علی بن حسن زواره‌ای اصفهانیعلی، فرزند حسن زواره‌ای محضر سید غیاث الدین جمشید زواره‌ای ، که به سید گازر شهرت دارد و از محدثان و مفسران نامور شیعه محسوب می‌گردد که در نیمه دوم قرن نهم و اوایل قرن دهم هجری می‌زیسته و مفسر گمنام و وارسته است را درک نمود و از برجسته‌ترین شاگردانش به شمار آمد. فهرست مندرجات۲ - درمحضرسیدغیاث الدین جمشیدگازر ۳ - نقش زواره در نشر تشیع ۴ - استاد فن تفسیر ۵ - اشتباه در تشابه اسمی ۶ - تفسیر گازر و تفسیر جلاء الاذهان ۶.۱ - سید گازر مکمل تفسیر ابوالمحاسن جرجانی ۷ - تحصیل و تبلیغ در کاشان ۸ - مهاجرت به اصفهان ۸.۱ - مهاجرت محقق ثانی ۸.۲ - از بزرگ‌ترین شاگردان محقق ثانی ۸.۳ - هرات نزد محقق کرکی ۹ - دانشوران و هم مباحثان زواری ۱۰ - استفاده از حوزه درسی یک دانشور ۱۰.۱ - سخنان میرزا عبدالله افندی ۱۰.۲ - سخنان محدث قمی ۱۱ - کمالات و افاضات علمی ۱۲ - شاگرد مفسر ۱۲.۱ - آثار ملا فتح الله ۱۳ - در وصف نویسندگان و ادیبان ۱۳.۱ - سخنان ملک الشعرای بهار ۱۳.۲ - سخنان سید محمد محیط طباطبایی ۱۴ - معاصران ۱۴.۱ - محقق کرکی و نهضت فارسی نگاری ۱۴.۲ - سخنان محیط طباطبایی ۱۴.۳ - سخن دکتر ذبیح الله صفا ۱۵ - عرصه‌های ترجمه و تالیف ۱۶ - آثار و تالیفات ۱۶.۱ - تفسیر ترجمة الخواص ۱۶.۲ - آثار الاخیار ۱۶.۳ - روضة الابرار ۱۶.۴ - شرح صحیفه کامله سجادیه ۱۶.۵ - ترجمة المناقب ۱۶.۶ - لوامع الانوار ۱۶.۷ - کشف الاحتجاج ۱۶.۸ - رساله مرآة الصفا ۱۶.۹ - عمدة الطالب فی ترجمة المناقب ۱۶.۱۰ - چهل حدیث ۱۶.۱۱ - مفتاح النجاح ۱۶.۱۲ - حلیة الموحدین ۱۶.۱۳ - خلاصة المناقب ۱۶.۱۴ - خلاصة الروضة ۱۶.۱۵ - مکارم الکرایم ۱۶.۱۶ - تحفة الدعوات ۱۶.۱۷ - وسیلة النجاة ۱۶.۱۸ - مجمع الهدی (قصص الانبیاء) ۱۶.۱۹ - نشر الامان فی الاسفار و الاوطان ۱۶.۲۰ - فرائد الفواید ۱۶.۲۱ - طراوة الطائف ۱۶.۲۲ - ترجمة الجعفریه ۱۶.۲۳ - کتاب المزار ۱۷ - رحلت ۱۸ - حسن فرزند علی ۱۸.۱ - ملا عباس ۱۸.۲ - محمد حقیری زواره ۱۸.۳ - حسن حقیری ۱۹ - پانویس ۲۰ - منبع ۱ - زادگاه، خاندان و خانوادهزواره از جمله شهرهای کهن ایران است که در کرانه جنوبی کویر مرکزی ایران، در ۱۳۵ کیلومتری شمال شرقی اصفهان و پانزده کیلومتری شمال اردستان قرار گرفته است. از قدیمی‌ترین محلات این شهر محله بنجیره را می‌توان نام برد. از زمان‌های گذشته گروهی از شترداران زواره در این ناحیه زندگی می‌کردند. حسن زواری از افراد این طایفه بود که فصل‌های پاییز و زمستان را در این شهر اقامت داشت و در بهار و تابستان شترهای خویش را به صحراهای دوردست می‌برد تا از مراتع سرسبز و انبوه آن نقاط استفاده کنند. او در ربع آخر قرن نهم هجری صاحب فرزندی گردید که به عشق امیرمؤمنان علیه‌السّلام نام «علی» را برایش برگزید. حسن از زمره شیعیانی به شمار می‌رفت که از بیم آزار و اذیت جماعتی از همشهریان خود در حالتی از تقیه می‌زیستند. او از خدای خویش خواست تا این فرزندش را در مسیر تقوا و فضیلت قرار دهد و در جهت معرفی فرهنگ اهل بیت کوشا و پرتلاش باشد. خواسته اش اجابت گردید و علی از همان دوران کودکی به فراگیری دانش دینی اشتیاق می‌ورزید. معارف قرآنی و روایی به همراه ادبیات عرب و فارسی را در مکتب خانه‌های زادگاهش فراگرفت. ۲ - درمحضرسیدغیاث الدین جمشیدگازرسید غیاث الدین جمشید زواره‌ای ، که به سید گازر شهرت دارد از محدثان و مفسران نامور شیعه محسوب می‌گردد که در نیمه دوم قرن نهم و اوایل قرن دهم هجری می‌زیسته است. علی، فرزند حسن زواره‌ای محضر این مفسر گمنام و وارسته را درک نمود و از برجسته‌ترین شاگردانش به شمار آمد. با مساعد گردیدن شرایط و رفع تنگناها، این اندوخته‌های ارزشمند استادان خود را در اختیار فارسی زبانان شیفته اهل بیت علیهم السلام قرار داد. او در کتاب « لوامع الانوار » خود از این مدرس نامدار زواره‌ای یاد کرده و از ستم‌هایی که قبل از ظهور شاه اسماعیل صفوی بر وی روا گشته سخن گفته و نوشته است:استادم از ظهور صفویان به من خبر داد. ۳ - نقش زواره در نشر تشیعمردم زواره در آغاز قیام شاه اسماعیل زودتر از محال نزدیک بدانجا در اظهار تشیع همت گماشته بودند. وجود دو مفسر نامدار عالی قدر شیعه یکی غیاث الدین جمشید گازر و دیگری شاگردش علی بن حسن زواری از اهمیت و نقشی حکایت می‌کند که زواره در عهد شاه اسماعیل و پسرش شاه طهماسب در نشر مذهب تشیع به عهده داشته‌اند. [۲]
زواره‌ای که دیدم، محیط طباطبایی، مجله باستانشناسی و تاریخ، سال دوم، شماره اول.
۴ - استاد فن تفسیرشیخ آقا بزرگ تهرانی عقیده دارد که علی بن حسن فن تفسیر قرآن را از غیاث الدین جمشید که خود صاحب تفسیر بوده فراگرفته است. از نوشته‌های صاحب روضات برمی آید که این مفسر شاگردان متعددی در زواره پرورش داده که علی بن حسن بزرگ‌ترین و مشهورترین آن‌ها بوده است. [۴]
روضات الجنات، خوانساری، ج۴، ص۳۷۶.
ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی ، از نویسندگان معاصر می‌نویسد: سید غیاث الدین از بزرگان عالمان شیعه و مفسران قرن دهم به شمار می‌رفته و عده زیادی از محضر او استفاده و کسب کمال نموده‌اند. از جمله شاگردان او علی بن حسن زواری مؤلف تفسیر « ترجمة الخواص » است. [۵]
تاریخ اردستان، ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی، ج۲، ص۲۷۲.
۵ - اشتباه در تشابه اسمیدر برخی کتب شرح حال، غیاث الدین جمشید کاشانی که ستاره شناس و ریاضی دان معروف ایرانی است با این شخص یکی تصور شده و در ذیل آثار آن منجم اهل کاشان ، تفسیر سیدگازر را فهرست نموده‌اند. در کتاب ریحانة الادب و نیز لغت نامه دهخدا این اشتباه را می‌توان ملاحظه کرد. [۶]
ریحانة الادب، مدرس تبریزی، ج۳، ص۱۶۵.
[۷]
لغت نامه علی اکبر دهخدا، ذیل غیاث الدین.
نخستین کسی که شرح احوال و آثار غیاث الدین جمشید کاشانی را به طور مفصل و مبسوط بیان نمود و زندگینامه و آثار وی را از شرح حال و اثر معروف سیدگازر یعنی تفسیرش تفکیک نمود، مرحوم استاد سید محمد محیط طباطبایی (۱۳۷۱-۱۲۸۱) است. [۸]
مجله آموزش و پرورش، سال دهم، (۱۳۱۹)، شماره‌های ۳ - ۴، مقاله غیاث الدین جمشید کاشانی، محیط طباطبایی.
