عبیدالله بن علی حلبیعبیدالله بن علی حلبی صحابی امام صادق علیه‌السلام بود. فهرست مندرجات۲ - خاندان عبیدالله بن علی حلبی ۳ - سبب شهرت عبیدالله به حلبی ۴ - کتاب الجامع حلبی ۵ - متداولترین طریق روایت کتاب الجامع ۶ - طریق روایت ابن‌ابی عمیر از حلبی ۷ - تعبیر ابن طاووس از کتاب حلبی ۸ - رواج داشتن کتاب حلبی در میان اسماعیلیه ۹ - کتاب حلبی براساس ابواب فقهی ۱۰ - محتویات کتاب المسائل حلبی ۱۱ - نقل قولهای قاضی نعمان از المسائل ۱۲ - مشهورترین ناقلان حدیث از عبیداللّه بن علی حلبی ۱۳ - برادران عبیداللّه بن علی حلبی ۱۴ - کتاب محمدبن علی حلبی ۱۵ - از آثار محمدبن علی حلبی تدوین یافته براساس ابواب فقهی ۱۶ - روایات محمد بن علی حلبی در آثار امامیه ۱۷ - روایت یحیی‌بن عمران ۱۸ - برخی از مشایخ یحیی‌بن عمران ۱۹ - روایت کلینی از یحیی‌بن عمران ۲۰ - گردآوری احادیث نقل شده از این کتاب توسط آیت الله خویی ۲۱ - منابع جهت مطالعه ۲۲ - پانویس ۲۳ - منبع ۱ - شجره عبیدالله بن علی حلبیحلبی، عبیداللّه، بن علی کوفی، کنیه‌اش ابوعلی، از اصحاب امام صادق علیه‌السلام و از محدّثان امامی قرن دوم. جد وی، ابوشُعْبه، از راویان حدیث از امام حسن و حسین علیهماالسلام بود. ۲ - خاندان عبیدالله بن علی حلبیخانواده حلبی یکی از خاندانهای شیعی مشهور به وثاقت و مورد استناد در کوفه بودند و به نام جدشان، به خاندان ابی‌شعبه شهرت داشتند. نجاشی از پیوند ولاء بین این خاندان و قبیله بنی تَیْم‌اللات بن ثعلبه سخن گفته و شیخ طوسی آنان را از موالیبنوعِجْل دانسته است. ۳ - سبب شهرت عبیدالله به حلبیبه تصریح نجاشی، سبب شهرت عبیداللّه‌بن علی به حلبی، رفت و آمد وی و برادر و پدرش به شهر حلب، برای کارهای تجاری، بوده است. درباره تاریخ تولد حلبی اطلاعی در دست نیست. عمده شهرت وی به سبب تألیف کتابی با عنوان الجامع یا الکتاب بوده که گفته شده نخستین اثر فقهی در میان شیعیان بوده است [۶]
سنت و بقا، بررسی کتاب شناختی ادبیات اولیه شیعه، ج۱، ص۳۸۰.
به نوشته نجاشی [۸]
رجال طوسی، ص۳۰۵.
۴ - کتاب الجامع حلبیاو کتاب خود را به امام صادق علیه‌السلام عرضه کرد و امام آن را ستود. این کتاب از متون رایج در میان امامیه بوده است. به تداول روایت این کتاب با تعبیر «الکتاب‌المنسوب‌الیه» [۱۰]
معرفة‌الحدیث و تاریخ نشره و تدوینه و ثقافته عندالشیعة‌الامامیة، ص۲۶۱ـ۲۶۲.
و تعبیر «رَوی هذاالکتاب خلقٌ من‌اصحابنا» اشاره و تصریح کرده است که روایتهای متعدد این کتاب گاه فقط در آغاز اختلاف داشته اما متنهای روایت شده، تنها تفاوتهای جزئی با یکدیگر داشته‌اند.۵ - متداولترین طریق روایت کتاب الجامعمتداولترین طریق روایت این کتاب، روایت و تحریر ابن ابی‌عُمَیْر (متوفی ۲۱۷) از حماد بن عثمان از حلبی بوده است. و [۱۳]
رجال طوسی، ص۳۰۵.
[۱۵]
رجال طوسی، ص۳۰۵ـ ۳۰۶.
