میرزا حسن صفی علیشاهصفیعلیشاه، لقب میرزا حسن اصفهانی، از صوفیان بزرگ سلسله نعمت‌اللهی بود. فهرست مندرجات۲ - شرح حال ۳ - طریقت صفیعلی ۴ - دست ارادت به منور علیشاه ۵ - علت سفر صفی به هندوستان ۶ - زیارت خانۀ خدا و بازگشت به هند ۷ - ملاقات با شیخ انصاری ۸ - دلیل بازگشت صفی به هند ۹ - صفی در تهران ۱۰ - دلیل استقلال صفی علیشاه ۱۱ - ملاک اعتبار ادعای شیخی از دیدگاه وی ۱۲ - مریدان وی ۱۳ - یکی از فعالیت‌های مهم صفی ۱۴ - نهی از مجالس وعظ شیخیه ۱۵ - رساله‌ای در رد کتاب ایقان بهاءاللّه ۱۶ - وفات ۱۷ - تعیین جانشین ۱۸ - فرزندان وی ۱۹ - آثار منظوم صفی ۲۰ - آثار منثور وی ۲۱ - فهرست منابع ۲۲ - پانویس ۲۳ - منبع ۱ - معرفی اجمالیحاج میرزا حسن اصفهانی متخلص به صفی و ملقب به صفی علی بی شک از بزرگترین عرفای اواخر قرن سیزدهم و اوایل قرن چهاردهم هجری قمری است . وی علاوه بر مقامات معنوی به معلومات ظاهری نیز آراسته و دارای طبعی شیوا و قلمی توانا بوده و از خود آثاری گرانبها به جای گذارده است که از آنها یکی تفسیر منظوم قرآن کریم است که با تاویلات عارفانه به رشته نظم کشیده شده و از شاهکارهای عظیم دوره اخیر به شمار می‌رود. [۱]
عرفان الحق، صفی، ۳
وی شرح زندگی خود را در مقدمه تفسیر منظوم قرآن چاپ سنگی چنین می‌نگارد: «مسقط الراس (و محل تولد) فقیر اصفهان است، در سوم شعبان ۱۲۵۱ (هجری قمری) تولد یافتم. پدرم تاجر بود، از اصفهان به یزد رفت و در آنجا مسکن گزید. فقیر در آن وقت خردسال بودم، مدت بیست سال در یزد توقف نمودم و بعد از طرف هندوستان به حجاز رفتم. اغلب از مشایخ ایران، هند و روم را ملاقات کردم، از بعضی قلیل مستفیض شدم و قواعد فقر و سلوک را که اخذش منحصر به خدمت و قبول ارادت است به اتصال سلسله که شرح آنهم مبسوط است و در این مختصر نگنجد، بدست آوردم و در هندوستان به تالیف « زبدة الاسرار » نظما که در اسرار شهادت (سید الشهداء علیه‌السّلام ) و تطبیق با سلوک الله است موفق شدم. به عزم ارض اقدس رضوی از راه عتبات عالیات به شیراز و یزد مراجعت کردم و به تهران آمدم... و بیش از بیست سال است که در دار الخلافه ساکن و آسوده‌ام... بیشتر اوقاتم مصروف به تحریر است. رساله عرفان الحق و بحر الحقایق و میزان المعرفة را در این چند سال نوشتم. قریب دو سال است مشغول نظم تفسیر قرآن هستم که هم اشتغال است، هم طاعت، هم تشویق مردم فارسی زبان به خواندن و فهمیدن کلام الله مجید، شاید اجر فقیر عند الله ضایع نگردد و مردم را سالها و قرنها سبب هدایت شود. توفیق نیت خالص و رفع اغراض طبیعت از خدای می‌طلبم. در ضمن تفسیر هر چه لازم بود نگاشته‌ام.» ۲ - شرح حالشرح حال او را برادرش، رضا، ملقب به حضورعلی نعمت‌اللهی، در رساله‌ای به نام تعرفة‌الاولیا، از قول خود صفی علیشاه، به نظم درآورده است. [۲]
محمد علی جمالزاده، "شرح احوال مولانا حاج میرزا حسن صفی علیشاه "، ج۱، ص۱۰۵۶ـ۱۰۵۷، مجله وحید، دوره سیزدهم، ش ۱۱ و۱۲، مسلسل ۱۸۸، بهمن ۱۳۵۴ش/ ۱۳۹۶صفر/ فوریه ۱۹۷۶م.
