مسجد حکیمحکیم، مسجد ، از مساجد اواخر دوره صفوی در منطقه قدیمی باب‌الدشت اصفهان است. فهرست مندرجات۲ - تاریخ بنا ۳ - معماران ۴ - مقبره های اطراف آن ۵ - وقوف مسجد ۶ - مساحت ۷ - ورودیهای مسجد ۸ - مساحت صحن ۹ - شکل ایوانها ۱۰ - شبستانها ۱۰.۱ - شبستان اصلی ۱۰.۲ - شبستانهای شرغی و غربی ۱۰.۳ - شبستان زمستانی ۱۱ - حوض خانه ۱۲ - ویژگیهای دیگر ۱۳ - آخرین آثار صفوی ۱۴ - فهرست منابع ۱۵ - پانویس ۱۶ - منبع ۱ - بانيبانی آن حکیم محمد داود ملقب به تقرب‌خان، پزشک شاه‌عباس دوم و شاه‌صفی ، بوده و بدین‌سبب، مسجد به حکیم شهرت یافته است [۱]
لطف‌اللّه هنرفر، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، ج۱، ص۶۱۲، اصفهان ۱۳۴۴ش.
و چون در محله قدیمی جورجیر، در محل مسجدی از قرن چهارم معروف به مسجد جوءجوء یا جورجیر، که صاحب بن عباد آن را بنا کرده بود، ساخته شد، مسجد جورجیر نیز نامیده شده است. [۲]
مُفَضَّل بن سعد مافَرّوخی، کتاب محاسن اصفهان، ج۱، ص۸۵ـ۸۶، چاپ جلال‌الدین حسینی‌طهرانی، تهران ۱۳۱۲ش.
[۳]
محمدحسن جابری انصاری، تاریخ اصفهان، ج۲، ص۱۱۸، چاپ جمشید مظاهری (سروشیار)، اصفهان ۱۳۷۸ش.
[۴]
ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی، آثار ملی اصفهان، ج۱، ص۶۰۴، تهران ۱۳۵۲ش.
۲ - تاريخ بنابنای مسجد، براساس کتیبه سردر شرقی آن، در ۱۰۶۷ آغاز شده و بنابر کتیبه سردر شمالی، در ۱۰۷۳ پایان یافته است. [۵]
لطف‌اللّه هنرفر، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، ج۱، ص۶۱۲ـ۶۱۳، اصفهان ۱۳۴۴ش.
این بنادر ۱۳۱۳ش به شماره ۲۲۳ به ثبت آثار ملی رسید. [۶]
ناصر پازوکی طرودی و عبدالکریم شادمهر، آثار ثبت شده ایران در فهرست آثار ملی: از ۲۴/۶/۱۳۱۰ تا ۲۴/۶/ ۱۳۸۴، ج۱، ص۷۰، تهران ۱۳۸۴ش.
در ۱۳۱۸ش قسمتی از سردر شمال‌غربی، یا سردر مسجد دوره دیلمیان ، از زیرخاک نمایان شد و در ۱۳۳۵ش کاهگل آن کاملاً زدوده گردید. [۷]
کریم نیکزاد امیرحسینی، تاریخچه ابنیه تاریخی اصفهان، ج۱، ص۱۸۳، اصفهان ۱۳۳۵ش.
این مسجد در دهه سی شمسی و نیز در دهه‌های اخیر، به همت سازمان میراث فرهنگی ، مرمت شده است. [۸]
کریم نیکزاد امیرحسینی، تاریخچه ابنیه تاریخی اصفهان، ج۱، ص۱۸۴ـ ۱۸۵، اصفهان ۱۳۳۵ش.
[۹]
گنجنامه: فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران، دفتر: ۲ مساجد اصفهان، ج۱، ص۴۱، زیرنظر کامبیز حاجی‌قاسمی، تهران: دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۷۵ش.