۶ - تفسیر گازر و تفسیر جلاء الاذهاناز موارد دیگری که مورد بحث نویسندگان شرح حال قرار گرفته است تفکیک بین مؤلف تفسیری تحت عنوان « جلاء الاذهان و جلاء الاحزان » یعنی ابوالمحاسن حسین بن حسن جرجانی و سید غیاث الدین جمشید مؤلف تفسیر گازر است چنانکه مدرس تبریزی در این باره نوشته است:«... بالجمله، سید گازر مفسر بین غیاث الدین جمشید و ابوالمحاسن جرجانی حسین و یا شخص دیگر بوده غیر ایشان مردد و تفسیر او که از جمله تفسیرهای معدود امامیه و به تفسیر گازر معروف است بین غیاث الدین جمشید و تفسیر جلاء الاذهان نام ابوالمحاسن جرجانی و یا تفسیر دیگر بودن غیر این دو تفسیر مردد و هنوز کاملا منقح نشده است. [۹]
ریحانة الادب، مدرس تبریزی، ج۱، ص۲۵۹.
در فهرست کتابهای خطی کتابخانه آستان قدس رضوی آمده است: ابوالمحاسن حسین بن حسن جرجانی معروف به سید گازر از علما و مفسرین اواخر قرن نهم و اوایل قرن دهم و استاد علی بن حسن زواری نویسنده ترجمة الخواص بوده است. [۱۰]
فهرست کتب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ج۱، سید علی اردان، ص۴۴۸.
در صورتی که گازر سید بوده و ابوالمحاسن نامی از سیادت خود نبرده و شرح حال نگاران، او را به عنوان سید معرفی نکرده‌اند.۶.۱ - سید گازر مکمل تفسیر ابوالمحاسن جرجانیپژوهشهای نگارنده مؤید آن است که ابوالمحاسن جرجانی موفق نشده تفسیر خود را به پایان ببرد و سید گازر با تالیف دو مجلد دیگر به تکمیل آن مبادرت نموده است. در یایان نسخه خطی شماره ۸۰ از تفاسیر آستان قدس رضوی پس از اتمام سوره ناس اشعاری است که مؤلف آن نسخه آن‌ها را سروده و کاتب آن‌ها را نقل کرده است و از یک بیت آن می‌توان استنباط نمود که ادعای فوق به یقین نزدیک تر است: انی اتممت ذلک التفسیر• • • حاملا فی تفرج و سرور از ملاحظه بخش اول تفسیر یعنی «جلاء الاذهان جرجانی» می‌توان چنین فهمید که مؤلف هنگام تفسیر آیات از سبک و لغاتی استفاده کرده که این روش در بخش دوم تفسیر متداول نیست. میر جلال الدین حسینی ارموی محدث که تفسیر گازر را تصحیح نموده و به چاپ سپرده با ابن یوسف متفق است و می‌گوید سید گازر تکمیل کننده تفسیر ابوالمحاسن بوده است. [۱۱]
مقدمه تفسیر گازر، میرجلال الدین محدث ارموی، چاپ اول، تهران، مهرآیین، ۱۳۳۷.
در هر حال مؤلفان این تفسیر را از احادیث اهل بیت گرفته و در آغاز آیاتی از قرآن به فارسی ترجمه و تفسیر شده و گاهی اصل و متن روایت و گاهی ترجمه آن نقل شده است. [۱۲]
چهارده مقاله و گفتار، دکتر سید محمدباقر حجتی، ص۲۱۰.
از تفسیر گازر نسخههای خطی متعددی در کتابخانه‌های معتبر کشورمان نگاهداری می‌شود که نگارنده در نوشتاری به معرفی آن‌ها پرداخته‌ام. این تفسیر با تصحیح و تعلیقات و مقدمه مفصل محدث ارموی در ده جلد به زیور طبع آراسته شده است. ۷ - تحصیل و تبلیغ در کاشانملا ابی الحسن زواری پس از آن که تحصیلات خود را در معارف قرآنی و دینی نزد سید غیاث الدین جمشید زواری و دیگران به پایان برد، به سوی کاشان مهاجرت نمود و در این شهر نزد استادانی که تاریخ نویسان نام آن‌ها را مشخص نکرده‌اند به تکمیل تحصیلات روی آورد و در ضمن از طریق وعظ و خطابه به ارشاد و هدایت مردم پرداخت. او در این سخنرانی‌های تبلیغی آموزه‌های استادش سید غیاث الدین را که قبل از روی کار آمدن صفویان و در دوران اختناق فراگرفته بود، باز می‌گفت و به تشریح مقامات معنوی و کمالات ملکوتی ستارگان درخشان آسمان امامت و ولایت می‌پرداخت. برخی از افراد که شنونده سخنانش بودند، این مباحث را با اکراه می‌پذیرفتند، و چون شرایط آشفته قبلی خاتمه یافته بود و با روی کار آمدن صفویان دفاع از فرهنگ تشیع رسمیت داشت از راه دیگر وارد شدند و علی بن حسن را آماج حرکات رشک آلود خود قرار دادند. آن‌ها او را متهم به صوفی گری کردند و در نتیجه شرایط آن چنان برایش تنگ شد که از کاشان به اصفهان مهاجرت کرد. ۸ - مهاجرت به اصفهانعلی بن حسن زواری موقعی به اصفهان آمد که تحولی شگفت در تاریخ تشیع رخ داده بود. فرمانروایان صفوی این شهر را مرکز حکومت قرار داده بودند و چون آنان مذهب شیعه را رسمی نمودند ضرورت داشت که در مساجد و بر منابر تبلیغ و مدارس این آیین به صورت اصولی معرفی گردد و در سیستم قضایی، اقتصادی و سیاسی جامعه مبنای عمل قرار گیرد. ناگزیر بایستی عالمانی برای تبلیغ این مذهب و فقیهانی برای تبیین احکام آن می‌بودند و چون این تعداد عالمان در ایران محدود بودند، زمینه‌ای فراهم گردید تا دانشوران منطقه جبل عامل لبنان به اصفهان مهاجرت کنند. ۸.۱ - مهاجرت محقق ثانیاز میان این دانشوران نورالدین علی بن حسین عبدالعالی مشهور به علی بن عبدالعال (محقق ثانی) درخشندگی ویژه‌ای دارد. او که دوره اصلی تحصیلات خود را در حوزه‌های شیعی جبل عامل و تحت تاثیر مکتب فکری شهید اول (متوفای ۷۸۶ هـ. ق.) سپری کرده بود پس از کسب اجازه نقل حدیث و اجتهاد از استاد بزرگ خود علی بن هلال جزائری در سال ۹۰۹ هـ. ق. به نجف آمد و در این زمان مجتهدی بزرگ و پرآوازه به شمار می‌آمد. احتمالا در سفر فتح عراق به سال ۹۱۴ هـ. ق. شاه اسماعیل صفوی، از محقق ثانی و دیگر عالمان برای تبلیغ تشیع در ایران، دعوت به عمل آورد و او که از مظلومیت‌ها و تلخ کامی‌های جامعه شیعی لبنان خاطره‌ای ناخوشایند در ذهن داشت از این فراخوانی استقبال کرد و دو سال بعد به ایران آمد و ضمن تلاش برای گسترش تشیع و کمک به دولت شیعی صفوی آثار گران قدری نگاشت و شاگردانی فاضل برای پیگیری مقاصد خود پرورش داد. [۱۵]
آلبرت حورانی، هجرت علمای شیعه از جبل عامل به ایران، ترجمه مرتضی اسعدی.
[۱۶]
کیهان فرهنگی، سال سوم شماره ۸، ص۱۴.
[۱۷]
ریاض العلماء، میرزا عبدالله افندی، ج۳، ص۴۷۷.
۸.۲ - از بزرگ‌ترین شاگردان محقق ثانیعلی بن حسن زواری حوزه درسی این مجتهد پرآوازه را مغتنم شمرد و از خرمن اندیشه اش خوشه‌های زرینی فراهم آورد تا این محصولات گران قدر را در موقعیت مقتضی به کار برد. محیط طباطبایی در این باره یادآور شده است: شیعه امامیه که پیش از صفویه کمتر مجال خدمت به این زبان و فرهنگ را یافته بود از روزگار صفویه بدین طرف این وظیفه را به نحو اکمل و اتم انجام داد. وقتی محقق کرکی از لبنان به ایران انتقال یافت و به کار ترویج مذهب تشیع پرداخت علی بن حسن زواری استاد ملافتح الله کاشانی کوشید گفته‌ها و نوشته‌های او را در همان زمان از زبان عربی به فارسی نقل و ترجمه کند و مورد استفاده عمومی شیعیان قرار دهد. [۱۹]
تطور حکومت در ایران بعد از اسلام، محیط طباطبایی، ص۴۸.
میرزا عبدالله افندی می‌نویسد: زواری از محضر شیخ علی بن عبدالعال کرکی استفاده کرده و از بزرگ‌ترین شاگردان او به شمار می‌آمده است. [۲۰]
ریاض العلماء، میرزا عبدالله افندی، ج۳، ص۴۶۵.
