان‌های سیاست و جنگ و زهد و عبادت و اولین مسلمان و بالاترین مسلمان، در زمینه ادب و سخنوری نیز به بالاترین درجات آن رسیده و در مقامی است که هیچ انسان دیگری به آن حد از اعجاز نرسیده است. (البته در این بین، حساب پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم که علی علیه‌السّلام نفس اوست، از دیگران جداست.)
پس چون سید رضی هدفش اثبات این زمینه از فضایل امیرالمؤمنین علیه‌السّلام بود، نام کتاب خویش را «نهج البلاغة» نهاد.
به خاطر رعایت این جنبه است که سید رضی هیچ گونه ترتیب موضوعی برای نهج البلاغة قرار نداده است. هم چنین در ذکر خطبه‌ها و نامه‌ها در بسیاری موارد تقطیع نموده و تنها مقداری از خطبه‌ها را که بیشتر توجه او را به خود جلب کرده، آورده است.

۱.۸ - روش سید رضی

سید رضی در جمع آوری سخنان علی علیه‌السّلام ، روشی مخصوص به خود داشته است و آن اینکه وی، بنای نوشتن و جمع آوری مجموع سخنان علی علیه‌السّلام را نداشته، به همین جهت، از بین منابع فراوانی که داشته، قسمت‌هایی را گل چین نموده است.
او خود نیز در مقدمه کتاب، به این نکته اشاره کرده که آنچه می‌آورد مختار و انتخاب شده‌هایی از کلمات و نامه‌های آن حضرت است.

۱.۹ - سخنان حضرت

برخی چنین پنداشته‌اند که سخنان امیر مؤمنان علی علیه‌السّلام تنها حجمی معادل نهج البلاغة دارد یا خطبه‌ها و نامه‌های آن حضرت را منحصر در همان تعداد نموده‌اند در حالی که چنین نیست. مسعودی که حدود یک صد سال قبل از سید رضی می‌زیسته، در «مروج الذهب» می‌گوید: هم اکنون چهار صد و هشتاد و اندی خطبه از علی علیه‌السّلام در دست مردم است.
آمدی در «غرر الحکم»، پانزده هزار کلمه قصار از امیرالمؤمنین علیه‌السّلام نقل کرده است، در حالی که کلمات قصار نهج البلاغة، ۴۸۰ کلمه است.
کتب فراوان دیگری نیز پیرامون کلمات آن حضرت تحریر شده، مانند تحف العقول، روضة الواعظین و... که بیش از یک صد و اندی کتاب قبل از نهج البلاغة، خطبه‌های امیرالمؤمنین علیه‌السّلام را جمع کرده‌اند.

۱.۱۰ - ترتیب نهج البلاغة

نهج البلاغة، دارای سه محور اصلی است:
۱. خطبه‌ها : تعداد آنها ۲۳۹ خطبه است که از نظر زمانی به سه بخش تقسیم می‌گردند:
الف. قبل از حکومت، مانند (خطبه‌های ۵- ۶۷- ۱۳۹ و...) .
ب. در هنگامه خلافت (مانند خطبه‌های ۳- ۱۲- ۱۵- ۱۶ و...) .
ج. دوران حکومت (مانند خطبه‌های ۲۰- ۲۱- ۲۷- ۱۰۵- ۴۷- ۱۰۸ و...) .
۲. نامه‌ها : تعداد آنها ۷۹ نامه است و تقریبا تمام آنها در زمان خلافت آن حضرت نوشته شده است.
۳. کلمات قصار یا قصار الحکم: تعداد آنها ۴۸۰ کلمه است و از حیث موضوع بسیار متنوعند.