۳ - معمارانبراساس کتیبه‌های مسجد، از معماران این بنا محمدعلی بن استاد علی‌بیک بنّا اصفهانی، از کارشی‌کاران آن میرزامحمد کاشی‌پز، و کتیبه‌نگار آن خوشنویس نام‌آور عهد صفوی، محمدرضا امامی، بوده‌اند. نام خوشنویس دیگری به نام محمدباقر شیرازی نیز در یکی از کتیبه‌ها دیده می‌شود. [۱۰]
گنجنامه: فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران، دفتر: ۲ مساجد اصفهان، ج۱، ص۴۱، زیرنظر کامبیز حاجی‌قاسمی، تهران: دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۷۵ش.
[۱۱]
آندره گدار، «اصفهان»، ج۱، ص۳۲۸، در آثار ایران، اثر آندره‌گدار و دیگران، ترجمه ابوالحسن سروقدمقدّم، ج۴، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۶۸ش.
۴ - مقبره هاي اطراف آندر جنوب‌غربی مسجد، مقبره‌ای معروف به مقبره سادات و مقابلِ درِ شرقی، مقبره محمد ابراهیم کلباسی ، فقیه معروف قرن سیزدهم، وجود دارد که با مقرنسهای گچ‌بری آراسته شده است. در گذشته در شمال مسجد، مقبره حکیم داود بوده است که امروزه در محل آن مغازه‌ای قرار دارد. ۵ - وقوف مسجداین مسجد موقوفات بسیاری دارد که بخشی از آن‌ها از بین رفته و بخشی شامل تعدادی از دکانهای اطراف مسجد و مغازه‌های بازارهای اصفهان است. [۱۲]
محمود ماهرالنقش، معماری مسجد حکیم، ج۱، ص۱۱، تهران ۱۳۷۶ش.
[۱۳]
محمود ماهرالنقش، معماری مسجد حکیم، ج۱، ص۱۵، تهران ۱۳۷۶ش.
[۱۴]
محمود ماهرالنقش، معماری مسجد حکیم، تهران ۱۳۷۶ش.
[۱۵]
محمود ماهرالنقش، معماری مسجد حکیم، تهران ۱۳۷۶ش.
۶ - مساحتمسجد حکیم، با نقشه‌ای نامنتظم، در حدود هشت‌هزار متر مربع وسعت دارد. [۱۶]
ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی، آثار ملی اصفهان، ج۱، ص۶۰۸، تهران ۱۳۵۲ش.
این بنا ــ که مانند بسیاری از بناهای دوره صفویه از آجر ساخته شده [۱۷]
محمود ماهرالنقش، معماری مسجد حکیم، ج۱، ص۳۲، تهران ۱۳۷۶ش.
ــاز نوع ۷ - وروديهاي مسجدمساجد چهار ایوانی است و سه ورودی اصلی دارد. سردر شرقی به شکل پنج ضلعی، با دو سکو در دو طرف، کتیبه‌ای با اشعار فارسی، مقرنس کاری در قوسِ سردر، و دو پشت‌بغل مزین به خط بنّاییِ کاشی‌کاری‌شده است. سردر غربی با مقرنس گچی ساده در قوس، در انتهای کوچه‌ای بن‌بست قرار دارد و به خیابان حکیم راه می‌یابد و نزدیک به در جورجیر است. [۱۸]
لطف‌اللّه هنرفر، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، ج۱، ص۴۱، اصفهان ۱۳۴۴ش.
[۱۹]
ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی، آثار ملی اصفهان، ج۱، ص۱۵۱، تهران ۱۳۵۲ش.
سردر شمالی با انواع کاشیکاری و آجرکاری و دو سکو در دو طرف، ایوان کوچکی به عرض مدخل با طراحی زیبا، در بالای در ورودی دارد که به حجره‌ای راه می‌یابد. در بالای حجره دو پشت‌بغل و در قوسِ ایوان، مقرنس با پوشش کاشیکاری مَعْقَلی دیده می‌شود. [۲۰]
محمود ماهرالنقش، معماری مسجد حکیم، ج۱، ص۵۱ـ۵۲، تهران ۱۳۷۶ش.