۸.۳ - هرات نزد محقق کرکیاز برخی آثار و نوشته‌های علی بن حسن زواری برمی آید که وی در هرات نیز مدتی نزد محقق کرکی به آموختن حدیث و فقه اشتغال داشته است. او در این شهر کتاب اربعین شهید اول را نزد استادش خواند و در تاریخ ششم جمادی الاول سال ۹۳۹ هـ. ق. از وی اجازه روایت گرفت. در این اجازه روایی محقق ثانی مقامات علمی شاگردش را ستوده و او را فردی شایسته برای گسترش فرهنگ اهل بیت معرفی کرده است. علی بن حسن بعدها کتاب اربعین را به زبان فارسی برگردانید، تاریخ این ترجمه نوزدهم ذیقعده سال ۹۴۳ هـ. ق. است. گویا علی بن حسن قبل از فتوحات شاه اسماعیل در نواحی شمالی و شرقی ایران و دفع اشرار این نقاط در هرات به سر می‌برده است، او در کتاب «لوامع الانوار» خود خاطر نشان می‌سازد دو سال قبل از آن که شاه اسماعیل صفوی بر شهرهای خراسان استیلا پیدا کند در محافل عمومی سخن از این بود که گروه ازبک‌ها تصمیم دارند به عراق یورش ببرند. علی بن حسن از شنیدن این سخن به فکر فرو می‌رود و گویا نگرانی چون ابری تیره بر ذهنش فشار می‌آورد، تا آن که همان اوقات در هرات با مشاهده رؤیای راستین از این تشویش و دلهره رهایی می‌یابد و بعدها با فتوحات افتخار آفرین اسماعیل صفوی این خواب جامه عمل می‌پوشد. [۲۲]
ریاض العلماء، میرزا عبدالله افندی، ص۴۶۹.
۹ - دانشوران و هم مباحثان زواریعلی بن حسن زواری در حوزه درسی علی بن عبدالعال کرکی با کثیری از دانشوران مانوس و هم مباحثه گردید که برخی از آن‌ها عبارتند از سید امیر محمد بن ابی طالب استرآبادی حسینی موسوی، سید شرف الدین علی استرآبادی نجفی ، شیخ ابراهیم بن علی خوانساری اصفهانی، نظام الدین احمد بن معین الدین خوانساری، قاضی صفی الدین عیسی و.... محقق کرکی برای برخی از این عالمان اجازه روایت صادر نموده است. [۲۳]
ریاض العلماء، میرزا عبدالله افندی، ص۵۳۰-۵۲۲.
همچنین مفسر زواری به برکت آشنایی و ارتباط بسیار نزدیک با محقق ثانی موفق گردید، با تشکیلات حکومت صفوی مرتبط شود و از این رهگذر در نهضت علمی و فرهنگی عصر صفوی و نیز معرفی آثار روایی به جامعه شرکتی فعال داشته و جزء طلیعه داران این تلاش مهم قرار گیرد. زیرا محقق کرکی از کسانی است که در زمان شاه طهماسب صفوی منصب شیخ الاسلامی یافت و نفوذش در دربار صفوی به اندازه‌ای بود که در حقیقت حاکم و فرمانروای این سلسله از وی دستور می‌گرفت. شاه طهماسب در سال ۹۳۹ هـ. ق. به همه دستور داد که از احکام محقق کرکی پیروی کنند و به عزل و نصب‌های گردن نهند [۲۴]
روضات الجنات، خوانساری، ج۴، ص۳۶۴.
چنین اقتداری برای شاگردان مشهور او که علی بن حسن زواری در زمره آنان به شمار می‌آمد فرصت بسیار طلایی و ارزنده‌ای بود تا به پشتوانه آن در شرایط پیش آمده بر حسب ضرورت‌های اجتماعی و فرهنگی به تبلیغ، تصنیف، ترجمه، نشر و آموزش معارف اهل بیت علیهم السلام بپردازند. اصولا او و استادش و دیگر عالمان شیعه حکومت شاهان صفوی را تشکیلات عادلانه و اهل صلاح نمی‌دانستند بلکه مصلحت دیدند که در وضع مطلوب مذکور تا جایی که توان دارند به شیعیان برای دفاع از خود انسجام و تمرکز بخشند و بنیه علمی آنان را تقویت کنند. بنابراین آن‌ها به انگیزه خدمت به تشیع و حفظ میراث فرهنگی و نشر آثار مکتوب به حاکمان نزدیک شده و به تقاضای آنان تلاش‌هایی انجام دادند و یا آثاری را به نام آن فرمانروایان تالیف نمودند و نامشان را در آغاز نوشته‌های خود آوردند. [۲۶]
علما و مشروعیت دولت صفوی، سید محمدعلی حسینی زاده، ص۱۰۲.
۱۰ - استفاده از حوزه درسی یک دانشوراز کتاب «لوامع الانوار» علی بن حسن زواری بر می‌آید که وی از سید عبدالوهاب فرزند علی حسین استرآبادی اجازه نقل روایت دارد و نیز چنین استفاده می‌شود که این مفسر و نویسنده نامدار عصر صفوی از محضر این دانشمند بهره مند بوده است. سید امیر عبدالوهاب فاضلی عالم و صاحب قدر و منزلت و از دانشورانی است که اوایل دولت صفوی و قبل از آن را درک کرده است. خوان دمیر در پایان تاریخ حبیب السیر در ذیل شرح حال فرزندش امیر نظام الدین عبدالحی استرآبادی نوشته است: پدر بزرگوارش امیر عبدالوهاب در جرجان از جمله بزرگان سادات بود و مدتی طولانی به منصب قضا و احتساب منصوب گشت و در حل قضایای اجتماعی و انتظام امور مردم اهتمام می‌نمود. [۲۷]
رجال کتاب حبیب السیر، گردآورنده دکتر عبدالحسین نوایی، ص۲۶۱.
۱۰.۱ - سخنان میرزا عبدالله افندیمیرزا عبدالله افندی می‌نویسد: ملا علی بن حسن زواری مفسر معروف از وی روایت می‌کرده است و خود او هم از گروهی از اعلام روایت داشته است. [۲۸]
ریاض العلماء و حیاض الفضلا، میرزا عبدالله افندی اصفهانی، ترجمه محمدباقر ساعدی، ج۳، ص۳۴۵.
میرزا عبدالله افندی می‌گوید: در اصفهان رساله‌ای در تنزیه الانبیاء دیدم که از آثار سید عبدالوهاب بن علی حسینی بوده است لکن در آن رساله، وی را به عنوان استرآبادی معرفی نکرده است و به گمان من این رساله هم باید از آثار سید مترجم بوده باشد. سید در این اثر تحت تاثیر تنزیه الانبیای سید مرتضی بوده و گفتار او را نقل کرده است. او این کتاب را بنا به پیشنهاد سلطان بدیع الزمان میرزا که گویا فرزند سلطان حسین بایقرا باشد تالیف نموده است اما باید تحقیق شود. [۲۹]
ریاض العلماء، میرزا عبدالله افندی، ج۳، ص۳۴۷.
[۳۰]
روضات الجنات، خوانساری، ج۴، ص۱۹۲.
[۳۱]
روضات الجنات، خوانساری، ج۴، ص۳۷۶.
۱۰.۲ - سخنان محدث قمیمحدث قمی او را به عنوان عالمی فاضل، محقق ماهر در علوم معقول و منقول و فخر تشیع و مروج شریعت معرفی می‌کند و پس از معرفی آثارش می‌افزاید: وی پدر عبدالحی استرآبادی است و جماعتی در محضرش پرورش یافتند که از زمره آنان علی بن حسن زواری را می‌توان نام برد. [۳۲]
فوائد الرضویه، حاج شیخ عباس قمی، ص۲۶۱-۲۶۰.
میرزا عبدالله افندی در معرفی او یادآور می‌گردد آثار او عبارت است از « شرح فصول النصریه در اصول دین » تالیف خواجه نصیر طوسی که در سال ۸۷۵ هـ. ق. از آن فارغ گردیده است. در سال ۸۸۴ هـ. ق. یکی از شاگردانش حاشیه‌ای لطیف و ارزنده بر این شرح نگاشته است. [۳۳]
ریاض العلماء، ج۳، ص۳۴۶.