چند طریق در روایت این کتاب را ذکر و تصریح کرده است که این کتاب محلّ اعتماد علما و محدّثان است. [۱۶]
معرفة‌الحدیث و تاریخ نشره و تدوینه و ثقافته عندالشیعة‌الامامیة، ص۲۶۱ـ۲۶۲.
[۱۷]
التوحید،ص۱۵۰.
به نقل از استاد خود، محمدبن حسن‌بن احمدبن ولید، از محمدبن حسن صفار قمی (متوفی ۲۹۰) نقل کرده که عبارت «و در حدیث دیگر» (وَ فی حَدیثٍ آخَرَ) در کتاب حلبی، عبارتهایی است که ابن‌ابی‌عمیر افزوده است [۱۸]
قاموس الرجال، ج۷، ص۷۹ـ۸۰.
به گفته مدرسی طباطبائی [۱۹]
سنت و بقا، بررسی کتابشناختی ادبیات اولیه شیعه، ج۱، ص۳۸۱.
این تحریر کتاب، متداول بوده است.۶ - طریق روایت ابن‌ابی عمیر از حلبیحدود هزار حدیث به طریق ابن‌ابی‌عمیر از حلبی در آثار حدیثی امامیه باقی مانده که خویی [۲۰]
رجال خویی، ج۶، ص۳۹۰ـ۴۰۰،
[۲۱]
رجال خویی، ج۶،۴۱۹ـ۴۲۱.
فهرست کامل آنها را گردآوری کرده است. متن کتاب، به صورت مستقل، از مراجع امامیه تا پایان قرن هفتم بوده است. [۲۲]
رجال طوسی، ص۴۳۱.
، به نقل از مشیخه هارون بن موسی تَلَّعُکْبَری (متوفی ۳۸۵)، نوشته است که این کتاب را ابوعیسی عبیداللّه بن محمدبن فضل مصری روایت نموده و گفته که وی تحریر مفصّل کتاب حلبی را روایت کرده است. [۲۳]
التوحید۱۴۱۴، ج۱، ص۳.
از کتاب حلبی در زمره آثار متداول و مورد مراجعه یاد کرده و علم‌الهدی (متوفی ۴۳۶)، در جوابات‌المسائل المَیافارقیات [۲۴]
رسائل، ج۱، ص۲۷۹.
و جوابات‌المسائل الرَسّیة‌الاولی [۲۵]
رسائل، ج۲، ص۳۳۱.
از رجوع به این اثر حلبی سخن گفته است. آخرین عالم امامی که از متن این کتاب مطلب نقل کرده،۷ - تعبیر ابن طاووس از کتاب حلبیظاهرآ ابن‌طاووس بوده است که در [۲۷]
رساله عدم مضایقة‌الفوائت، ص۳۴۰ـ۳۴۱)
با تعبیر «کتاب اصل» و در اقبال الاعمال، ج۱، ص۴۸ـ۴۹) با تعبیر «کتاب»، بخشهایی از این کتاب را نقل کرده است . [۲۸]
کولبرگ، ص۱۲۶.
۸ - رواج داشتن کتاب حلبی در میان اسماعیلیهروایت کتاب حلبی در میان اسماعیلیه نیز متداول بوده است. گفته‌اند که دو داعی برجسته اسماعیلی، به نامهای حلوانی و سفیانی، که قبل از تشکیل [۱۲] فاطمیان در شمال افریقا در آن نواحی فعالیت داشتند، کتاب حلبی را روایت کرده‌اند. [۲۹]
المناظرات، ص۱۲۲؛
[۳۰]
تاریخ الخلفاء الفاطمیین بالمغرب: القسم الخاصمن کتاب عیون الأخبار، ص۲۱۱.
داعی اسماعیلی، ابوعبداللّه جعفربن احمدبن هیثم، این کتاب را، به نقل از افلح‌بن هارون عبانی (داعی، شیخ و فقیه قبیله مَلُوسَه، از قبایل طرفدار [۱۳] )، روایت کرده است . [۳۱]
المناظراتابن‌هیثم، ص۱۲۱ـ۱۲۲.
[۳۲]
تاریخ الخلفاء الفاطمیین بالمغرب، القسم الخاصمن کتاب عیون الأخبار، ص۱۲۱ـ۱۲۲.
