عبدالواحد حمیدیحُمَیدی، عبدالواحد بن احمد، فقیه مالکی و قاضی مغربی قرن دهم و یازدهم بود. ۱ - کنیهکنیهاش را ابومحمد و ابومالک ضبط کرده‌اند. ۲ - تولدوی در ۹۰۳ در شهر فاس مراکش به دنیا آمد. [۱]
محمد بن جعفر کتّانی، سلوة الانفاس و محادثة الاکیاس بمن اقبر من العلماء و الصلحاء بفاس، ج۲، ص۶۸، چاپ عبداللّه کامل کتّانی، حمزة بن محمد طیب کتّانی، و محمد حمزة بن علی کتّانی، دارالبیضاء ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
[۲]
محمد بن طیب قادری، نشر المثانی لاهل القرن الحادی عشر و الثانی، ج۱، ص۱۰۷۱، قسم ۱، چاپ محمد حجّی و احمد توفیق، در موسوعة اعلام المغرب، چاپ محمد حجّی، بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
به‌نوشته ابن‌قاضی مکناسی (متوفی ۱۰۲۵) در دُرّة‌الحِجال، [۳]
ابن‌قاضی، درّة‌الحجال فی اسماء الرجال (ذیل وفیات الاعیان)، ج۳، ص۱۴۲، چاپ محمد احمدی ابوالنور، قاهره.
[۴]
ابن‌قاضی، درّة‌الحجال فی اسماء الرجال (ذیل وفیات الاعیان)، ج۳، ص۱۴۲، چاپ محمد احمدی ابوالنور، قاهره.
حمیدی در ۹۳۰ به‌دنیا آمده است. برخی شرح‌حال‌نگاران [۵]
عباس بن ابراهیم مراکشی، اعلام بمن حلّ مراکش و اغمات من الاعلام، ج۸، ص۵۲۵، چاپ عبدالوهاب بن منصور، رباط ۱۹۷۷.
نیز این تاریخ را تأیید کرده‌اند.۳ - نسبعبدالکبیر بن هاشم کتّانی [۶]
عبدالکبیر بن هاشم کتّانی، زهرالآس فی بیوتات اهل فاس، ج۱، ص۳۸۵ـ۳۸۶، چاپ علی بن منتصر کتانی، دارالبیضاء ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
شرح حال او را ذیل «بیت حُمیدی» آورده و مراکشی [۷]
عباس بن ابراهیم مراکشی، اعلام بمن حلّ مراکش و اغمات من الاعلام، ج۸، ص۵۲۵، چاپ عبدالوهاب بن منصور، رباط ۱۹۷۷.
او را منسوب به خاندان بنی‌حُمَید صنهاجه دانسته است.۴ - تحصیلاتدرباره زندگی حمیدی اطلاع چندانی در دست نیست. گفته‌اند در زادگاهش مقدّمات علوم دینی را فراگرفت، اما پس از مدتی تحصیل را رها کرد و به تجارت پرداخت، سپس دوباره به آموختن روی آورد و در فقه و ادبیات و سیاست تبحر یافت و به امام کبیر ملقب شد. [۸]
محمد بن طیب قادری، نشر المثانی لاهل القرن الحادی عشر و الثانی، ج۱، ص۱۰۷۰ـ۱۰۷۲، قسم ۱، چاپ محمد حجّی و احمد توفیق، در موسوعة اعلام المغرب، چاپ محمد حجّی، بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
[۹]
محمد بن جعفر کتّانی، سلوة الانفاس و محادثة الاکیاس بمن اقبر من العلماء و الصلحاء بفاس، ج۲، ص۶۸ـ۶۹، چاپ عبداللّه کامل کتّانی، حمزة بن محمد طیب کتّانی، و محمد حمزة بن علی کتّانی، دارالبیضاء ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
۵ - مراوده با بزرگان عصرحمیدی با بزرگان عصر خود مراوده داشت، از جمله با عبدالواحد بن احمد وَنشَریسی و عبدالوهاب بن محمد تُجیبی معروف به زقّاق. [۱۰]
محمد بن طیب قادری، نشر المثانی لاهل القرن الحادی عشر و الثانی، ج۱، ص۱۰۷۰ـ۱۰۷۲، قسم ۱، چاپ محمد حجّی و احمد توفیق، در موسوعة اعلام المغرب، چاپ محمد حجّی، بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
[۱۱]
محمد بن جعفر کتّانی، سلوة الانفاس و محادثة الاکیاس بمن اقبر من العلماء و الصلحاء بفاس، ج۲، ص۶۸ـ۶۹، چاپ عبداللّه کامل کتّانی، حمزة بن محمد طیب کتّانی، و محمد حمزة بن علی کتّانی، دارالبیضاء ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
۶ - استادان ویمراکشی، [۱۲]
عباس بن ابراهیم مراکشی، اعلام بمن حلّ مراکش و اغمات من الاعلام، ج۸، ص۵۲۹، چاپ عبدالوهاب بن منصور، رباط ۱۹۷۷.