[۲۱]
محمود ماهرالنقش، معماری مسجد حکیم، ج۱، ص۵۴، تهران ۱۳۷۶ش.
۸ - مساحت صحنمسجد حکیم، با صحنی به ابعاد تقریبی ۶۱ متر × ۵۳ متر که در هر ضلع آن ایوانی قرار گرفته، دارای حوض سنگی مستطیل شکل و دو مهتابی (سکو) در دو طرف آن است که در جنوب هر دو مهتابی، جایگاهی به طول ۷۰ر۱ متر برای امام جماعت تعبیه شده است. [۲۲]
محمود ماهرالنقش، معماری مسجد حکیم، ج۱، ص۴۵، تهران ۱۳۷۶ش.
[۲۳]
محمود ماهرالنقش، معماری مسجد حکیم، ج۱، ص۴۷، تهران ۱۳۷۶ش.
۹ - شكل ايوانهاایوان ضلع شمالی به طول ۵ر۱۱ متر و عمق ۹ متر، در حدود ۱۵ سانتی‌متر بالا‌تر از سطح حیاط قرار دارد. کتیبه‌ای کاشیکاری، شامل اشعاری در وصف مسجد، در وسط ایوان دیده می‌شود. ازاره این ایوان تا ارتفاع ۲۰ر۱ متر با کاشیهای معقلی پوشیده شده است. در وسط دیوار غربی، راهرویی به عرض ۳ر۳ متر دیده می‌شود که راه دستیابی به مدخل شمالی مسجد است و اکنون با دیوار آجری مشبک پوشانده شده است. در بخش فوقانی راهرو‌ها، دو ایوان کوچک جلو حجره‌ها قرار دارد. کتیبه‌ای به خط ثلث، از محمدرضا امامی، با زمینه لاجوردی در سه جانب ایوان کار شده است. این کتیبه به همراه پوشش سقف ، که کلمه علی را با خط بنّایی از ترکیب آجر و کاشی فیروزه شکل داده، به این ایوان جلوه‌ای خاص بخشیده است. در دو طرف ایوان، ایوانی کوچک‌تر با تزیینات مشابه بنا گردیده و هر کدام از این ایوانها در دو طرف خود طاق‌نمایی به عرض سه متر دارند. [۲۴]
محمود ماهرالنقش، معماری مسجد حکیم، ج۱، ص۹۳ـ۹۸، تهران ۱۳۷۶ش.
[۲۵]
محمود ماهرالنقش، معماری مسجد حکیم، ج۱، ص۱۰۱ـ۱۰۳، تهران ۱۳۷۶ش.
[۲۶]
تصویر۳۴، گنجنامه: فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران، دفتر: ۲ مساجد اصفهان، زیرنظر کامبیز حاجی‌قاسمی، تهران: دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۷۵ش.
جبهه جنوبی صحن و نیز ایوان، مشابه ضلع شمالی است و فقط در تزیینات، متفاوت به نظر می‌رسند، از جمله در مقرنسی که در دل رسمی‌بندی بالای ایوان ساخته شده است. [۲۷]
محمود ماهرالنقش، معماری مسجد حکیم، ج۱، ص۴۶، تهران ۱۳۷۶ش.
[۲۸]
محمود ماهرالنقش، معماری مسجد حکیم، ج۱، ص۱۱۵، تهران ۱۳۷۶ش.
[۲۹]
محمود ماهرالنقش، معماری مسجد حکیم، تهران ۱۳۷۶ش.
[۳۰]
محمود ماهرالنقش، معماری مسجد حکیم، تهران ۱۳۷۶ش.