شیخ حر عاملی در اثر معروف خود در شرح زندگی عالمان شیعه امیر عبدالوهاب را فاضلی متکلم می‌داند و می‌گوید شرح فصول النصریه او را در کلام دیده‌ام. دیگر از آثارش عبارتند از حاشیه شرح هدایه اثیریه میرک بخاری (از دانشوران قرن هشتم هجری)، شرح قصیده برده نبویه به زبان فارسی.۱۱ - کمالات و افاضات علمیعلی بن حسن زواری پس از استفاده از محضر دانشورانی که به آن‌ها اشاره گردید این توفیق را به دست آورد که در علوم و معارف اسلامی خصوصا مباحث قرآنی، تفسیر، حدیث ، فقه، جمله کلام، مباحث تاریخی، و دقایق ادبی مهارت‌هایی را کسب کند و لقب «فخر الدین» را به خود اختصاص داده به ملا علی بن حسن اشتهار یابد. وی چون در طریق عرفان و سلوک معنوی به درجاتی رسیده بود از او به عنوان مولانا علی فرزند حسن سخن گفته‌اند. علی بن حسن زواری تمام یا بخشی از قرآن را حفظ داشت و نیز تعداد قابل توجهی حدیث را به حافظه خویش سپرده بود به همین دلیل او را ملا حافظ زواری نامیده‌اند. دانایی و توانایی و قدرت بیان او در وعظ و خطابه و نصیحت سبب گردید که از او در کتب شرح حال و منابع تاریخی عصر صفوی به عنوان شیخی جلیل القدر نام برده شود. ۱۲ - شاگرد مفسرتقریبا اغلب نویسندگانی که به زندگی او اشاره کرده‌اند علی بن حسن را به وثاقت در روایت، گستردگی دانش، جامعیت در اطلاعات و کثرت تالیفات ستوده‌اند و از او به عنوان فاضلی زاهد، عارفی متقی، مفسر فقیه و محدثی ادیب یاد کرده‌اند. در حوزه درسی فخرالدین علی بن حسن زواری که در اصفهان و کاشان تشکیل گردید، بسیاری از طالبان معرفت و حقیقت حضور یافته انداما در منابعی که شرح حال این دانشور آمده تنها نام یک شاگرد به چشم می‌خورد و او ملا فتح الله بن المولی شکرالله کاشانی می‌باشد. [۳۶]
روضات الجنات، خوانساری، ج۵، ص۳۴۵.
از این شاگرد فاضل مفسر زواره‌ای در آثار رجالی به عنوان شیخ محدث کامل، عالم جلیل، مفسر فاضل و شارح نهج البلاغه نام برده شده است . [۳۷]
فوائد الرضویه، حاج شیخ عباس قمی، ص۳۴۵ - ۳۵۲.
زواره‌ای که خود در ادبیات عرب و عجم، تفسیر و حدیث مهارت یافته بود شاگردانی را پرورش داد که در این زمینه‌ها راه او را ادامه دهند. ملا فتح الله کاشانی موفق گردید در اقتدا به استاد خویش آثاری را در معارف مذکور پدید آورد که همه سودمند و با ارزش هستند. [۳۸]
از کلینی تا خمینی، جرفادقانی، ص۹۵.
۱۲.۱ - آثار ملا فتح اللهملا فتح الله اثری به نام زبدة التفاسیر به زبان عربی دارد که سومین تفسیر او پس از « منهج الصادقین » و خلاصه اش یعنی « خلاصة المنهج » است. او این تفسیر را در سال ۹۷۷ هـ. ق. یعنی ده سال قبل از رحلت خویش به پایان رسانید، اگر چه او در تالیف این تفاسیر از شیوه استادش علی بن حسن پیروی کرده و در تفسیر آیات قرآن از روایات اهل بیت علیهم السلام کمک می‌گیرد اما در طی تفسیر خود هیچ نقلی از استاد خود ندارد و دلیل آن هم مشخص نیست. [۳۹]
فصلنامه بینات، سال اول، شماره سوم، ص۱۷۸.
کتاب تذکرة العارفین و تنبیه الغافلین او در ترجمه و شرح نهج البلاغه است. می‌گویند کتاب احتجاج طبرسی را نیز ترجمه کرده است. [۴۰]
از کلینی تا خمینی، جرفادقانی، ص۱۰۳.
گفته می‌شود فتح الله کاشانی به توصیه استادش علی بن حسن زواری کتاب مواهب علیه ملا حسین کاشفی را شرح کرد و در آن احادیث و اخبار اهل بیت علیهم السلام را گنجانید و آن را «منهج الصادقین» نامید. دکتر سید محمدباقر حجتی بر این باور است که ملا فتح الله کاشانی در این تفسیر پنج جلدی از استاد خود فخرالدین زواره‌ای بهره برده و نیز در بسیاری از موارد از کتاب مجمع البیان طبرسی استفاده کرده است. [۴۲]
چهارده مقاله و گفتار، دکتر سید محمدباقر حجتی، ص۲۳۴.
چارلزا مبروزاستوری (متوفای ۱۸۸۸م) که نسخههای خطی این تفاسیر را در ایران و چند کشور اسلامی دیگر شناسایی کرده، می‌نویسد: فتح الله بن شکرالله شریف کاشانی شاگرد زواره‌ای است و همان رشته ادبی استاد خویش را پیش گرفت و دست کم کتابی به دستور شاه طهماسب صفوی ترجمه کرد. [۴۳]
ادبیات فارسی بر مبنای تالیف استوری، ترجمه، یو. ا. برگل، ص ۱۶۲- ۱۶۳.
۱۳ - در وصف نویسندگان و ادیباننخستین کسی که شرح حال و آثار علی بن حسن زواره‌ای را به رشته تحریر درآورد میرزا عبدالله افندی اصفهانی، (۱۱۳۰-۱۰۶۷ هـ. ق.) است که طی آن اطلاعات ارزنده و مفیدی را در خصوص این شخصیت ذکر نموده است. او در جای دیگر ذیل ملا حافظ زواره‌ای نوشته است:وی فاضلی عالم و از اجله فقها و از شاگردان شیخ علی کرکی مشهور است و از علمای روزگار شاه طهماسب می‌باشد. زواری منسوب به زواره است که بین اصفهان و یزد قرار دارد و من این آبادی معروف را دیده‌ام. [۴۴]
ادبیات فارسی بر مبنای تالیف استوری، ترجمه، یو. ا. برگل، ج۱، ص۱۶۰.
سید محسن امین ذیل نام شیخ علی بن حسن زواری گفته است: او دانشمندی اهل فضل و مفسری است که شاگرد محقق کرکی و استاد ملافتح الله کاشانی است و مؤلفاتی دارد. سپس دوازده اثر او را نام می‌برد. مرحوم حاج شیخ عباس قمی در آثار معروف خود از علی بن حسن زواری به عنوان شیخی اهل علم، مفسری فاضل و از فضلای امامیه نام می‌برد و برخی آثارش را معرفی می‌کند. [۴۷]
فوائد الرضویه، حاج شیخ عباس قمی، ص۲۷۱.
[۴۸]
هدیة الاحباب، حاج شيخ عباس قمي، ص۱۶۵.
۱۳.۱ - سخنان ملک الشعرای بهارملک الشعرای بهار به رواج ساده نویسی خصوص در کتب مربوط به نشر تشیع از تاریخ و کتب علمی و رواج فراوان آن در عهد صفویه اشاره دارد و پس از معرفی قاضی نورالله شوشتری و شیوه نگارش او در کتاب مجالس المؤمنین می‌نویسد: علی بن حسن زواره یکی از نویسندگان بزرگ و نامی عهد صفویه است که با وجود ساده نویسی و روانی (نثرش) خالی از استحکام و قدرت نیست، مهمترین آثار او تفسیر بزرگی است به زبان فارسی که بعد از تفاسیر معروف فارسی از قبیل تفسیر طبری (مترجم)، تفسیر ابوالفتوح رازی و تفسیر سیدگازر و جواهر التفسیر مولی حسین کاشفی نامزد و مشهور است. زواره‌ای مردی مفسر و فقیه، محدث، فاضل و ادیب بوده و در تصانیف و تراجم مایل به عرفان است. [۴۹]
سبکشناسی، ملک الشعرای بهار، ج۳، ص۳۰۲.
۱۳.۲ - سخنان سید محمد محیط طباطباییاستاد سید محمد محیط طباطبایی که هم ولایتی علی بن حسن زواری است در برخی نوشته‌های خود از این مفسر و محدث عصر صفوی سخن گفته و تلاش‌های او را در خصوص تالیف و ترجمه کتب حدیث و تاریخ اسلام و کلام اسلامی، نشانه‌ای از نقش زواره در رشد تشیع دانسته است. همچنین وی به زمانی اشاره دارد که مفسر مذکور در خدمت استادش غیاث الدین جمشید تلمذ می‌کرده و او در خفا و غیر علنی به شاگرد خود اعتماد نموده و حقایقی را در خصوص مکتب اهل بیت و مظلومیت مذهب تشیع برایش بیان کرده و او را به روی کار آمدن دولتی شیعی نوید داده است. این محقق عالیقدر همچنین نقش علی بن حسن زواری را در ترجمه منابع روایی، اعتقادی و تاریخی شیعه برای استفاده عموم مردمان شیعه مورد توجه جدی قرار داده و خاطر نشان نموده که محدث زواره‌ای وظیفه خود را در این راستا با درک مقتضیات زمان به خوبی انجام داده است. [۵۰]
مقدمه دیوان مجمر، محیط طباطبایی.