۱.۱۱ - عناوین نهج البلاغة

تنوع موضوعات در نهج البلاغة، بسیار چشم گیر است و کتب متعددی نیز در این خصوص به نگارش درآمده است. در این جا از باب نمونه، به چند موضوع در نهج البلاغة اشاره می‌کنیم:
خطبه‌ها، شامل موضوعاتی می‌باشند، مانند: اخلاق (۸- ۱۰- ۲۰- ۲۱- ۶۳- ۲۴ و...) ؛ بحث‌های سیاسی (۳۲- ۳۷- ۴۱- ۵۰ و...) ؛ افشاگری و احزاب (۳۰- ۱۰۵- ۱۹ و...) ؛ جامعه شناسی (۱- ۳۲ و...) ؛ آینده نگری یا ملاحم (۱۳- ۴۷- ۹۸- ۱۰۱- ۱۰۸ و...) و موضوعات فراوان دیگر.
نامه‌ها نیز به طور کلی به عنوان‌های اخلاقی (مانند ۳- ۲۲- ۴۷ و...) ؛ نامه به دشمنان (۶- ۷- ۱۰- ۱۷ و...) ؛ به فرماندار ان و استاندا ران (۵- ۸- ۱۹- ۲۰- ۵۶ و...) ؛ به فرماندهان نظامی و مسئولان بیت المال (۲۵- ۲۶- ۴- ۱۳ و...) ؛ خطاب به مردم (۲- ۲۹- ۳۸ و...) و وصیت‌ های امام (۲۳- ۲۴- ۵۱ و...) تقسیم می‌شود.
کلمات قصار نیز تقریبا تمام موضوعات مورد نیاز جامعه را در بر دارد و از نظر تنوع موضوعات بسیار گسترده‌اند.

۱.۱۲ - منابع نهج البلاغة

سید رضی، در تالیف نهج البلاغة، از کتاب خانه شخصی خود و کتاب خانه‌های بزرگ سید مرتضی و بیت الحکمة بغداد و دیگر کتاب خانه‌های موجود، استفاده کرده است.
گر چه خود سید رضی، جز در مواردی اندک، نام منابع خویش را در متن کتاب ذکر نکرده، اما آنچه از منابع مورد استفاده او به دست آمده در کتب شرح نهج البلاغة، مفصلا بیان شده است.
از جمله این منابع است:
البیان و التبیین، از جاحظ؛ المقتضب، از مبرد؛ مغازی، سعید بن یحیی اموی؛ الجمل واقدی؛ المقامات فی مناقب امیرالمؤمنین علیه‌السّلام ، ابوجعفر اسکافی؛ تاریخ طبری و...

۱.۱۳ - اسناد نهج البلاغة

اشکالی که از دیرباز به نهج البلاغة می‌کردند این بود که سید رضی سند های روایات خویش را حذف کرده، بنا بر این، این کتاب از نظر علمی اعتبار چندانی ندارد و تنها در حد یک کتاب ادبیات، می‌توان از آن بهره جست.
با توجه به این اشکال، از قرن‌ها قبل بزرگان علما در صدد جمع آوری مصادر نقل سید رضی بوده‌اند و خطبه‌ها و نامه‌ها و کلمات قصار نهج البلاغة را از منابعی قبل از سید رضی جمع آوری کرده‌اند.
هم اکنون چندین جلد کتاب موجود است که تمام منقولات سید رضی را با ذکر طرق گوناگون مسندا نقل کرده‌اند. در بعضی موارد نیز برای یک خطبه ده‌ها سند و منبع آورده‌اند که تفصیل آن را می‌توانید در کتب مذکور بیابید.
از جمله کتب مصادر نهج البلاغة می‌توان به عناوین زیر اشاره نمود:
۱. مصادر نهج البلاغة و اسانیده از سید عبد الزهراء حسینی.
۲. مدارک نهج البلاغة از هادی کاشف الغطاء.
۳. مصادر نهج البلاغة از سید هبة الدین شهرستانی.
۴. اسناد و مدارک نهج البلاغة (فارسی)، از محمد دشتی و ده‌ها عنوان دیگر در این زمینه.

۱.۱۴ - شرح های نهج البلاغه

پیرامون این کتاب شریف، شرح‌های فراوان نگاشته شده و برخی بزرگان کتاب‌هایی برای فهرست اسامی شرح‌های نهج البلاغة نوشته‌اند. از جمله شیخ حسین جمعه ، در کتاب «شروح نهج البلاغة»، ۲۱۰ شرح نام برده و آقای رضا استادی، در کتاب‌نامه نهج البلاغة نام ۳۷۰ شرح را ذکر کرده است (همراه با ترجمه).
علاوه بر اهمیت و اعتبار این کتاب شریف، صعوبت و سختی درک آن نیز نیاز آن را به شرح، بیشتر کرده است.
معروف‌ترین شروح نهج البلاغة، عبارتند از:
۱. شرح ابن میثم بحرانی، متوفای ۶۷۹ ق.
۲. شرح ابن ابی الحدید معتزلی، متوفای حدود ۶۵۵ ق.
۳. شرح شیخ محمد عبده، متوفای ۱۳۲۳ ق، (مفتی مصر در آن زمان).
۴. شرح علامه محمد تقی جعفری (معاصر).
۵. منهاج البراعة از قطب الدین راوندی، متوفای ۵۷۳ ق.
۶. شرح فخر رازی، مفسر بزرگ اهل تسنن ، متوفای ۶۰۶ ق.