ونشریسی و زقّاق را از استادان او دانسته است. استاد اصلی حمیدی، بنا به نقل احمد بن علی منجور (متوفی ۹۹۵)، نجم‌الدین غَیطی (متوفی ۹۸۱) بوده که به او اجازه فتوا و روایت داده است. [۱۳]
محمد بن جعفر کتّانی، سلوة الانفاس و محادثة الاکیاس بمن اقبر من العلماء و الصلحاء بفاس، ج۲، ص۶۹، چاپ عبداللّه کامل کتّانی، حمزة بن محمد طیب کتّانی، و محمد حمزة بن علی کتّانی، دارالبیضاء ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
[۱۴]
عبدالکبیر بن هاشم کتّانی، زهرالآس فی بیوتات اهل فاس، ج۱، ص۳۸۵، چاپ علی بن منتصر کتانی، دارالبیضاء ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۱۵]
عباس بن ابراهیم مراکشی، اعلام بمن حلّ مراکش و اغمات من الاعلام، ج۸، ص۵۲۶، چاپ عبدالوهاب بن منصور، رباط ۱۹۷۷.
[۱۶]
محمد بن طیب قادری، نشر المثانی لاهل القرن الحادی عشر و الثانی، ج۱، ص۱۰۷۲، قسم ۱، چاپ محمد حجّی و احمد توفیق، در موسوعة اعلام المغرب، چاپ محمد حجّی، بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
۷ - سفر با حاکمان و مقامات حکومتیحمیدی در برخی سفرهای حاکمان و مقامات حکومتی، با آنان همراه می‌شد و گاهی برای شرکت در مجالس آنان همراه برخی عالمان از فاس به شهر مراکش سفر می‌کرد. [۱۷]
احمد بن خالد ناصری، کتاب الاستقصا لاخبار دول المغرب الاقصی، ج۲، قسم ۱، ص۵۵، چاپ (احمد بن جعفر) ناصری، دارالبیضاء ۲۰۰۱ـ۲۰۰۵.
[۱۸]
احمد بن خالد ناصری، کتاب الاستقصا لاخبار دول المغرب الاقصی، قسم ۲، ص۱۶۷، چاپ (احمد بن جعفر) ناصری، دارالبیضاء ۲۰۰۱ـ۲۰۰۵.
[۱۹]
احمد بن خالد ناصری، کتاب الاستقصا لاخبار دول المغرب الاقصی، قسم ۲، ص۱۸۹، چاپ (احمد بن جعفر) ناصری، دارالبیضاء ۲۰۰۱ـ۲۰۰۵.