جانب شرقی و غربی صحن همانند است، مشتمل بر ایوانی به عرض حدود هشت متر و در هر طرف ایوان ابتدا یک طاق‌نما و سپس سه ایوان کوچک‌تر، با عرض نزدیک به پنج متر، قرار دارد.دو طاق‌نمای کوچک نیز در ابتدا و انتهای هر ضلع دیده می‌شود که از داخل آن‌ها می‌توان به حجره‌های بالای آن‌ها دسترسی یافت. در طبقه بالای دو ضلع شرقی و غربی، برای زیباسازی اطراف صحن ، طاق‌نماهایی ساخته شده است که هیچ‌گونه بنایی در پشت آن‌ها وجود ندارد، به‌طوری که هوا از میان آن‌ها جریان می‌یابد. بدین‌ترتیب، در هر طرف ایوانهای شرقی و غربی شش طاق‌نما قرار گرفته است. ایوان شرقی به شکل بدیعی دارای شاه‌نشینی است که طول فرورفتگی آن حدود ۵ر۵ متر و دارای قوسی است و روی آن ایوانکی (بالکنی) تعبیه کرده‌اند که حجره‌های دو طرف بدان راه دارند. تزیینات کاشیکاری این ایوان در پشت‌بغل‌ها با نقش هشت و چهار سُلی معقلی و نیز کتیبه سرتاسری، مشاهده می‌شود. ایوان غربی نیز با دارا بودن یک شبکه کاشیکاری معرق با نقش اسلیمی، در دیوار مقابل ایوان طراحی شده است. [۳۱]
محمود ماهرالنقش، معماری مسجد حکیم، ج۱، ص۴۵ـ۴۶، تهران ۱۳۷۶ش.
[۳۲]
محمود ماهرالنقش، معماری مسجد حکیم، ج۱، ص۱۰۳ـ۱۰۹، تهران ۱۳۷۶ش.
۱۰ - شبستانها۱۰.۱ - شبستان اصليمسجد حکیم دارای چهار شبستان و محراب است که شبستان اصلی یا شبستانِ زیرگنبد آن، در پشت ایوان جنوبی واقع شده و به شکل مربعی به ضلع ۵ر۱۱ متر است. ازاره دیوار‌ها تا ارتفاع ۳۰ر۱ متر از نقوش متنوع با آجر و کاشی مزین شده‌اند. همچنین طاق‌نماهایی با تزیینات مشابه با خط بنّایی کار شده است، شامل کلمات «علی»، «یاحنّان»، یا «یامنّان» و غیره. سقف گنبد نیز با نقش هشت و زُهره معقلی طراحی شده است و در زیر آن کتیبه دیگری از محمدرضا امامی دیده می‌شود. بزرگ‌ترین و زیبا‌ترین محراب مسجد در این شبستان قرار دارد. این محراب، با عرض تقریبی ۵ر۶ متر، هم عرض ایوان جنوبی است. ازاره محراب، به ارتفاع ۳۰ر۱ متر، از سنگ مرمر است و نبش دیوار داخلی و خارجی محراب با کاشی‌پیچ فیروزه‌ای پوشیده شده است. کتیبه‌ای از آیات قرآن بر لبه خارجی محراب به عرض هشتاد سانتی‌متر، بر زمینه کاشی لاجوردی کار شده و بر زیبایی محراب افزوده است. [۳۳]
محمود ماهرالنقش، معماری مسجد حکیم، ج۱، ص۶۷ـ۷۱، تهران ۱۳۷۶ش.
[۳۴]
محمود ماهرالنقش، معماری مسجد حکیم، ج۱، ص۸۴، تهران ۱۳۷۶ش.