[۳]
محمد علی جمالزاده، "شرح احوال مولانا حاج میرزا حسن صفی علیشاه "، ج۱، ص۱۰۵۶ـ۱۰۶۰، مجله وحید، دوره سیزدهم، ش ۱۱ و۱۲، مسلسل ۱۸۸، بهمن ۱۳۵۴ش/ ۱۳۹۶صفر/ فوریه ۱۹۷۶م.
گزارشی از این رساله را مسعود همایونی در کتاب تاریخ سلسله‌های طریقه نعمة اللهیه در ایران [۴]
مسعود همایونی، تاریخ سلسله‌های طریقه نعمه اللهیه در ایران از سال ۱۱۹۰ هجری قمری تا سال۱۳۹۶هجری قمری، ص۲۶۱ـ ۲۸۸، تهران۱۳۵۸ش.
به نثر نوشته است.۳ - طریقت صفیعلیاو درباره ورود به طریقت و ارادت به استاد عرفان خویش گوید: «این فقیر از پانزده سالگی به خدمت ارباب حال مشتاق بودم، مربیان ظاهریم تجارت پیشه و قشری منش بودند. از مجالست با اهل فقرم ممانعت می‌نمودند. در اصفهان اغلب ایام به زیارت گوشه گیران کامل مقام میرفتم تا جذبه به شدت رخ نمود پیاده و بی زاد به عزم زیارت حضرت قطب العارفین حاج شیخ میرزا کوچک شیرازی ملقب به رحمت علی رفتم به قبول ارادتش مفتخر گشتم در خدمتش به کرمان رفتم. در تمامی اوقات شبانه روز مراقب و مصاحب بودم. بعد از رحلت آنجناب در سنه ۱۲۸۰ از راه هندوستان به زیارت بیت الله مصمم شدم.» [۵]
دیوان صفی، ۵
۴ - دست ارادت به منور علیشاهصفی همراه با رحمت علیشاه به کرمان رفت و به اشارۀ وی سرودن کتاب زبدة الاسرار را آغاز کرد. [۶]
صفی علیشاه، دیوان صفیعلی شاه، با مقدمه تقی تفضلی وبه کوشش منصور مشفق، ص۵ـ۶، تهران۱۳۷۰ش.
[۷]
مسعود همایونی، تاریخ سلسله‌های طریقه نعمه اللهیه در ایران از سال ۱۱۹۰ هجری قمری تا سال۱۳۹۶هجری قمری، ص۲۶۱ـ ۲۸۸، تهران۱۳۵۸ش.
پس از وفات رحمت علیشاه، وی دست ارادت به منورعلیشاه داد که عموی رحمت علیشاه و مدعی جانشینی او بود.صفی در حمایت از او و نفی مخالفانش کوشید.از جمله گویا مقالاتی نوشت در برتری وی بر سعادت علیشاه، که ارادتمندانش وی را جانشین بر حق رحمت علیشاه می‌دانستند. [۸]
عباسعلی کیوان قزوینی، راز گشا، ج۱، ص۲۰، بهین سخن.
[۹]
نورالدین مدرسی چهاردهی، سلسله‌های صوفیه ایران، ج۱، ص۱۲، تهران ۱۳۶۰ش.
همچنین در زبدة الاسرار اشعاری دارد که متضمن تعریضات تند نسبت به سعادت علیشاه و دفاع از منورعلیشاه است. [۱۰]
صفی علیشاه، زبده الاسرار، ص۱۱۸ـ۱۲۱، تهران ۱۳۷۲ش.
۵ - علت سفر صفی به هندوستانصفی تا ۱۲۸۰ در یزد ماند و آنگاه، برای دومین بار، به هندوستان رفت و علیشاه آقاخان دوم، رهبر اسماعیلیه، از او استقبال کرد. [۱۱]
صفی علیشاه، دیوان صفیعلی شاه، با مقدمه تقی تفضلی وبه کوشش منصور مشفق، ص۶، تهران۱۳۷۰ش.
