مراتب شناخت خداشناخت خدا مراتب متعدّدى دارد از پايين‌ترين مراتب كه شناختى سطحى است تا والاترين مراتب كه خداوند به چشم دل ديده مى‌شود. ۱ - مراتب شناخت خداامام علی (ع) فرموده است: «خدايى را كه به چشم دل نبينم، نمى‌پرستم.» شناخت خدا در يك تقسيم كلى داراى دو مرتبه است: ۱. عقلى و استدلالى؛ ۲. قلبى و شهودى. شناخت عقلى، به گونه كلّى است و از گذر مفاهيم ذهنى فراچنگ مى‌آيد و از استدلال‌هاى ابتدايى تا براهين سنگين فلسفى را مى‌پوشاند. شناخت قلبى، حضورى و بى‌وساطت مفاهيم است. اين گونه شناخت در عرصه تعلیم و تعلّم نمى‌گنجد؛ زيرا تعليم و تعلّم تنها از رهگذر الفاظ و مفاهيم تحقّق مى‌پذيرد. ۲ - فرق شناخت قلبی و عقلیبا اين حال، هر دو گونه شناخت، در نهاد بشر ريشه دارند و با مجاهدات علمى و عملى مى‌بالند و تعالى مى‌يابند. در خداشناسى عقلىِ فطرى، انسان با عقل فطری بى‌آنكه به تلاش و اكتساب نيازمند شود، به وجود خدا پى مى‌برد؛ امّا در خداشناسى قلبىِ فطرى، انسان، توجّه خويش را از دنیا مى‌بُرد و دلبستگى‌اش را مى‌گسلد و گاه در حال اضطرار چنين مى‌شود و تعلّقات خويش را رها مى‌كند و در جان خود، خدا را مى‌يابد. بدين سان، توجّه به غير خدا و دل بستن به زينت‌هاى دنيوى، مايه غفلت و قطع رابطه با خدا است. اين گونه شناخت كما بيش در همه انسان‌ها نهفته است و از گذر ذكر و فرمانبردارى خدا يا پيشامدهايى ويژه، ژرفا مى‌گيرد و گسترش پيدا مى‌كند. مراد از « رؤیت قلبی » كه برخى روایات بر آن اشارت برده‌اند، همين معرفت شهودی است. در برخى روايات نيز از شناخت خدا به وساطت خود او- نه آفريدگان- سخن رفته است كه مراد همين معرفت است و همچنين، « معرفت نفس »، كه در روايات بزرگان معصوم (ع) نزديك‌ترين راه به شناخت خدا شمرده شده است، بر اين پايه استوار است. [۴]
جمعی از نویسندگان، معارف قرآن، ص۲۰- ۴۶.
۳ - ضرورت شناخت خدا در قرآنپاىفشارى قرآن کریم بر ضرورت شناخت خداى متعال، تنها براى نيل انسان به معرفت مفهومى و كلّى از اسماء و صفات خداوند نيست. هدف قرآن اين است كه انسان از درون با خدا آشنا گردد و به معرفت حضورى و شهودى راه يابد. [۵]
جمعی از نویسندگان، معارف قرآن، ص۲۰.
۴ - دیدگاه دانشمندان شیعهبرخى دانشمندان شیعه، مراتب شناخت خدا را به مراتب شناخت آتش تشبيه كرده‌اند. پايين‌ترين مرتبه شناخت آتش آن است كه آدمى از وجود و اوصاف آتش آگاه شود و اين همانند شناخت كسى است كه بى دليل و از روى تقلید، وجود خدا را تصدیق مى‌كند. مرتبه بالاتر اين است كه آدمى دود آتش را ببيند و از اين طريق بر وجود آتش دليل آورد. اين همانند شناخت كسى است كه از گذر براهين و استدلال‌هاى عقلى به وجود خداوند پى مى‌برد. مرتبه والاتر آن است كه كسى كنار آتش رود و گرمايش را حس كند و با نور آن، ديگر موجودات را بيند و اين همانند مرتبه كسى است كه به خدا ایمان دارد و قلب او به وجود خدا اطمينان يافته و یقین كرده است كه خدا، نور آسمان‌ها و زمین است. برتر از اين، مرتبه كسى است كه در آتش مى‌سوزد و با همه هستى خويش، وجود آن را لمس مى‌كند و اين همانند مرتبه اهل شهود است كه در خداى متعال فانی گشته‌اند و از خود- جدا از خدا- هيچ ندارند. [۶]
شيخ بهائى، اربعين، ص۶۳.
شناخت خدا- به ويژه در مراتب بالا- تأثير چشمگيرى در خُلق و خوى و رفتار انسان دارد و حالاتى همانند خوف، خشیت، محبت و شوق مى‌آفريند [۷]
اخلاق در قرآن، ج۱، ص۴۲۰- ۳۴۲.
۵ - پانویس
۶ - منبعفرهنگ شیعه، ج۱، ص۳۱۳، برگرفته از مقاله «مراتب شناخت خدا». |