[۵۱]
تطور حکومت در ایران بعد از اسلام، ص۴۹-۴۸.
[۵۲]
مقاله زواره‌ای که دیده‌ام، محیط طباطبایی، مجله باستانشناسی و تاریخ، سال دوم، شماره اول، پاییز و زمستان، ۱۳۶۶.
۱۴ - معاصراندوران کودکی و نوجوانی علی بن حسن زواری با شرایط آشفته و نگران کننده‌ای مقارن بود و شیعیان در حالتی از تقیه می‌زیستند. آنان اجازه نداشتند عقاید خویش را علنی سازند و در ترویج مذهب خود بکوشند یا از طریق وعظ و تبلیغ، ارزش‌های این مذهب را صیانت نمایندتا آن که شاه اسماعیل صفوی در تبریز به فرمانروایی رسید و مذهب شیعه را رسمی اعلام کرد. پس از به رسمیت شناخته شدن مذهب شیعه شیعیان احساس هویت نمودند و پس از چند قرن تحمل فشار و رنج نسبت به آینده خود امیدوار شدند. شاه اسماعیل بیست و سه سال (از ۹۳۰ تا ۹۰۷ هـ. ق.) حکومت کرد و با مرگ او فرزندش شاه طهماسب به سلطنت رسید. شاه طهماسب هنگام جلوس بر تخت شاهی یازده سال داشت. او اگر چه از کفایت و دلیری پدر محروم بود ولی توانست در مدت پنجاه و چهار سال سلطنت، کشوری را که از پدر به ارث برده بود تا پانزدهم صفر سال ۹۸۴ هـ. ق. بزرگ، نیرومند و با عزت نگاه دارد. [۵۳]
تاریخ ایران زمین، دکتر محمدجواد مشکور، ص۲۷۲.
نهضت فارسی نگاری، ترجمه و شرح متن‌های سودمند و راه گشا در دوره صفویان (۱۱۴۸-۹۰۷) پدیده نوینی بود که در شکل یک حرکت علمی فرهنگی به انگیزه گسترش تشیع از سوی دانشوران بنیان نهاده شد. یادآور می‌شود با گسترش اسلام، زبان عربی در نواحی تحت قلمرو مسلمانان به ویژه در میان فارسی زبانان رواج یافت. در ایران نیز زبان اسلام (عربی) اوج گرفت و همه دوست داشتند به زبان جدید سخن بگویند یا حداقل از واژه‌های آن در محاوره‌ها استفاده کنند. زبان دستگاه خلافت، نوشته‌های دیوانی، نگارش‌های علمی و نیز معارف و احکام شرعی، حقوقی و قضایی به زبان عربی بود. [۵۴]
دو قرن سکوت، عبدالحسین زرینکوب، ص۱۰۸ - ۱۰۷.
ادبیات شیعه و مواریث فرهنگی و اعتقادی شیعیان اعم از متن‌های روایی، فقهی، کلامی، فلسفی و اخلاقی نیز تا قبل از روی کار آمدن صفویان به زبان عربی نگارش یافته بوداگر چه تعدادی متون فارسی شیعی از قرن ششم و پس از آن تالیف شد که خود مؤید رواج نسبی تشیع در این اعصار در برخی از نواحی ایران است. از زمانی که صفویان روی کار آمدند ضرورت فارسی کردن متون مذهبی شیعه در راس اقدامات فرهنگی این نظام سیاسی و حکومت جدید قرار گرفت. هدف از نگارش این آثار قرار دادن آن‌ها در دسترس مردمانی بود که با زبان عربی آشنایی نداشتند. همین موضوع سبب گردید تا مترجم مطالب را به بیانی ساده بنویسد و این امر در جهت ترویج اندیشه مذهبی صورت گرفت. حاکمان صفوی نیز خود در این حرکت فرهنگی راسا وارد شدند و به طور رسمی از دانشمندان شیعه خواستند تا به تالیف و ترجمه آثار دینی به زبان فارسی مبادرت ورزند. [۵۵]
ترجمه متون دینی به پارسی و نقش آن در ترویج تشیع در دوره صفوی، رسول جعفریان، مندرج در یادنامه حکیم لاهیجی.
۱۴.۱ - محقق کرکی و نهضت فارسی نگاریبا آمدن محقق کرکی به ایران و انتقال مرکز حوزه‌های شیعی به ایران و حضور دانشوران جبل عامل در حوزه ایران جنبش علمی گسترده‌ای هویدا گشت. زمانی که این عالمان در عرصه‌های گوناگون سیاسی، اجتماعی و فرهنگی حضور یافتند نخستین گام‌ها در راه گسترش اندیشه شیعی به زبان فارسی برداشته شد. محقق کرکی این هدف را با درایت و فراست خاصی پی می‌گرفت. دست یابی به این هدف والا با ارائه فرهنگ و معارف و احکام شرعی به زبان عموم مردم که غالبا فارسی زبان بودند با نثر در خور فهم همگان، امکان پذیر بود. به دلیل این ضرورت و درک موقعیت‌های خاص جامعه، نهضت فارسی نگاری و ترجمه شکل گرفت و به تدریج همگانی کردن آموزه‌های تشیع به عنوان استراتژی اصلی عالمان جلوه گر شد. در این برهه حساس و سرنوشت ساز فخرالدین علی بن حسن زواره‌ای شاگرد برجسته محقق کرکی به سفارش استاد خویش به ترجمه و نگارش فارسی پرداخت و مهمترین منابع بزرگان شیعه را به زبان فارسی برگردانید. [۵۶]
رویکرد علما به فارسی نگاری در عصر صفویه، سید عباس میری.
وی با این حرکت زیبا و ترجمه آثار مهم، ارزشمند و استوار نخبگان علمی تشیع، رساله‌های مستقلی را در موضوع معارف اسلامی به زبان فارسی نگاشت و با شور و نشاط خاصی این حرکت را پی گرفت. این تلاش او در سیر حرکت و پیشرفت حوزه‌ها و بیدار کردن اندیشه‌های خفته تاثیری بسزا داشت.۱۴.۲ - سخنان محیط طباطباییمحیط طباطبایی می‌گوید: وقتی صفویه در صدد برآمدند استقلال مادی، معنوی و مذهبی ایران را تجدید نمایند و در این عرصه موضوع استقلال زبان هم به خصوص در امور دینی مورد توجه قرار گرفت در عهد حکومت شاه طهماسب غالب آثار مذهبی به فارسی ترجمه شد. در آن عصر من یک همشهری قدیمی داشته‌ام که غالب کتابهای معتبر دینی را از زبان عربی به فارسی برگردانید. او علی بن حسن زواره‌ای شاگرد غیاث الدین جمشید مفسر زواره‌ای و استاد ملافتح الله کاشانی بوده است. زواره‌ای قرآن، نهج البلاغه، و سایر متون مذهبی را جهت مزید اطلاع و رفع احتیاج مردم به فارسی عادی محور ترجمه کرد. [۵۸]
سخنرانی استاد محیط طباطبایی در برنامه مرزهای دانش درباره سیر ترجمه در ایران، تیرماه ۱۳۴۰.
۱۴.۳ - سخن دکتر ذبیح الله صفادکتر ذبیح الله صفا در میان آثار مذهبی‌ای که در این دوران به نگارش درآمده یا ترجمه شده نوشته‌های فخرالدین علی بن حسن زواری را قابل ذکر دانسته و به معرفی ترجمة المناقب او که فارسی شده کتاب کشف الغمه مرحوم اربلی است می‌پردازد. [۵۹]
تاریخ ادبیات در ایران، ص۱۴۶۸.
اگر چه علی بن حسن زواری غالبا به ترجمه آزاد می‌پرداخت ولی در نقل موضوع به زبان فارسی دقیقا به متن مورد نظر وفادار بود و اگر موضوعاتی افزون بر ماخذ مورد ترجمه، وارد ترجمه می‌نمود با تعابیری چون مترجم گوید، یا ناقل می‌گوید، افزوده‌های خود را از متن تفکیک می‌کرد. همچنین وی به دلیل رعایت اختصار و یا حذف مطالب تکراری، در مواردی متن اصلی را کوتاه تر نموده است. [۶۰]
ترجمه المناقب، مقدمه علی بن حسن زواری، ج۱، ص۳.