[۱۲]
مسعود همایونی، تاریخ سلسله‌های طریقه نعمه اللهیه در ایران از سال ۱۱۹۰ هجری قمری تا سال۱۳۹۶هجری قمری، ص۲۶۴، تهران۱۳۵۸ش.
[۱۳]
مسعود همایونی، تاریخ سلسله‌های طریقه نعمه اللهیه در ایران از سال ۱۱۹۰ هجری قمری تا سال۱۳۹۶هجری قمری، ص۲۸۹، تهران۱۳۵۸ش.
گویا علت سفر او به هندوستان، درخواست علیشاه از منورعلیشاه بود مبنی بر فرستادن شیخ مؤتمنی از طریقت نعمت‌اللهی. [۱۴]
محمد بن معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقایق، ج۳، ص۴۴۵، چاپ محمد جعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹-۱۳۴۵ش.
۶ - زیارت خانۀ خدا و بازگشت به هندصفی از هند به زیارت خانۀ خدا رفت [۱۵]
صفی علیشاه، دیوان صفیعلی شاه، با مقدمه تقی تفضلی وبه کوشش منصور مشفق، ج۱، ص۵، تهران۱۳۷۰ش.
وسپس به هندوستان بازگشت و تألیف زبدة الاسرار را به پایان برد و آن را در بمبئی، با حمایت علیشاه، به چاپ رساند.در این سفر وی با بسیاری از مرتاضان و جوکیان ملاقات و گفتگو کرد. [۱۶]
صفی علیشاه، دیوان صفیعلی شاه، با مقدمه تقی تفضلی وبه کوشش منصور مشفق، ج۱، ص۶، تهران۱۳۷۰ش.
[۱۷]
مسعود همایونی، تاریخ سلسله‌های طریقه نعمه اللهیه در ایران از سال ۱۱۹۰ هجری قمری تا سال۱۳۹۶هجری قمری، ص۲۸۹ـ۲۹۰، تهران۱۳۵۸ش.
۷ - ملاقات با شیخ انصاریپس از چهار سال اقامت در هند، به زیارت عتبات عالیات رفت و در نجف به دیدار شیخ مرتضی انصاری، از بزرگترین عالمان شیعه و مهم‌ترین مرجع شیعیان عصر، رفت. قصد او از این دیدار، تحویل هدایای علیشاه، رهبر اسماعیلیان، و ابلاغ پیامی از سوی وی بود.گفته‌اند که شیخ مرتضی انصاری از او به گرمی استقبال و تلویحاً از زبدة الاسرار تمجید کرد. [۱۸]
محمد بن معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقایق، ج۳، ص۴۴۲، چاپ محمد جعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹-۱۳۴۵ش.
[۱۹]
مسعود همایونی، تاریخ سلسله‌های طریقه نعمه اللهیه در ایران از سال ۱۱۹۰ هجری قمری تا سال۱۳۹۶هجری قمری، ص۳۰۷ـ۳۰۸، تهران۱۳۵۸ش.
۸ - دلیل بازگشت صفی به هندصفی سپس به ایران آمد و به یزد رفت.در این ایام بر سر جانشینی رحمت علیشاه، میان سعادت علیشاه و منورعلیشاه نزاع بالا گرفته بود.صفی با این‌که قبلاً دست ارادت به منورعلیشاه داده بود، برای دوری از منازعات، عزم هندوستان کرد تا باقی عمر را در دکن بماند.اما پس از دو سال اقامت، مشکلاتی پیش آمد که موجب شد به عزم مشهد رهسپار ایران شود.گویا این سال مصادف با وقوع قحطی بود و صفی موفق به سفر مشهد نشد و ناچار در تهران اقامت گزید. [۲۰]
صفی علیشاه، دیوان صفیعلی شاه، با مقدمه تقی تفضلی وبه کوشش منصور مشفق، ج۱، ص۶، تهران۱۳۷۰ش.
[۲۱]
، محمد بن معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقایق، ج۳، ص۴۴۲_۴۴۶، چاپ محمد جعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹-۱۳۴۵ش.