۱۰.۲ - شبستانهاي شرغي و غربيدر دو طرف شبستان زیرگنبد، دو شبستان به ابعاد ۲۲ متر × ۵ر۷ متر وجود دارد. در جانب شرقی و غربی این شبستانها ورودیهایی به راهروهای اطراف شبستان جای گرفته‌اند. ازاره‌ها دارای تزیینات آجر و کاشی‌اند، به طوری که در شبستان جنوب‌غربی این تزیینات به شکل حصیرِ بافته‌ای که مربعهایی از کاشی را در میان خود دارند، دیده می‌شود. نقاط دیگر، مانند طاق‌نما‌ها، پشت‌بغل‌ها و سقف شبستانها، نیز پوشیده از سطوح تزیینیِ مشابه دیگر جاهای مسجد است. محرابهای این دو شبستان کوچک‌ترند. محراب شبستان شرقی به شکل نیم‌هشتی است و کتیبه‌ای کاشیکاری در لبه پخِ محراب کار شده است. پشت‌بغل‌ها نیز تزیینات کاشیکاری دارند و سقف محراب با مقرنس‌کاری آجری شکل گرفته است. محراب شبستان غربی، طراحی ساده‌تری دارد. [۳۵]
محمود ماهرالنقش، معماری مسجد حکیم، ج۱، ص۷۲ـ ۷۵، تهران ۱۳۷۶ش.
[۳۶]
محمود ماهرالنقش، معماری مسجد حکیم، ج۱، ص۸۸ـ۹۰، تهران ۱۳۷۶ش.
۱۰.۳ - شبستان زمستانيشبستان دیگری معروف به شبستان زمستانی در ضلع غربی مسجد قراردارد و دارای دو بخش زنانه و مردانه است. سقف شبستان مردانه خیمه‌ای و ازاره آن مزین به کاشیکاری با نقش هشت و صابونک است. شبستان زنانه دارای سیزده ستون با سقفهای چهاربخشی است. وسط هر سقف سوراخی با درپوشی از سنگ مرمر، برای حفظ گرمای داخل شبستان و جذب نور ، دارد. در دیوار جنوبی شبستانِ مردانه، محرابی به شکل یک نیم هشت ضلعی منتظم پوشیده از کاشیکاری و کتیبه در نیمه بالایی آن است. روی پشت بام شبستان زنانه یک مهتابی و محرابی برای نمازگزاران در فصل تابستان پیش‌بینی شده است. [۳۷]
محمود ماهرالنقش، معماری مسجد حکیم، ج۱، ص۷۸، تهران ۱۳۷۶ش.
[۳۸]
محمود ماهرالنقش، معماری مسجد حکیم، ج۱، ص۸۰ـ۹۱، تهران ۱۳۷۶ش.
۱۱ - حوض خانهدر ضلع شمال‌شرقی مسجد، نزدیک درِ دیالمه، حوض‌خانه‌ای به ابعاد ۸۰ر۸ متر × ۷۰ر۷ متر قرار دارد. اطراف حوض‌خانه از طاق‌نماهایی تشکیل شده و طاق‌نمای جنوبی شاه‌نشین است. قسمتی از روشنایی این فضا از شبکه‌های شش ضلعی منظم بالای دیوار‌ها تأمین می‌شود. کف طاق‌نما‌ها درحدود پنجاه سانتی‌متر از کف حوض‌خانه بلند‌تر است تا در موقع وضو گرفتن بتوان روی آن نشست و هم محلی برای قرار دادن لباسهای اضافی باشد.در وسط حوض‌خانه حوضی به‌طول چهار متر و عرض سه متر تعبیه شده است. در وسط حوض فواره‌ای است که آب را از منبع مادرچاه به اینجا منتقل می‌کند. هر چند که شیرهای آب لوله‌کشی نیز در اطراف حوض نصب شده‌اند. این حوض‌خانه از نظر ساخت رسمی‌بندی زیبایی که در زیر کاسه سقف و بر چهار ستون کلاف‌کشی شده اطراف حوض قرار گرفته، شیوه جالب توجهی از سقف‌سازی است. [۳۹]
محمود ماهرالنقش، معماری مسجد حکیم، ج۱، ص۴۰ـ۴۳، تهران ۱۳۷۶ش.