قاضی نعمان از این کتاب در تألیف کتاب مهم خود، الایضاح، استفاده و مطالب متعددی از آن نقل کرده است. [۳۳]
تاریخ الخلفاء الفاطمیین بالمغرب، القسم الخاصمن کتاب عیون الأخبار، ص۴۰.
[۳۴]
تاریخ الخلفاء الفاطمیین بالمغرب، القسم الخاصمن کتاب عیون الأخبار، ص۴۶.
[۳۵]
تاریخ الخلفاء الفاطمیین بالمغرب، القسم الخاصمن کتاب عیون الأخبار، ص۴۹.
[۳۶]
"The sources of Ismaili law"، Journal of Near Eastern studies، ص۳۴ـ۳۵.
[۳۷]
مدرسی‌طباطبائی، ج۱، ص۳۸۱.
۹ - کتاب حلبی براساس ابواب فقهیکتاب حلبی براساس ابواب فقهی بوده است . [۳۹]
معالم العلماء، ص۱۷۹.
از کتابی به نام المسائل، تألیف حلبی، نام برده که ظاهراً خود این کتاب را ندیده و اطلاعاتش براساس نقل‌قولهایی از آن در الایضاح قاضی نعمان بوده است. حلبی در کتاب المسائل، همانند دیگر آثار تألیف شده به این نام در عصر حضور ائمه [۴۰]
سنت و بقا، بررسی کتابشناختی ادبیات اولیه شیعه، ج۱، ص۳۴۷، ۳۸۱.
، نخست پرسشهای خود را از امام و در ادامه، پاسخهای امام را آورده است.۱۰ - محتویات کتاب المسائل حلبیحاوی پرسشهای او از امام صادق علیه‌السلام و پاسخهای حضرت به آنها بوده است. ابن‌بابویه از این اثر در کتاب مَن لایَحضُرُه الفقیه مطالبی نقل کرده است. ۱۱ - نقل قولهای قاضی نعمان از المسائلکتاب المسائل همچنین در اختیار قاضی نعمان بوده و او نقل‌قولهایی از آن را در الایضاح [۴۷]
الایضاح، ص۳۰.
[۴۸]
الایضاح، ص۳۶.
آورده است. [۴۹]
سنت و بقا، بررسی کتابشناختی ادبیات اولیه شیعه، ج۱، ص۳۸۱.
۱۲ - مشهورترین ناقلان حدیث از عبیداللّه بن علی حلبیاز مشهورترین کسانی که از عبیداللّه بن علی حلبی حدیث نقل کرده‌اند، این اشخاص بوده‌اند: حماد بن عثمان ، ابراهیم‌بن عبدالحمید علی بن رئاب کوفی و احمدبن عائذ ۱۳ - برادران عبیداللّه بن علی حلبیبرادر حلبی، محمد بن علی، نیز از محدّثان و راویان بنام امامیه بوده و نجاشی از او با عنوان «وجه اصحابنا و فقیههم» (از بزرگان اصحاب و فقیهان امامیه) یاد کرده و از دو برادر دیگر او، عمران و عبدالاعلی، فقط نام برده است. ۱۴ - کتاب محمدبن علی حلبیمحمدبن علی حلبی کتابی در تفسیر داشته که عیاشی مطالب متعددی را از آن در تفسیر خود نقل کرده است. [۶۰]
سنت و بقا، بررسی کتابشناختی ادبیات اولیه شیعه، ج۱، ص۳۳۷ـ ۳۳۸.
همچنین مطالب تفسیری متعددی از محمدبن علی حلبی در ضمن آثار امامیه نقل شده که ظاهراً برگرفته از این کتاب اوست. [۶۴]
سنت و بقا، بررسی کتابشناختی ادبیات اولیه شیعه، ج۱، ص۳۳۷ـ ۳۳۸.
۱۵ - از آثار محمدبن علی حلبی تدوین یافته براساس ابواب فقهیاز دیگر آثار محمدبن علی حلبی به کتابی تدوین یافته براساس ابواب فقهی، با عنوان کتابٌ مُبَوَّبٌ فی‌الحلال و الحرام، اشاره کرد که مجموعه‌ای از روایات فقهی از ائمه، به‌ویژه از امام صادق علیه‌السلام، بوده است. [۶۶]
رساله ابی‌غالب الزراری الی ابن‌ابنه فی ذکر آل‌اعین ص۱۶۱.