۹ - صفی در تهراندر تهران عبدعلیشاه کاشانی، از مشایخ منورعلیشاه، با صفی بنای مخالفت گذاشت و چنین استدلال کرد که چون صفی، شیخ سیار است، توقف بیش از شش ماه او در تهران جایز نیست.گویا اقبال اهالی تهران و صاحب‌منصبان درباری به صفی علیشاه در بالاگرفتن این مخالفت‌ها بی‌تأثیر نبوده است. [۲۲]
صفی علیشاه، دیوان صفیعلی شاه، با مقدمه تقی تفضلی وبه کوشش منصور مشفق، ج۱، ص۱۳ـ۱۵، تهران۱۳۷۰ش.
[۲۳]
نورالدین مدرسی چهاردهی، سلسله‌های صوفیه ایران، ج۱، ص۱۲ـ۱۳، تهران ۱۳۶۰ش.
۱۰ - دلیل استقلال صفی علیشاهصفیعلیشاه نیز که از مدت‌ها پیش خود را مستقل از منورعلیشاه می‌دانست، پیوند روحانی خود را به رحمت علیشاه پشتوانۀ معنوی و سلوکی خود دانست و بلاواسطه خود را به رحمت علیشاه متصل کرد. [۲۴]
صفی علیشاه، زبده الاسرار، ص۷۲ـ۷۴، تهران ۱۳۷۲ش.
[۲۵]
صفی علیشاه، زبده الاسرار، ص۱۷۹، تهران ۱۳۷۲ش.
[۲۶]
صفی علیشاه، زبده الاسرار، ص۱۸۱، تهران ۱۳۷۲ش.
[۲۷]
صفی علیشاه، زبده الاسرار، ص۱۹۲، تهران ۱۳۷۲ش.
[۲۸]
عبدالحسین زرین کوب، دنبالۀ جستجو درتصوف، ج۱، ص۳۴۳، تهران ۱۳۶۲ش.
یکی از دلایل استقلال صفی علیشاه از منورعلیشاه آن بود که به اعتقاد وی، اعتبار اجازه‌نامۀ سعادت علیشاه بیش از اجازه‌نامۀ مورد ادعای منورعلیشاه است. در عین حال، صفی به سعادت علیشاه نیز انتقاداتی داشت و او را شایستۀ جانشینی نمی‌دانست. [۲۹]
صفی علیشاه، دیوان صفیعلی شاه، با مقدمه تقی تفضلی وبه کوشش منصور مشفق، ص۱۴ـ۱۵، تهران۱۳۷۰ش.
۱۱ - ملاک اعتبار ادعای شیخی از دیدگاه ویصفی با طرح این موضوع که «سند فقر ترک هنگامه است نه کاغذ ارشادنامه»، [۳۰]
صفی علیشاه، دیوان صفیعلی شاه، با مقدمه تقی تفضلی وبه کوشش منصور مشفق، ص۶، تهران۱۳۷۰ش.
مناط اعتبار ادعای شیخی را به تهذیب اخلاق، زهد از دنیا و انقطاع از ماسوی الله، توکل بر خدا و ذخیره نکردن مال ، پوشیدن عیب مردم، حفظ زبان از لغو بخصوص دروغ و غیبت و تهمت ، و پاک داشتن دل از کینه و خصومت می‌دانست. [۳۱]
صفی علیشاه، دیوان صفیعلی شاه، با مقدمه تقی تفضلی وبه کوشش منصور مشفق، ص۱۵، تهران۱۳۷۰ش.
۱۲ - مریدان ویصفی به واسطۀ برخورداری از دانش وسیع عرفانی و کمالات معنوی و همچنین بیان گرم و گیرا، در اواخر دورۀ ناصری شماری از ارباب حرف و صاحب‌منصبان درباری را مجذوب خود کرد، از آن جمله‌اند :سلطان محمدمیرزا نوۀ فتحعلیشاه، میرزانصراللّه‌خان دبیرالملک، و ظهیرالدوله که وزیر تشریفات و داماد ناصرالدین‌شاه بود. [۳۲]
مسعود همایونی، تاریخ سلسله‌های طریقه نعمه اللهیه در ایران از سال ۱۱۹۰ هجری قمری تا سال۱۳۹۶هجری قمری، ص۳۰۵ـ۳۰۶، تهران۱۳۵۸ش.
[۳۳]
نورالدین مدرسی چهاردهی، سلسله‌های صوفیه ایران، ج۱، ص۱۱، تهران ۱۳۶۰ش.