۱.۱۵ - مستدرکات نهج البلاغه

برای «نهج البلاغة» به لحاظ اهمیتی که در نظر بزرگان داشته، چندین کتاب به عنوان مستدرک نهج البلاغة نوشته شده است.
انگیزه نوشتن مستدرک برای یک کتاب آن است که ترتیب و حجم کتاب هیچ تغییری نکند و اعتبار و مقبولیت و شهرت آن آسیب نبیند و در عین حال آنچه مربوط به موضوع کتاب است و در آن کتاب نیامده، در کتابی دیگر ضمیمه گردد.
از جمله مستدرکات نهج البلاغة است:
۱. مستدرک نهج البلاغة از هادی کاشف الغطاء.
۲. نهج السعادة در ۸ جلد از محمد باقر محمودی.
۳. غرر الحکم و درر الکلم از آمدی.
۴. التذییل از اسماعیل حلبی.
۵. ملحق نهج البلاغة از احمد بن یحیی و...

۱.۱۶ - ترجمه نهج البلاغه

نهج البلاغة، کتابی است که به جهت فصاحت و بلاغت بالای آن، بسیاری از عرب زبانان هم از درک مفاهیم آن عاجزند، چه رسد به غیر عرب‌ها، به همین جهت به زبان‌های مختلف ترجمه‌های فراوان شده است. ترجمه‌های فارسی نهج البلاغة، حدود ۳۰ عنوان است که از قرن‌های قبل تا به حال به فراخور حال منتشر شده‌اند.
از جمله معروف‌ترین ترجمه‌های فارسی نهج البلاغة، در عصر حاضر، عبارتند از:
۱. ترجمه فیض الاسلام.
۲. ترجمه‌ای توسط آقای مبشری.
۳. ترجمه آیة الله مکارم شیرازی.
۴. ترجمه علامه محمد تقی جعفری.
۵. ترجمه دکتر شهیدی (تقریبا جدیدترین ترجمه این کتاب است).
۶. ترجمه آقای مصطفی زمانی و...
===کتب موضوعات ==
از کارهای بسیار ارزش مندی که پیرامون این کتاب عظیم شده، استخراج موضوعات و چینش مطالب کتاب، بر اساس موضوعی است. در این زمینه نیز بزرگانی از شیعه و غیر شیعه دست به قلم برده‌اند که برخی تنها موضوعات را لیست نموده و آدرس داده‌اند، برخی دیگر، موضوعاتی کلی انتخاب نموده‌اند و در ضمن تقسیم موضوعی، شرح و توضیحی نیز بر مطالب نوشته‌اند.
از کتب موضوعات نهج البلاغة است:
۱. نهج الصباغة ، از علامه تستری، که ۶۷ موضوع کلی انتخاب کرده و پیرامون هر یک شرح و تفسیری هم نوشته است.
۲. الدلیل، از علی انصاریان با یک صد موضوع.
۳. الهادی، از آیة الله مشکینی که ۶۲۵ موضوع انتخاب نموده است.
۴. تصنیف نهج البلاغة از لبیب بیضون با ۴۲۵ موضوع.
۵. الکاشف از دکتر مصطفوی.
۶. المعجم المفهرس از محمد دشتی که در ضمن کار معجم نویسی، ۴۵۶۰۰ موضوع و تیتر بر کلمات امیر مؤمنان علیه‌السّلام زده است.

۱.۱۷ - نسخه‌های خطی

کتاب شریف نهج البلاغة، از غنی‌ترین منابع اسلامی از حیث نسخه‌ های خطی است. نسخه‌های این کتاب از عصر مؤلف در قرن پنجم هجری تا کنون به صورت پیوسته موجود است. در کتاب خانه‌های مختلف بیش از ۱۳۰ نسخه خطی معتبر از نهج البلاغة یافت شده از جمله:
۱. نسخه‌ای مربوط به سال ۴۲۱ ق، در کتابخانه آیة الله حسن زاده آملی.
۲. نسخه‌ای از سال ۴۸۵ ق، متعلق به علامه سید محمد علی روضاتی.
۳. نسخه‌ای مربوط به سال ۴۸۳ ق، که با نسخه حسن بن یعقوب نیشابوری مقابله شده است و نسخه‌های فراوانی در کتاب خانه‌های آستان قدس رضوی علیه‌السّلام و کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی در قم و...

۲ - پانویس

---