۸ - مناصب دولتیسلطان متوکل عبداللّه بن شیخ در ۹۷۰ حمیدی را به عنوان مفتی و قاضی فاس منصوب کرد. او تا پایان عمر، یعنی بیش‌از سی سال ، در این منصب بود. [۲۰]
محمد بن طیب قادری، نشر المثانی لاهل القرن الحادی عشر و الثانی، ج۱، ص۱۰۷۰ـ۱۰۷۲، قسم ۱، چاپ محمد حجّی و احمد توفیق، در موسوعة اعلام المغرب، چاپ محمد حجّی، بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
[۲۱]
محمد بن جعفر کتّانی، سلوة الانفاس و محادثة الاکیاس بمن اقبر من العلماء و الصلحاء بفاس، ج۲، ص۶۹، چاپ عبداللّه کامل کتّانی، حمزة بن محمد طیب کتّانی، و محمد حمزة بن علی کتّانی، دارالبیضاء ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
پس از استیلای ابومروان عبدالملک بر فاس در ۹۸۳، حمیدی مدتی در تنگنا قرار گرفت و حتی به حبس تهدید شد، ولی با وساطت رضوان بن عبداللّه جَنَوی از مخمصه رهایی یافت . [۲۲]
احمد بن خالد ناصری، کتاب الاستقصا لاخبار دول المغرب الاقصی، ج۲، قسم ۱، ص۶۴ـ ۶۵، چاپ (احمد بن جعفر) ناصری، دارالبیضاء ۲۰۰۱ـ۲۰۰۵.
۹ - اخلاقیات ویغالب شرح‌حال‌نویسان، حمیدی را به حسن رفتار و عدالت در مقام قضاوت ستوده‌اند و او را آگاه به فقه مالکی، به‌ویژه آرای فقهی خلیل بن اسحاق، دانسته‌اند [۲۳]
عباس بن ابراهیم مراکشی، اعلام بمن حلّ مراکش و اغمات من الاعلام، ج۸، ص۵۲۶، چاپ عبدالوهاب بن منصور، رباط ۱۹۷۷.
[۲۴]
محمد بن جعفر کتّانی، سلوة الانفاس و محادثة الاکیاس بمن اقبر من العلماء و الصلحاء بفاس، ج۲، ص۶۹، چاپ عبداللّه کامل کتّانی، حمزة بن محمد طیب کتّانی، و محمد حمزة بن علی کتّانی، دارالبیضاء ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
اما مراکشی، [۲۵]
عباس بن ابراهیم مراکشی، اعلام بمن حلّ مراکش و اغمات من الاعلام، ج۸، ص۵۲۸، چاپ عبدالوهاب بن منصور، رباط ۱۹۷۷.
به نقل از ابن‌قاضی مکناسی، گفته است هر چند حمیدی عالِم به فقه مالکی بود ولی مطابق میل خود فتوا می‌داد و خود و فرزندانش از این راه اموال فراوانی به‌دست آوردند. ابن‌قاضی مکناسی در کتاب جَذَوۃُ الاقتباس، ذیل عنوان «عبدالواحد»، [۲۶]
ابن‌قاضی، جذوة‌الاقتباس فی ذکر من حَلَّ من الاعلام مدینة فاس، قسم ۲، ص۴۵۳ـ۴۵۴، رباط ۱۹۷۳ـ۱۹۷۴.
نام حمیدی را در شمار اعلام شهر فاس ثبت نکرده است.۱۰ - شاگردان حمیدیحمیدی شاگردان بسیاری تربیت کرد، از جمله احمد بن یوسف فاسی، معروف به عارف؛ یوسف بن محمد قصری و فرزندان یوسف، محمد و احمد و علی؛ ابوالقاسم بن محمد ابن ابی‌نَعیم غَسانی؛ حسن و احمد زیاتی. [۲۷]
عباس بن ابراهیم مراکشی، اعلام بمن حلّ مراکش و اغمات من الاعلام، ج۸، ص۵۲۶، چاپ عبدالوهاب بن منصور، رباط ۱۹۷۷.