کیوان قزوینی نیز مدتی مرید صفی علیشاه بود، ولی بعد به سلطان علیشاه گنابادی پیوست. [۳۴]
کیوان سمیعی، رساله ترجمۀ حال کیوان قزوینی، در دو رساله در تاریخ جدید تصوف (تاریخ انشعابات متاخره سلسله نعمت اللهیه، منوچهر صدوقی، کیوان سمیعی، ص۱۴۱، تهران۱۳۷۰ش.
صفی در سال‌های اقامتش در تهران، علاوه بر تربیت شاگردان، آثاری به نظم و نثرنوشت. [۳۵]
عبدالحسین زرین کوب، دنبالۀ جستجو درتصوف، ج۱، ص۳۴۳، تهران ۱۳۶۲ش.
۱۳ - یکی از فعالیت‌های مهم صفییکی از فعالیت‌های مهم وی، مبارزه با شیخیه و بابیت و بهائیت بود. [۳۶]
نورالدین مدرسی چهاردهی، سلسله‌های صوفیه ایران، ج۱، ص۲۱ـ۲۲، تهران ۱۳۶۰ش.
او حتی یکی از اهداف تألیف تفسیر منظومش را از قرآن ، علاوه بر ترغیب «مردم فارسی‌زبان به خواندن و فهمیدن معانی و نکات عرفانی قرآن»، مبارزه با بابیه ذکر کرده است و برآن بود که هر کس این تفسیر را بخواند دیگر به بابیه اعتنایی نمی‌کند. [۳۷]
صفی علیشاه، دیوان صفیعلی شاه، با مقدمه تقی تفضلی وبه کوشش منصور مشفق، ص۶، ۱۱ـ۱۲، تهران۱۳۷۰ش.
۱۴ - نهی از مجالس وعظ شیخیهصفی درویشان نعمت‌اللهی را از رفتن به مجالس وعظ شیخیه به شدت نهی می‌کرد و می‌گفت سخنان آنان «شهدی است آلوده به زهر (که) همه‌کس ملتفت نیست.» او تا آنجا پیش می‌رفت که سفارش می‌کرد اگر درویشی شیخی شده باشد و بخواهد دوباره برگردد و درویش شود، او را از خود برانید. [۳۸]
صفی علیشاه، دیوان صفیعلی شاه، با مقدمه تقی تفضلی وبه کوشش منصور مشفق، ص۲۳، تهران۱۳۷۰ش.
۱۵ - رساله‌ای در رد کتاب ایقان بهاءاللّهصفیعلیشاه در ۱۳۱۱ رساله‌ای در رد کتاب ایقان بهاءاللّه نوشت، [۳۹]
وحید رافتی، مآخذ اشعار درآثار بهایی، ج۳، ص۲۲۵، از انتشارات موسسه معارف بهائی، کانادا، ۲۰۰۰م.
[۴۰]
نورالدین مدرسی چهاردهی، سلسله‌های صوفیه ایران، ج۱، ص۱۷، تهران ۱۳۶۰ش.
که احتمالاً همان رسالۀ صفوت است که در آن صفی یکی از احادیثی را که بهاءاللّه در ایقان تفسیر کرده بود، شرح داده و در ضمن آن، مندرجات ایقان را رد کرده است. [۴۱]
وحید رافتی، مآخذ اشعار درآثار بهایی، ج۳، ص۲۲۵، از انتشارات موسسه معارف بهائی، کانادا، ۲۰۰۰م.
[۴۲]
نورالدین مدرسی چهاردهی، سلسله‌های صوفیه ایران، ج۱، ص۵۰، تهران ۱۳۶۰ش.
یکی از بهائیان به‌نام حاجی‌میرزا حسن شیرازی ، معروف به خرطومی، نیز در جواب صفی رساله‌ای به نام نجم العرفان فی ردّ من اعترض علی الایقان را در بمبئی به چاپ رساند. [۴۳]
وحید رافتی، مآخذ اشعار درآثار بهایی، ج۱، ص۲۲۶، از انتشارات موسسه معارف بهائی، کانادا، ۲۰۰۰م.
اما برخی، به اشتباه، این رساله را به صفی نسبت داده‌اند. [۴۴]
نورالدین مدرسی چهاردهی، سلسله‌های صوفیه ایران، ج۱، ص۱۷، تهران ۱۳۶۰ش.