و [۶۷]
فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول ص۳۸۵.
از این اثر فقط با عنوان کتاب یاد کرده و طریق خود به آن را ذکر نموده‌اند. این کتاب، به روایت عبداللّه‌بن مُسْکان و ابوجمیله مفضل‌بن صالح در میان امامیه تداول داشته است. یادآور شده که کتاب فی‌الحلال و الحرام عبداللّه‌بن مسکان، درواقع، با اضافاتی، همان کتاب محمدبن علی حلبی است. [۷۶]
سنت و بقا، بررسی کتابشناختی ادبیات اولیه شیعه، ج۱، ص۱۵۳ـ۱۵۵.
[۷۷]
سنت و بقا، بررسی کتابشناختی ادبیات اولیه شیعه، ج۱، ص۳۳۸.
۱۶ - روایات محمد بن علی حلبی در آثار امامیهروایات متعددی از کتاب محمدبن علی حلبی در ضمن آثار گوناگون امامیه باقی‌مانده که خویی [۷۸]
رجال خویی، ج۱۷، ص۳۵۳ـ.
[۷۹]
رجال خویی،ج۱۸، ص۷۳.
[۸۰]
رجال خویی،ج۱۸، ۴۰۴ـ۴۰۶.
[۸۱]
رجال خویی، ج۲۳، ص۳۳۳ـ۳۴۱.
فهرست کامل آنها را آورده است. از محمدبن علی‌حلبی، اَبان‌بن عثمان بَجَلی اسحاق‌بن عمار ساباطی منصوربن یونس و کسان دیگری حدیث نقل کرده‌اند.نجاشی از دیگر افراد مشهور این خاندان از احمدبن عمربن ابی‌شعبه الحلبی و یحیی‌بن عمران‌بن علی‌بن ابی‌شعبه الحلبی یاد کرده است. احمدبن عمر حلبی از راویان حدیث از امام رضا علیه‌السلام بوده و از امام صادق علیه‌السلام، گاه به واسطه پدرش و گاه به صورت مستقیم حدیث نقل کرده است. به کتابی از آثار او اشاره نموده که حسن‌بن علی‌بن فَضّال آن را روایت کرده است. از این احمدبن عمر، عبدالعزیزبن عمر و عبیداللّه دهقان حدیث نقل کرده‌اند. نجاشی از یحیی‌بن عمران، همانند دیگر افراد خاندان حلبی، با لفظ ثقه یاد کرده و به روایت او از امام صادق و امام موسی کاظم علیهماالسلام اشاره کرده است. ۱۷ - روایت یحیی‌بن عمرانیحییبن عمران از اشخاص بسیاری حدیث نقل کرده است که از جمله آنها، ابوسعید مُکاری ایوب‌بن حُرّ عبداللّه‌بن مسکان مُعَلّی‌بن عثمان محمدبن نعمان احول الاصول من الكافی، ج۱، ص۲۰۶)، بریدبن معاویه الاصول من الكافی، ج۱، ص۲۲۱، ۳۷۹)، عبیداللّه‌بن علی حلبی [۱۰۸]
الاصول من الكافی ج۴، ص۲۹۳.
و عمران‌بن اعین [۱۰۹]
الاصول من الكافی، ج۱، ص۳۹۸.
بوده‌اند۱۸ - برخی از مشایخ یحیی‌بن عمرانبرای برخی دیگر از مشایخ او رجوع کنید نجاشی نجاشی از آثار او به کتابی اشاره کرده که خود نزد ابن نوح آن را قرائت نموده است. نجاشی ، ضمن بیان طریق خود در نقل از این کتاب، تصریح کرده که طرق روایت این کتاب متعدد بوده است. روایاتی از این کتاب، به روایت ابن‌ابی‌عمیر و نَصْربن سُوَیْد صَیْرفی، در آثار حدیثی امامیه باقی‌مانده است [۱۱۹]
فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ص۵۰۱.
[۱۲۰]
سنت و بقا: بررسی کتابشناختی ادبیات اولیه شیعه، ج۱، ص۳۹۴ـ ۳۹۵.