۱۵ - عرصه‌های ترجمه و تالیفاز عرصه‌های مهم برگردانیدن آثار عربی به فارسی توسط علی بن حسن زواری علم کلام است. او به خوبی متوجه بود که رمز ماندگاری تشیع به رغم عداوت مخالفان، برافراشتن و استوارسازی کلام، تبیین، تدوین و گسترش عقاید تشیع است. وی با این حرکت به اتهام‌هایی که در قرون قبل از او علیه مذهب شیعه مطرح گردیده بود پاسخ گفت و همراه با کاروانی از دانشوران، سنگرهای اعتقادی شیعه را به نحو جالبی تقویت نمود. او برای غنی سازی حالات روحانی و معنوی مردم و قوی نمودن ارتباط آنان با خداوند متعال و معصومین علیهم‌السّلام و نیز به منظور افزایش اشتیاق نیایش گران و زائران به ترجمه و شرح برخی ادعیه و زیارت‌ها پرداخت. در این میان تلاش شگرف او در پهنه بسیار گسترده و اقیانوس ژرف حدیث ستودنی است. در پرتو این اهتمام بود که شیعیان موفق شدند از کوثر ناب خاندان عصمت و طهارت جرعه‌های جان بخشی بنوشند. همچنین به انگیزه این که زندگی فرستادگان الاهی و سیره امامان می‌تواند نقش مهمی در تربیت و پرورش‌های اخلاقی مردم و نیز پای بندی آنان به موازین شرع داشته باشد، به روشن گری از زوایای گوناگون زندگی اهل بیت علیهم السلام به زبان فارسی پرداخت و برخی آثار را در این راستا تلخیص کرد و در هنگام خلاصه نگاری به منقح نمودن متن اصلی پرداخت و در صورت ضرورت مطالبی بر آن افزود. ۱۶ - آثار و تالیفات۱۶.۱ - تفسیر ترجمة الخواصمشهورترین اثر ابوالحسن زواره‌ای است که به « تفسیر زواری » هم مشهور است. وی این تفسیر را در مقابل تفسیر « مواهب علیه ملا حسین کاشفی» نوشته و در نگارش آن از کتاب مذکور بهره گرفته است بدین جهت شباهت‌هایی بین آن دو به چشم می‌خورد. زواری، گر چه در تفسیر خود از شیوه کاشفی متاثر بود ولی با تفصیل بیشتری به تفسیر آیاتی که در شان و منزلت مقام اهل بیت علیهم السلام است پرداخته است. همچنین وی سایر آیات را بر حسب احادیث موثق که از ائمه هدی رسیده تفسیر کرده است. در سال ۱۰۶۷ هـ. ق. عالمی به نام محمود حسینی فرزند علی بن محمد موسوی به هنگام استنساخ این تفسیر متوجه گردید که غلط‌ها و اشتباهاتی به آن راه یافته است پس او به تصحیح « ترجمة الخواص » همت گماشت و آن را منقح نمود. [۶۱]
طبقات اعلام الشیعه، آقا بزرگ تهرانی، ص۵۵۰.
شیخ محمدحسین مولوی خوانساری از تفسیر مذکور و نیز تفسیر «منهج الصادقین» ملا فتح الله کاشانی خلاصه‌ای تهیه کرد و آن را به عنوان « تفسیر مولوی » در حاشیه قرآنی به سال ۱۳۵۴ هـ. ق. در تهران به چاپ رسانید. [۶۲]
ادبیات فارسی بر مبنای تالیف استوری، ج۱، ص۱۵۹.
نسخههای خطی متعددی از این تفسیر در کتابخانه‌های معتبر کشور در تهران، قم ، مشهد ، تبریز، اصفهان و یزد و نیز در مراکز دانشگاهی ایران نگاهداری می‌شود که نگارنده نسخههای آن‌ها را احیانا مشاهده کرده یا فهرست این نسخه‌ها را شناسایی نموده‌ام. مجموعه نفیس « معجم مخطوطات الشیعه حول القرآن » از انتشارات دارالقرآن الکریم (وابسته به مدرسه حضرت آیة الله العظمی گلپایگانی )، ۳۰ مرکز از مراکز نگاهداری تفسیر ترجمة الخواص را معرفی کرده است. [۶۳]
معجم مخطوطات الشیعه حول القرآن، ص۲۶.
۱۶.۲ - آثار الاخیارکتاب مذکور ترجمه‌ای است از تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام که اصل تفسیر و متن عربی آن به روایت ابی یعقوب یوسف محمد بن زیاد و ابی الحسن علی بن محمد سیار است که امام حسن عسکری علیه السلام آن را املا فرموده و این دو، آن را نوشته‌اند. علی بن حسن این اثر را به دستور شاه طهماسب صفوی از زبان عربی به فارسی برگرداند و با نثری روان اما محکم در اختیار مشتاقان معارف قرآنی و روایی قرار داد. [۶۴]
ریاض العلماء، میرزا عبدالله افندی، ج۳، ص۴۶۵.
[۶۶]
چهارده مقاله و گفتار، دکتر سید محمدباقر حجتی، ص۲۰۸.
[۶۷]
روضات الجنات، خوانساری، ج۴، ص۳۷۷.
۱۶.۳ - روضة الابرارترجمه و شرحی است از نهج البلاغه که علی بن حسن زواری آن را در آخر شوال سال ۹۴۷هـ. ق. در دو مجلد به پایان رسانید. در برخی منابع این اثر تحت عنوان « روضة الانوار » معرفی شده است. [۷۰]
تاریخ نجف اشرف وحیده، عبدالحجة بلاغی، ص۷۵.
۱۶.۴ - شرح صحیفه کامله سجادیهاثری است به زبان فارسی با توضیحات مختصر و قابل فهم برای عموم. این کتاب تا کنون به چاپ نرسیده است. ۱۶.۵ - ترجمة المناقببرگردان فارسی کتاب « کشف الغمه فی معرفة الائمه » مرحوم علی بن عیسی اربلی است که علی بن حسن آن را به سال ۹۳۸ هـ. ق. به نام امیر قوام الدین محمد نوشته است. کتاب مورد اشاره تا کنون دو مرتبه و در سه جلد با مقدمه علامه شعرانی و تصحیح سید ابراهیم میانجی در تهران به زیور طبع آراسته شده است. مرحوم میرزا عبدالله اصفهانی می‌گوید:من این ترجمه را که برگردان بسیار خوبی است در اصفهان، استرآباد و دیگر شهرها دیده‌ام. [۷۱]
ریاض العلماء، میرزا عبد الله افندی، ج۳، ص۴۶۶.
موضوع کتاب مذکور در احوال و اخبار رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم ، حضرت زهرا و ائمه هدی علیهم‌السّلام است.۱۶.۶ - لوامع الانوارکتاب « لوامع الانوار فی معرفة الائمة الاطهار » خلاصه‌ای از کتاب « احسن الکبار فی مناقب ائمه اطهار » سید محمد بن ابی زید بن عربشاه ورامینی است. علی بن حسن زواری به دستور شاه طهماسب اول در سال ۹۶۸ هـ. ق. این کتاب را تلخیص نموده و ضمن خلاصه نگاری، آن را از روایات نادرست و نقل‌های سست پاکیزه ساخته است.همچنین زواری مطالبی بر آن افزوده و با مقدمه‌ای در اصول اعتقادات پنجگانه و چهارده باب در احوال چهارده معصوم علیهم‌السّلام و نیز خاتمه‌ای در شرح حال ابی طالب و محمد بن ابی بکر آن را تنظیم و تبویب نموده است. در این اثر، مصنف از استاد خود سید غیاث الدین جمشید زواری یاد کرده و از فشارهایی که وی قبل از روی کارآمدن صفویان به دلیل دفاع از تشیع تحمل کرده سخن گفته است. [۷۳]
روضات الجنات، خوانساری، ج۴، ص۴۰۷.
استاد سید محمد محیط طباطبایی نسخه‌ای نفیس از این کتاب را در کتابخانه شخصی خویش نگاهداری می‌نمود. [۷۴]
یادداشت دست نویس استاد مرتضی شفیعی اردستانی.
برخی، به غلط «لوامع الانوار» را به عمادالدین طبرسی نسبت داده‌اند. [۷۵]
روضات الجنات، خوانساری، ج۲، ص۲۶۳- ۲۶۴.
در کتاب « انساب النواصب » که در سال ۱۰۷۶ هـ. ق. تالیف شده مؤلف مطالبی را از آن نقل کرده و به اشتباه آن را از محقق کرکی دانسته است. نسخه‌ای خطی از لوامع الانوار در کتابخانه « مسکو » (مرکز حکومت روسیه ) نگاهداری می‌گردد که مؤلفش را احمد بن سلطان علی هروی ضبط کرده‌اند که این نیز درست نیست. [۷۷]
بررسی کتب خطی یا قدیمه، وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، اداره انتشارات اسناد دفتر مطالعات سیاسی و بینالمللی، چاپ اول، ۱۳۷۷، ص۳.
۱۶.۷ - کشف الاحتجاجابوالحسن علی بن حسن زواری کتاب احتجاج ابومنصور احمد بن علی بن ابی طالب الطبرسی را به نام شاه طهماسب به فارسی ترجمه کرده است و آن را « کشف الاحتجاج » نامیده است. در برخی فهرست‌ها و منابع کتاب شناسی نسخههای خطی این کتاب را به ملا فتح الله کاشانی نسبت داده‌اند که با توجه به مندرجات کتاب « ریاض العلماء » و نیز منابع متعدد دیگر این انتساب درست نیست. دکتر محمود فاضل بیرجندی استاد دانشگاه مشهد در معرفی نسخه‌ای خطی از آن می‌نویسد: روی قرائنی که از نسخه موجود، این حقیر را حاصل آمده است انتساب این کتاب را به علی بن حسن زواری تقویت می‌نماید. [۷۸]
فهرست نسخههای خطی کتابخانه مسجد جامع گوهرشاد مشهد، ج۱، ص۱۵۰- ۱۵۱.