[۴۵]
صفی علیشاه، تفسیر صفی، تصحیح وتحقیق حامد ناجی اصفهانی، ص۱۳۲۷، اصفهان۱۳۸۳ش.
گویا ردّیۀ صفی تشکیلات بهائی را به زحمت انداخت و آنان را وادار به پاسخگویی و چاره‌جویی کرد. [۴۶]
عبدالحمید اشراق خاوری، مائده آسمانی، موسسه ملی مطبوعات امری، ج۵، ص۱۷۱، تهران۱۳۲۷ش.
[۴۷]
عبدالحمید اشراق خاوری، مائده آسمانی، موسسه ملی مطبوعات امری، ج۹، ص۴۹ـ۵۱، تهران۱۳۲۷ش.
علاوه بر رسالۀ خرطومی، چند نامه هم عبدالبهاء در پاسخ به صفی نوشت که در آنها، به جای پاسخ گویی، از در دوستی درآمد و مقام صفی را در عرفان ستود. [۴۸]
عبدالحمید اشراق خاوری، مائده آسمانی، موسسه ملی مطبوعات امری، ج۵، ص۱۷۲ـ۱۷۴، تهران۱۳۲۷ش.
۱۶ - وفاتصفی در ۲۴ ذیقعده ۱۳۱۶ درگذشت. مزار وی در خانقاهی است که زمین آن را شاهزاده سلطان محمدمیرزا در ۱۲۹۴ اهدا کرده بود. امروزه این خانقاه در نزدیکی میدان بهارستان، جنب خیابان صفی علی شاه، است. [۴۹]
محمد بن معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقایق، ج۳، ص۴۴۶، چاپ محمد جعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹-۱۳۴۵ش.
[۵۰]
مسعود همایونی، تاریخ سلسله‌های طریقه نعمه اللهیه در ایران از سال ۱۱۹۰ هجری قمری تا سال۱۳۹۶هجری قمری، ص۲۵۸، تهران۱۳۵۸ش.
۱۷ - تعیین جانشینگویا صفی در زمان حیات خود، ظهیرالدوله ملقب به صفاعلیشاه را به جانشینی خود تعیین کرده بود، اما چند تن دیگر از مشایخ صفی، پس از فوت او، ادعای جانشینی کردند: میرزاعبدالکریم معروف به معروف‌علیشاه، میرمعصوم‌خان کرمانی، وسیدمحمودخان نائینی ملقب به حیرت‌علیشاه [۵۱]
مسعود همایونی، تاریخ سلسله‌های طریقه نعمه اللهیه در ایران از سال ۱۱۹۰ هجری قمری تا سال۱۳۹۶هجری قمری، ص۳۱۶، تهران۱۳۵۸ش.
[۵۲]
نورالدین مدرسی چهاردهی، سلسله‌های صوفیه ایران، ج۱، ص۳۳ـ۳۴، تهران ۱۳۶۰ش.
۱۸ - فرزندان ویصفی در اواخر عمر ازدواج کرد و صاحب دو دختر و یک پسر شد. یکی از دخترانش در زمان حیات صفی و پسرش بعد از صفی و در دوران جوانی درگذشت وتنها دختر وی، به نام شمس‌الضحی نشاط، که در ۱۲۷۹ به دنیا آمده بود، نزد ظهیرالدوله درویش شد. [۵۳]
نورالدین مدرسی چهاردهی، سلسله‌های صوفیه ایران، ج۱، ص۳۰، تهران ۱۳۶۰ش.
شمس‌الضحی در شعر و نقاشی و ابریشم‌بافی مهارت داشت و در شعر ، شمس تخلص می‌کرد.وی در ۱۳۰۵، از صنایع مستظرفۀ امریکا مدال طلا گرفت. [۵۴]
محمد باقر برقعی، سخنوران نامی معاصر ایران، ج۳، ص۲۰۱۰، تهران۱۳۷۳ش.