۱۱ - وفاتحمیدی در ۱۰۰۳ درگذشت و در باب‌الفتوح فاس دفن شد. [۲۸]
ابن‌قاضی، درّة‌الحجال فی اسماء الرجال (ذیل وفیات الاعیان)، ج۳، ص۱۴۲، چاپ محمد احمدی ابوالنور، قاهره.
[۲۹]
عباس بن ابراهیم مراکشی، اعلام بمن حلّ مراکش و اغمات من الاعلام، ج۸، ص۵۲۶، چاپ عبدالوهاب بن منصور، رباط ۱۹۷۷.
[۳۰]
محمد بن جعفر کتّانی، سلوة الانفاس و محادثة الاکیاس بمن اقبر من العلماء و الصلحاء بفاس، ج۲، ص۷۰، چاپ عبداللّه کامل کتّانی، حمزة بن محمد طیب کتّانی، و محمد حمزة بن علی کتّانی، دارالبیضاء ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
در تشییع جنازه وی جمعیت زیادی، از جمله حاکم وقت، سلطان محمد مأمون، شرکت کردند. [۳۱]
عباس بن ابراهیم مراکشی، اعلام بمن حلّ مراکش و اغمات من الاعلام، ج۸، ص۵۳۱، چاپ عبدالوهاب بن منصور، رباط ۱۹۷۷.
۱۲ - اثرتألیفی به حمیدی نسبت داده نشده است. جز آن‌که زرکلی [۳۲]
خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۴، ص۱۷۵، بیروت ۱۹۹۹.
گزارش داده که حاشیه حمیدی بر یکی از مسائل باب اَیمان (سوگند) کتاب المختصر فی فقه‌الامام مالک خلیل بن اسحاق را در کتابخانه عبدالحفیظ فاسی در رباط دیده است.۱۳ - فرزند حمیدیفرزند حمیدی، عبدالوهاب، نیز مدتی صاحب منصب قضاوت شهر فاس بود. [۳۳]
محمد بن طیب قادری، نشر المثانی لاهل القرن الحادی عشر و الثانی، ج۱، ص۱۲۰۳، قسم ۱، چاپ محمد حجّی و احمد توفیق، در موسوعة اعلام المغرب، چاپ محمد حجّی، بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
۱۴ - فهرست منابع(۱) ابن‌قاضی، جذوة‌الاقتباس فی ذکر من حَلَّ من الاعلام مدینة فاس، رباط ۱۹۷۳ـ۱۹۷۴. (۲) ابن‌قاضی، درّة‌الحجال فی اسماء الرجال (ذیل وفیات الاعیان)، چاپ محمد احمدی ابوالنور، قاهره. (۳) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۹۹. (۴) محمد بن طیب قادری، نشر المثانی لاهل القرن الحادی عشر و الثانی، قسم ۱، چاپ محمد حجّی و احمد توفیق، در موسوعة اعلام المغرب، چاپ محمد حجّی، بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۴۱۷/۱۹۹۶. (۵) عبدالکبیر بن هاشم کتّانی، زهرالآس فی بیوتات اهل فاس، چاپ علی بن منتصر کتانی، دارالبیضاء ۱۴۲۲/۲۰۰۲. (۶) محمد بن جعفر کتّانی، سلوة الانفاس و محادثة الاکیاس بمن اقبر من العلماء و الصلحاء بفاس، چاپ عبداللّه کامل کتّانی، حمزة بن محمد طیب کتّانی، و محمد حمزة بن علی کتّانی، دارالبیضاء ۱۴۲۵/۲۰۰۴. (۷) عباس بن ابراهیم مراکشی، اعلام بمن حلّ مراکش و اغمات من الاعلام، چاپ عبدالوهاب بن منصور، رباط ۱۹۷۷. (۸) احمد بن خالد ناصری، کتاب الاستقصا لاخبار دول المغرب الاقصی، چاپ (احمد بن جعفر) ناصری، دارالبیضاء ۲۰۰۱ـ۲۰۰۵. ۱۵ - پانویس
۱۶ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «عبدالواحد حمیدی»، شماره۶۵۸۶. |