۱۹ - روایت کلینی از یحیی‌بن عمرانکلینی روایات فراوانی از او از طریق نصربن سوید نقل کرده است. ۲۰ - گردآوری احادیث نقل شده از این کتاب توسط آیت الله خوییخویی [۱۲۶]
رجال خویی، ج۲۰، ص۷۰ـ۷۳،
[۱۲۷]
رجال خویی، ج۲۰، ص۹۸ـ۹۹.
[۱۲۸]
رجال خویی، ج۲۰، ص۲۵۱.
[۱۲۹]
رجال خویی، ج۲۰، ص۲۵۴ـ ۲۵۸.
موارد نقل از این کتاب در آثار حدیثی امامیه را گرد آورده است. احمدبن عمر حلّال نیز از وی حدیث نقل کرده است . ۲۱ - منابع جهت مطالعه(۱) ابن‌بابویه، التوحید، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ?(۱۳۵۷ش)؛ (۲) ابن‌بابویه، کتاب‌الخصال، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ش؛ (۳) ابن‌بابویه، کتاب مَن لایَحضُرُه الفقیه، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴؛ (۴) ابن‌بابویه، معانی‌الاخبار، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۳۶۱ش؛ (۵) ابن‌شهرآشوب، معالم العلماء، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱؛ (۶) ابن‌طاووس، اقبال‌الاعمال، چاپ جواد قیومی‌اصفهانی، قم ۱۴۱۴ـ۱۴۱۶؛ (۷) ابن‌طاووس، رساله عدم مضایقة الفوائت، (چاپ) محمدعلی طباطبائی‌مراغی، در تراثنا، سال ۲، ش ۲و۳ (ربیع‌الآخر ـ رمضان ۱۴۰۷)؛ (۸) ابن‌هیثم، کتاب المناظرات، با ترجمه انگلیسی از ویلفرد مادلونگ و پل ارنست واکر، لندن ۲۰۰۰؛ (۹) ادریس عمادالدین قرشی، تاریخ الخلفاء الفاطمیین بالمغرب: القسم الخاصمن کتاب عیون الأخبار، چاپ محمد یعلاوی، بیروت ۱۹۸۵؛ (۱۰) احمدبن محمد برقی، کتاب الرجال، در ابن‌داوود حلّی، کتاب‌الرجال، تهران ۱۳۸۳ش؛ (۱۱) محمدباقر بهبودی، معرفة‌الحدیث و تاریخ نشره و تدوینه و ثقافته عندالشیعة‌الامامیة، تهران ۱۳۶۲ش؛ (۱۲) خویی؛ (۱۳) احمدبن محمد زراری، رساله ابی‌غالب الزراری الی ابن‌ابنه فی ذکر آل‌اعین، چاپ محمدرضا حسینی، قم ۱۴۱۱؛ (۱۴) شوشتری؛ (۱۵) محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، چاپ جواد قیومی‌اصفهانی، قم ۱۴۱۵؛ (۱۶) محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰؛ (۱۷) علی‌بن حسین علم‌الهدی، رسائل الشریف المرتضی، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۰۵ـ۱۴۱۰؛ (۱۸) محمدبن مسعود عیاشی، کتاب التفسیر، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم ۱۳۸۰ـ۱۳۸۱، چاپ افست تهران (بی‌تا.)؛ (۱۹) نعمان‌بن محمد قاضی‌نعمان، الایضاح، چاپ محمدکاظم رحمتی، بیروت ۱۴۲۸/۲۰۰۷؛ (۲۰) کلینی؛ (۲۱) احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷؛ (۲۲) Etan Kohlberg، A medieval Muslim scholar at work: Ibn Tawus and his library، Leiden ۱۹۹۲؛ (۲۳) Wilferd Madelung، "The sources of Ismaili law"، Journal of Near Eastern studies، XXXV (۱۹۷۶)؛ (۲۴) Hossein Modarressi Tabatabai، Tradition and survival: a bibliographical survey of early Shiite literature، vol.۱، Oxford ۲۰۰۳.«حسین Modarressi طباطبایی، سنت و بقا: بررسی کتابشناختی ادبیات اولیه شیعه، vol.۱، آکسفورد ۲۰۰۳.» / مینا احمدیان / ۲۲ - پانویس
۲۳ - منبعدانشنامه جهان اسلام، مقاله شماره۶۴۵۵. |