این حوض‌خانه نمونه‌ای است که در مساجد مشابه آن کمتر طراحی شده است.۱۲ - ويژگيهاي ديگراز دیگر ویژگیهای این مسجد، دو ساعت آفتابی است که یکی در زاویه شمال‌غربی مسجد و دیگری در بالای ایوان شمال‌غربی نصب شده‌اند. [۴۰]
محمود ماهرالنقش، معماری مسجد حکیم، ج۱، ص۴۹، تهران ۱۳۷۶ش.
مسجد حکیم، از نوع مساجد بدون منار و گنبد برجسته و بزرگ، و مشابه آن مسجد سید از دوره قاجار ، است. [۴۱]
گنجنامه: فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران، دفتر: ۲ مساجد اصفهان، ج۱، ص۱۰۴، زیرنظر کامبیز حاجی‌قاسمی، تهران: دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۷۵ش.
۱۳ - آخرين آثار صفويمسجد حکیم از آخرین آثار دوره صفوی است و شاید از دیدگاه پژوهشگران غربی، نمونه‌ای یأس‌آور در مقایسه با مسجد امام و شیخ‌لطف‌اللّه باشد؛ اما این مسجد با نگاهی معمارانه، به سبب نمایش شکوه‌مند طرح چهار ایوانی در مقیاسی بزرگ و داشتن آجرکاری، کاشیکاری، گره‌کشی و به‌ویژه خط بنّایی، در زمره آثار برجسته آن دوران، درخور ارزیابی است. [۴۲]
محمود ماهرالنقش، معماری مسجد حکیم، ج۱، ص۹، تهران ۱۳۷۶ش.
[۴۳]
محمدیوسف کیانی، «کاشیکاری در معماری ایران دوره اسلامی»، ج۱، ص۱۴۶، در تزئینات وابسته به معماری ایران دوره اسلامی، به کوشش محمدیوسف کیانی، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۶ش.
[۴۴]
آرتور اپهام پوپ، معماری ایران، ج۱، ص۲۳۱، ترجمه غلامحسین صدری افشار، تهران ۱۳۷۰ش.
۱۴ - فهرست منابع(۱) ناصر پازوکی طرودی و عبدالکریم شادمهر، آثار ثبت شده ایران در فهرست آثار ملی: از ۲۴/۶/۱۳۱۰ تا ۲۴/۶/ ۱۳۸۴، تهران ۱۳۸۴ش. (۲) آرتور اپهام پوپ، معماری ایران، ترجمه غلامحسین صدری افشار، تهران ۱۳۷۰ش. (۳) محمدحسن جابری انصاری، تاریخ اصفهان، چاپ جمشید مظاهری (سروشیار)، اصفهان ۱۳۷۸ش. (۴) ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی، آثار ملی اصفهان، تهران ۱۳۵۲ش. (۵) محمدیوسف کیانی، «کاشیکاری در معماری ایران دوره اسلامی»، در تزئینات وابسته به معماری ایران دوره اسلامی، به کوشش محمدیوسف کیانی، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۶ش. (۶) آندره گدار، «اصفهان»، در آثار ایران، اثر آندره‌گدار و دیگران، ترجمه ابوالحسن سروقدمقدّم، ج۴، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۶۸ش. (۷) گنجنامه: فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران، دفتر: ۲ مساجد اصفهان، زیرنظر کامبیز حاجی‌قاسمی، تهران: دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۷۵ش. (۸) مُفَضَّل بن سعد مافَرّوخی، کتاب محاسن اصفهان، چاپ جلال‌الدین حسینی‌طهرانی، تهران ۱۳۱۲ش. (۹) محمود ماهرالنقش، معماری مسجد حکیم، تهران ۱۳۷۶ش. (۱۰) کریم نیکزاد امیرحسینی، تاریخچه ابنیه تاریخی اصفهان، اصفهان ۱۳۳۵ش. (۱۱) لطف‌اللّه هنرفر، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، اصفهان ۱۳۴۴ش. ۱۵ - پانویس
۱۶ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «مسجد حکیم»، شماره۶۴۰۱. |