۱۶.۸ - رساله مرآة الصفارسالهای است به زبان فارسی در مناسک حج ، اعمال مکه و مدینه، آداب زیارت ائمه بقیع ، نجف اشرف و کربلا ، این اثر حاوی ادعیه نیز هست. در آغازش جدول جالبی در بیان طول و عرض بسیاری از شهرهای شیعه نشین و زیارتی برای آشنایی خوانندگان درج شده است. این کتاب در پنج فصل و خاتمه‌ای شامل چهارده مطلب، در زیارت تدوین گردیده است. [۸۰]
فهرست نسخههای خطی کتابخانه آیةالله مرعشی، ج۱۲، ص۳۰.
میرزا عبدالله افندی در معرفی آن می‌نویسد: به پارسی نوشته و دامنه دار است و من بخشی از اواخر آن را که مشتمل بر خاتمه دامنه داری در زیارات رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلّم ، حضرت فاطمه و ائمه اطهار علیهم‌السّلام و دیگر (اولاد ائمه) از مطالب مربوط به این بخش بوده است و در شهر هرات آن را دیده‌ام. [۸۱]
ریاض العلماء، میرزا عبدالله افندی، ج۳، ص۴۶۸.
۱۶.۹ - عمدة الطالب فی ترجمة المناقبترجمهای روان و شیواست از کتاب « مطالب السوول فی مناقب آل الرسول » از کمال الدین محمد بن طلحه شافعی (متوفای ۶۵۲ هـ. ق.) . مترجم آن را به امر شاه طهماسب صفوی به پارسی برگردانیده است، شیخ آقا بزرگ تهرانی نسخه مخطوطی از آن را نزد محدث ارموی دیده است. ۱۶.۱۰ - چهل حدیثترجمه کتاب «الاربعین» شهید اول است که علی بن حسن زواری پس از فراگرفتن مطالب آن نزد استادش محقق ثانی در نوزده ذیقعده سال ۹۴۳ هـ. ق. آن را به زبان فارسی نوشت. ۱۶.۱۱ - مفتاح النجاحترجمه تحت اللفظی با اضافه برخی دعاها از کتاب « عدة الداعی و نجاح الساعی » شیخ احمد بن محمد بن فهد حلی (متوفای ۸۴۱ هـ. ق.) است که ترتیب اصل در ترجمه حفظ گردیده و مشتمل است بر یک مقدمه، شش باب و یک خاتمه. [۸۵]
فهرست نسخههای خطی کتابخانه عمومی حضرت آیةالله مرعشی، سید احمد حسینی، ج۱، ص۲۴۸.
صاحب ریاض می‌گوید: نسخه‌ای از آن را که بسیار پسندیده ترجمه شده بود دیده‌ام. [۸۶]
ریاض العلماء، میزرا عبدالله افندی، ج۳، ص۴۶۸.
۱۶.۱۲ - حلیة الموحدینعلی بن حسن زواری کتاب « روضة الواعظین و بصیرة المتعظین » علامه شهید محمد بن قتال نیشابوری (شهادت ۵۰۸ هـ. ق.) را به فارسی ترجمه کرد و آن را « حلیة الموحدین » نامید که نسخه‌ای خطی از آن در کتابخانه مجلس شورای اسلامی موجود است. این ترجمه به اهتمام دکتر محمود مهدوی دامغانی چاپ شده است. [۸۷]
کتابنامه ائمه اطهار، ناصرالدین انصاری، ص۲۳۰.
در این اثر علی بن حسن ترجمه منظوم قضیه تایید دعبل خزاعی را آورده است. اثر مذکور مطالبی در تاریخ و سیره اهل بیت علیهم السلام دارد. [۸۸]
فهرست کتابخانه مجلس شورای اسلامی، عبدالحسین حائری، ج۲۲، ص۱۳.
۱۶.۱۳ - خلاصة المناقبشرحی است بر قصیده میمیه شرف الدین بوصیری (متوفای ۶۹۴ هـ. ق.) که در مدح حضرت رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم سروده شده و مشهور به « الکواکب الدریه فی مدح خیر البریة » است. این شرح در آغاز، لغت‌ها را معنا نموده و پس از آن حاصل مفاهیم ابیات را در هر بیت بیان می‌کند. [۸۹]
فهرست نسخههای خطی کتابخانه آیةالله مرعشی، ج۴، ص۲۵۵.
۱۶.۱۴ - خلاصة الروضةخلاصهای است از کتاب روضة الشهدای ملا حسین کاشفی که برخی نویسندگان آن را به صفی الدین علی کاشفی فرزند مؤلف نسبت داده‌اند اما شیخ آقا بزرگ تهرانی می‌گوید: نسخه‌ای از آن را در مشهد نزد شیخ علی اکبر کرمانی مؤلف « نفایس اللباب » دیدم که مؤلف در اول آن اسم خود را نوشته بود: علی بن الحسن الزواری و آن را به اسم میر عبدالغفار ثانی نوشته و در ده باب و نیز خاتمه‌ای در هفت فصل در تاریخ ائمه‌ای که از نسل امام حسین علیه السلام می‌باشند مرتب نموده است. ۱۶.۱۵ - مکارم الکرایمشیخ عالم فاضل ابونصر حسن بن علی فضل طبرسی کتابی در فضیلت‌های اخلاقی به رشته تالیف درآورده که « مکارم الاخلاق » نام دارد و علی بن حسن آن را به فارسی ترجمه کرد. خودش در مقدمه این اثر می‌نویسد: به جهت عموم فایده، العبد الفقیر الی الله الباری علی بن حسن الزواریبا وجود کثرت غموم متصدی ترجمه آن (مکارم الاخلاق) شد که اتسام یافته به مکارم الکرائم امید که اتمام یابد و فایده گیرند از آن تا زمان حضرت قائم علیه‌السّلام صلوات الله الحجة الدائم. [۹۱]
مکارم الکرائم فی ترجمة المکارم الاخلاق، علی بن حسن زواری.
۱۶.۱۶ - تحفة الدعواترسالهای است در ادعیه اوقات سال به زبان فارسی که صاحب ریاض نسخه‌ای از آن را در اردبیل مشاهده کرده است. مؤلف در سال ۹۴۷هـ. ق. از نوشتن این کتاب فارغ شده است. ۱۶.۱۷ - وسیلة النجاةترجمهای تحت اللفظی از کتاب اعتقادات شیخ صدوق است که مترجم به خواهش برخی از برادران دینی آن را تالیف نموده است. [۹۳]
فهرست نسخههای خطی کتابخانه آیةالله مرعشی، ج۸، ص۲۶۷.
۱۶.۱۸ - مجمع الهدی (قصص الانبیاء)این کتاب را ابوالحسن علی بن حسن زواری در تاریخ زندگانی پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و ائمه هدی در چهل باب تالیف کرده که در اکثر مباحث به آیات قرآن کریم و احادیث نظر داشته است. [۹۵]
فهرستواره کتابهای فارسی، به کوشش احمد منزوی، ج۱، ص۴۴۸.
۱۶.۱۹ - نشر الامان فی الاسفار و الاوطانترجمه کتاب « الامان الاخطار » سید بن طاووس است. این کتاب درباره آداب مسافرت و ادعیه مربوط به آن در سیزده فصل تدوین یافته است که نسخه‌ای خطی از آن در کتابخانه ملک تهران نگاهداری می‌شود. [۹۸]
فهرست کتابهای خطی کتابخانه مکه، ج۵، ص۲۰۵.
۱۶.۲۰ - فرائد الفوایدرسالهای است در علم تجوید که علی بن حسن زواری در اواخر ذیحجه سال ۹۵۴ هـ. ق. آن را به پایان رسانیده است. در کتابخانه حضرت آیة الله گلپایگانی نسخه‌ای خطی از آن (در مجموعه شماره ۳۸۱) موجود است که نام مؤلف و تاریخ تحریر کتاب در خاتمه نسخه دیده می‌شود. به نظر می‌رسد علی بن حسن هنگام تالیف این اثر از « مقدمة الجزریه » در علم تجوید که منظومه شیخ محمد بن جزری (متوفای ۸۳۳ هـ. ق.) در این مورد است و نیز از شروح آن بی بهره نبوده است. ۱۶.۲۱ - طراوة الطائفاین اثر ترجمه فارسی کتاب « الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف » رضی الدین علی بن طاووس (متوفای ۶۶۴ هـ. ق.) است که مترجم در مقدمه اش نوشته است: چون تالیف آن به لغت فصیحه عربی بود و بر فارسی زبانان به سهولت چهره نمی‌گشود به خاطر فاتر علی بن حسن زواری خطور می‌کرد به قدر توانایی به لغت فارسی مترجم گردد و به جهت عموم فایده همه کسی محظوظ توانند شد. از آن فایده، بنا به نوشته وی، این ترجمه در ششم ماه رجب سال ۹۶۱ هـ. ق. خاتمه یافته و نیز از برخی فهرست‌ها برمی آید که به شاه طهماسب صفوی تقدیم شده است. [۱۰۰]
یادنامه حکیم لاهیجی، مقاله رسول جعفریان، ص۵۳۰.