۱۹ - آثار منظوم صفیآثار منظوم او عبارت‌اند از : ۱) زبده الاسرار، مشتمل بر بیان اسرار شهادت امام حسین علیه‌السلام و یارانش و تطبیق آن با منازل سیروسلوک. صفی علاوه بر این‌که این اثر را بر وزن مثنوی مولوی سروده، از آن بسیار بهره برده است. [۵۵]
عطا کریم برق، جستجو دراحوال وآثار صفی علیشاه، ج۱، ص۷۴ـ۷۸، تهران۱۳۵۲ش.
[۵۶]
عطا کریم برق، جستجو دراحوال وآثار صفی علیشاه، ج۱، ص۹۵، تهران۱۳۵۲ش.
۲) بحرالحقایق، در شرح و توضیح اصطلاحات صوفیه به‌ترتیب حروف تهجی و بر وزن گلشن راز شبستری. [۵۷]
عبدالحسین زرین کوب، دنبالۀ جستجو درتصوف، ج۱، ص۳۴۳، تهران ۱۳۶۲ش.
وی در تألیف اثر به شرح اصطلاحات صوفیه نظر داشته و اصطلاحات تصوف را براساس ترتیب و توضیحات عبدالرزاق به فارسی درآورده است.۳) تفسیرمنظوم قرآن، مشهور به تفسیر صفی، اثری ادبی و عرفانی، مشتمل بر حدود ۳۲۰۰۰ بیت. [۵۸]
عطا کریم برق، جستجو دراحوال وآثار صفی علیشاه، ج۱، ص۱۰۸، تهران۱۳۵۲ش.
[۵۹]
حسن حسن زاده آملی، انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه، ج۱، ص۲۲۵، قم۱۳۷۲ش.
این تفسیر بر وزن مثنوی مولوی است و مؤلف کوشیده است تنزیل و تأویل را به هم بیامیزد و شریعت و طریقت را جمع کند. [۶۰]
عبدالحسین زرین کوب، دنبالۀ جستجو درتصوف، ج۱، ص۳۴۴، تهران ۱۳۶۲ش.
۴) دیوان اشعار، شامل قصاید، غزلیات، ترجیعات، مسمطات و رباعیات، که غزلیات و مسمطاتش شهرت بیشتری دارد. در بین مسمطات، مخمسی مشهور و مفصّل دارد در بیان سیر انسان در مراتب وجود. غزلیاتش نیز با لحنی قلندرانه و با شور و هیجان سروده شده است. برخی محققان دربارۀ لطافت و ظرافت اشعار او سخن گفته‌اند. [۶۱]
فضل الله رضا، مهجوری ومشتاقی مقالات فرهنگی و ادبی، ج۱، ص۱۶۰، تهران ۱۳۷۵ش.
[۶۲]
فضل الله رضا، مهجوری ومشتاقی مقالات فرهنگی و ادبی، ج۱، ص۲۴۳ـ۲۴۴، تهران ۱۳۷۵ش.
شاید بتوان او را آخرین شاعر بزرگ صوفی مشرب دانست. [۶۳]
عبدالله رازی، تاریخ کامل ایران از تاسیس سلسله ماد تا انقراض قاجاریه، ج۱، ص۵۷۹، تهران ۱۳۶۷ش.
[۶۴]
عبدالحسین زرین کوب، دنبالۀ جستجو درتصوف، ج۱، ص۳۴۴، تهران ۱۳۶۲ش.
۲۰ - آثار منثور ویآثار منثور صفی علیشاه عبارت‌اند: ۱) عرفان الحق، که رساله‌ای است دربارۀ اسرار سلوک و آداب طریقت به زبان ساده که گویا صفی آن را برای ناصرالدین شاه تألیف کرده بوده است. [۶۵]
عبدالحسین زرین کوب، دنبالۀ جستجو درتصوف، ج۱، ص۳۴۴، تهران ۱۳۶۲ش.
۲) اسرارالمعارف، وی در این رساله اشاره کرده که نیل به عرفان موقوف به موهبت وتأیید الهی است، هر چند باید درراه آن تلاش کرد و از جان و مال خود گذشت. در این اثر، صفی اوصاف صوفیان حقیقی و راه‌های تمیز آنان را از مدعیان بیان کرده است. [۶۶]
صفی علیشاه، اسرار المعارف ومیزان المعرفه، ص۴۹ـ۵۶، تهران ۱۳۶۰ش.
[۶۷]
صفی علیشاه، اسرار المعارف ومیزان المعرفه، ص۶۳ـ۶۵، تهران ۱۳۶۰ش.
[۶۸]
عبدالحسین زرین کوب، دنبالۀ جستجو درتصوف، ج۱، ص۳۴۴، تهران ۱۳۶۲ش.
۳) میزان المعرفه، رساله‌ای است موجز در شرح معنای انسانیت، که در آن خاطر نشان نموده که انسانیت موقوف به رعایت آداب ظاهر و سلوک باطن است. [۶۹]
عبدالحسین زرین کوب، دنبالۀ جستجو درتصوف، ج۱، ص۳۴۴، تهران ۱۳۶۲ش.
این اثر همراه با اسرارالمعارف در ۱۳۶۰ش چاپ شده است.۲۱ - فهرست منابع۱- عبدالحمید اشراق خاوری، مائده آسمانی، موسسه ملی مطبوعات امری، تهران۱۳۲۷ش؛ (۲) عطا کریم برق، جستجو دراحوال وآثار صفی علیشاه، تهران۱۳۵۲ش. (۳) محمد باقر برقعی، سخنوران نامی معاصر ایران، تهران۱۳۷۳ش. (۴) محمد علی جمالزاده، "شرح احوال مولانا حاج میرزا حسن صفی علیشاه "، مجله وحید، دوره سیزدهم، ش ۱۱ و۱۲، مسلسل ۱۸۸، بهمن ۱۳۵۴ش/ ۱۳۹۶صفر/ فوریه ۱۹۷۶م. (۵) حسن حسن زاده آملی، انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه، قم۱۳۷۲ش. (۶) عبدالله رازی، تاریخ کامل ایران از تاسیس سلسله ماد تا انقراض قاجاریه، تهران ۱۳۶۷ش. (۷) وحید رافتی، مآخذ اشعار درآثار بهایی، از انتشارات موسسه معارف بهائی، کانادا، ۲۰۰۰م. (۸) فضل الله رضا، مهجوری ومشتاقی مقالات فرهنگی و ادبی، تهران ۱۳۷۵ش. (۹) عبدالحسین زرین کوب، دنبالۀ جستجو درتصوف، تهران ۱۳۶۲ش. (۱۰) کیوان سمیعی، رساله ترجمۀ حال کیوان قزوینی، در دو رساله در تاریخ جدید تصوف (تاریخ انشعابات متاخره سلسله نعمت اللهیه، منوچهر صدوقی، کیوان سمیعی،، تهران۱۳۷۰ش؛ (۱۱) صفی علیشاه، زبده الاسرار، تهران ۱۳۷۲ش. (۱۲) صفی علیشاه، اسرار المعارف ومیزان المعرفه، تهران ۱۳۶۰ش. (۱۳) صفی علیشاه، دیوان صفیعلی شاه، با مقدمه تقی تفضلی وبه کوشش منصور مشفق، تهران۱۳۷۰ش. (۱۴) صفی علیشاه، تفسیر صفی، تصحیح وتحقیق حامد ناجی اصفهانی، اصفهان۱۳۸۳ش. (۱۵) عبدالرزاق کاشانی، اصطلاحات الصوفیه، ترجمه محمد خواجوی، تهران۱۳۷۲ش. (۱۶) عباسعلی کیوان قزوینی، راز گشا، بهین سخن. (۱۷) محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانه الادب، تهران ۱۳۶۹ش. (۱۸) نورالدین مدرسی چهاردهی، سلسله‌های صوفیه ایران، تهران ۱۳۶۰ش. (۱۹) محمد بن معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقایق، چاپ محمد جعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹-۱۳۴۵ش. (۲۰) مسعود همایونی، تاریخ سلسله‌های طریقه نعمه اللهیه در ایران از سال ۱۱۹۰ هجری قمری تا سال۱۳۹۶هجری قمری، تهران۱۳۵۸ش. ۲۲ - پانویس
۲۳ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حاج میرزا حسن صفیعلیشاه»، شماره۶۴۳۰. نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور). رده‌های این صفحه : تراجم | طریقت نعمت اللهیه | عارفان شیعه | علمای شیعه | علمای قرن سیزدهم | مشایخ صوفیه | مشایخ قرن سیزدهم | مقالات دانشنامه جهان اسلام
|