نسخه‌ای مخطوط از آن در کتابخانه آیة الله مرعشی می‌باشد.۱۶.۲۲ - ترجمة الجعفریهرسالهای است در طهارت و آداب نماز که علی بن حسن زواری آن را با یک مقدمه، چهار باب و یک خاتمه تدوین کرده است. این کتاب را به اشتباه به محقق کرکی، استاد مصنف نسبت داده‌اند،در صورتی که در کتابخانه وزیری یزدی در مجموعه‌ای به شماره ۲۲۸۴ رساله « ترجمة الجعفریه » به نام علی بن حسن زواری ثبت شده است. [۱۰۳]
فهرست نسخههای خطی کتابخانه وزیری یزد، ج۴، ص۱۲۳۲.
۱۶.۲۳ - کتاب المزاراثری است از علی بن حسن زواری در زیارت ائمه هدی و اولاد آن بزرگواران که حاج مولی علی اصغر قزوینی در جلد اول کتاب « المزار » خود موسوم به « المقال » مطالبی از آن نقل کرده است. ۱۷ - رحلتاز زمان رحلت این مفسر عالی قدر اطلاع دقیقی به دست نیامد اما در رجب سال ۹۶۱هـ. ق. در قید حیات بودهزیرا کتاب « طراوة الطائف » را در این زمان به پایان رسانیده است. در برخی منابع زمان درگذشت او را (۹۶۰هـ. ق.) و نیز پاره‌ای منابع پس از آن نوشته‌اند. گروهی نیز تاریخ وفات شاگردش ملا فتح الله کاشانی را که ۹۸۸ هـ. ق. است به عنوان زمان رحلت او ذکر کرده‌اند. ۱۸ - حسن فرزند علیاز علی بن حسن زواری فرزندی به نام حسن به یادگار ماند، به همین دلیل او را ابوالحسن هم گفته‌اند. طایفه‌ای که خود را به وی نسبت می‌دادند در زواره شهرت «حقیری» را برای خود برگزیده‌اند. ۱۸.۱ - ملا عباسملا عباس، فرزند جعفر از نسل اوست. این مرد با آوازی پرجاذبه و رسا و بیانی شیوا در مجالس عمومی به مدح و رثای اهل بیت علیهم‌السّلام می‌پرداخت و در مجالس شبیه خوانی از سنین جوانی در نقش شهادت خوان مشغول فعالیت بود. ملا عباس در زندگی فردی و اجتماعی خود به عنوان انسانی صادق و درست کردار و ذاکر امام حسین علیه‌السّلام شهرت داشت. زمانی که ناصرالدین شاه تکیه دولت را بنا نهاد و عده‌ای تعزیه خوان را فراهم آورد که در این مکان تعزیه بخوانند فرزندش ظل السلطان حاکم اصفهان به تقلید از پدر، بساط شبیه خوانی را راه انداخت و دستور داد از آبادی‌های اطراف اصفهان افراد خوش صدا را برای این منظور به اصفهان بیاورند. ملا عباس که در آن زمان جوانی حدود هیجده یا بیست ساله بود توسط ماموران به این شهر انتقال داده شد و توانست در نقش حضرت علی اکبر علیه السلام در تعزیه ایفای نقش نماید. یکی از دختران ظل السطان (خواهر صارم الدوله) شیفته صوت و سیمای وی گردید و از او خواست به عنوان مؤذن در خدمت وی باشد. چون مدتی گذشت و منظور منفی و پلید او بر ملا عباس روشن گشت در یکی از روزها خود را به نجاست آلوده ساخت آن زن وقتی با این وضع روبرو شد از ملا عباس اظهار تنفر کرد و گفت او را از من دور کنید. ملا عباس که خود را از آلوده شدن به گناهی بزرگ نجات داده بود از آن زمان مصمم تر از گذشته مسیر راستی و درستی را پی گرفت و حتی نوعی بصیرت معنوی در خود احساس نمود. برادرش ملا حسین جعفر مؤذنی خوش صدا بود. وی وقتی این شعار شعور آفرین توحید را با آن صوت شیوا و شیرین خود بر زبان جاری می‌ساخت، مردم زواره را برای انجام فریضه نماز شوق زده می‌نمود. ملا حسین دختری به نام نرجس داشت که این زن مادربزرگ مادری نگارنده است. او در سال ۱۳۵۶ فوت نمود. ۱۸.۲ - محمد حقیری زوارهمرحوم حاج محمد حقیری زواره (۱۳۷۹-۱۳۰۲) شاعر و مرثیه سرای زواره، از نسل علی بن حسن زواری است. با وجود آن که وی صرفا شش ماه درس خوانده بود، دارای ذوقی سرشار، حافظه‌ای عالی و همت والایی بود و با هوش و فراست خود کلیه فنون و حرف و مشاغلی را که در زواره رواج داشت فراگرفت. او در سنین جوانی به شغل شترداری مشغول بود و بعد به خیاطی روی آورد. این اواخر نیز در دشت انقلاب زواره کشاورزی هم می‌نمود. او اولین شعر خود را در سال ۱۳۲۰ سرود. سروده‌های آن مرحوم از نظر معنا و مفهوم و موضوع غالبا در مدح و منقبت خاندان عصمت و طهارت و نیز مرثیه اهل بیت رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم همچنین پیرامون راز و نیاز و مناجات با خداوند متعال است. او به مناسبت‌های مختلف مذهبی، تاریخی، اعیاد اسلامی، انقلاب اسلامی ، شهیدان، پاسداران و شخصیت‌های برجسته نظام جمهوری اسلامی ایران خصوص حضرت امام خمینی و مقام معظم رهبری حضرت آیة الله خامنه‌ای اشعاری سروده است. از نظر فنون شعری اشعارش در قالب قصیده ، غزل ، رباعی ، مسمط ، مخمس و گاهی تضمین اشعار شاعرانی معروف چون حافظ و سعدی است. بخشی از تضمین غزل حافظ که توسط ایشان درباره میلاد امام حسن مجتبی علیه السلام سروده شده چنین است: بوی مشک و ختن و لاله و نسرین آمد• • • مژده میلاد حسن پادشه دین آمد مظهر دین خدا معنی یاسین آمد• • • سحرم دولت بیدار به بالین آمد گفت برخیز که آن خسرو شیرین آمد باز بنموده تجلی به زمین نور خدا• • • ولد پاک علی نور دو چشم زهرا کشتی اهل شریعت بود و شمع هدی• • • مژدگانی بده‌ای خلوتی نافه گشا که ز صحرای ختن آهوی مشکین آمد سروده‌های وی متجاوز از بیست هزار شعر است که از مرثیه‌های آن در دسته‌های سینه زنی ، زنجیرزنی و نوحه خوانی زواره استفاده می‌شود. اشعارش هنوز به چاپ نرسیده است. حاج محمد حقیری دو تن از فرزندان خود را تقدیم اسلام و ارزش‌های دینی نموده است، شهید مهدی حقیری که به شغل مقدس معلمی مشغول بود با شروع جنگ تحمیلی عراق علیه ایران به دانشگاه دفاع مقدس شتافت و در تاریخ نوزدهم بهمن ماه سال ۱۳۶۰ در عملیات تنگه چزابه با خون خویش وضو ساخت. ۱۸.۳ - حسن حقیریپاسدار شهید اسلام حسن حقیری فرزند دیگر مرحوم حاج محمد حقیری در سن ۲۱ سالگی و در تاریخ ۳۰ مهرماه سال ۱۳۶۲ در جبهه مریوان در مصاف با نیروهای متجاوز بعثی شربت شهادت نوشید و در گلزار شهدای زواره در آغوش برادرش مهدی آرمید. [۱۰۵]
زواره آرمیده بر کرانه کویر، (متن دست نویس)، ج۲، ص۳۴۱.
[۱۰۶]
زواره آرمیده بر کرانه کویر، (متن دست نویس)، ج۲، ص۳۴۲.
[۱۰۷]
زواره آرمیده بر کرانه کویر، (متن دست نویس)، ج۲، ص۳۸۵.
مرحوم حاج محمد حقیری نیز در مردادماه سال ۱۳۷۹ دار فانی را وداع گفت و پیکر او پس از تشییعی باشکوه در جوار فرزندانش دفن گردید.۱۹ - پانویس
۲۰ - منبعسایت فرهیختگان تمدن شیعه، برگرفته از مقاله «علی زواری». |