رگ شناسی (کتاب)«رگ شناسی یا معرفة النبض»، از مباحث مهم در دانش پزشکی است که در حقیقت، یکی از راه‌های شناخت حالات درونی بدن و تشخیص بیماری‌ها است. ابن سینا از جمله اطبای بزرگ ایران ، است که به مبحث نبض در کتاب ارزش مند قانون پرداخته است؛ علاوه بر این، وی در رساله مستقل رگ شناسی را نیز درباره این علم به زبان فارسی به رشته تحریر درآورده است. ۱ - علم نبضکهنترین متن موجود در باره نبض ، به پزشک بزرگ یونان جالینوس منسوب است؛ هر چند مسلم است که جالینوس یا دیگر یونانیان ، مبدا پیدایش علم نبض نبوده‌اند. به هر حال اهمیت نبض بر پژوهش گران ومحققین طب سنتی پوشیده نیست؛ از این رو بسیاری از محققین و پزشکان به تحریر و نگارش مباحث نبض پرداخته‌اند. کهن‌ترین نگاشته موجود در زمینه نبض- چنان که گفتیم- نگاشته‌ای از جالینوس با نام تعلیم النبض است که توسط حنین بن اسحاق ، به عربی ترجمه شده است. پس از این دوران، اطبای مسلمان به این مبحث پرداخته‌اند که از جمله آنان می‌توان به مبحث نبض در کتاب کامل الصناعة ، نگاشته علی بن عباس اهوازی اشاره کرد. از جمله اطبای بزرگ ایران، ابن سینا است که به مبحث نبض در کتاب ارزش مند قانون پرداخته است؛ علاوه بر این، وی رساله‌ای مستقل نیز در این علم به زبان فارسی به رشته تحریر درآورده است. وی در ابتدای رساله، پس از حمد خداوند و صلوات و درود بر پیامبر و خاندان او- صلوات الله علیهم اجمعین، انگیزه اش را از نگارش رساله چنین بازگو می‌کند: فرمان خداوند ملک عادل سید منظور مظفر عضد الدین علاء الدوله و قاهر الامة و تاج الملة ابو جعفر حسام المؤمنین- کرم الله مثواه و برد مضجعه- به من آمد که اندر باب دانش رگ کتابی بکن جامع که همه اصل‌ها اندر وی بود به تفصیل. پس فرمان را پیش گرفتم و به اندازه طاقت و دانش خویش این کتاب را تصنیف کردم و به زبان پارسی، چنان که فرمان بود و به توفیق ایزد- جل جلاله- معونت کردم و از وی یاری خواستم. امیدوارم که به دولت چنین خداوند توفیق و یاری یابم. [۱]
رگ شناسی، ابن سینا، ص۲.
تاریخ تالیف این رساله به درستی معلوم نیست، ولی از آن جا که این رساله هم مانند سایر رسائل فارسی ابن سینا به خواهش علاء الدوله کاکویه تصنیف شده و چون شیخ بعد از فوت شمس الدوله حدود سال ۴۱۲ ق به اصفهان رفته و به علاء الدوله پیوسته است، مسلم است که تصنیف این رساله نیز بعد از مسافرت او به اصفهان؛ یعنی سال ۴۱۲ ق، بوده است.۲ - ساختار کتابابن سینا رساله رگ شناسی را در نه فصل به رشته تحریر درآورده است. عناوین این فصول به قرار زیر است: فصل اول: اندر همه اصل‌های او. [۲]
رگ شناسی، ابن سینا، ص۳.
در این فصل از اخلاط اربعه، قوا و معرفی علم نبض سخن گفته شده است. فصل دوم: در بیان تحلل بدن و سبب حیات برخی حیوانات در حالی که مدتی تغذیه نمی‌کنند. [۳]
رگ شناسی، ابن سینا، ص۹.
فصل سوم: در بیان اینکه دل به منزله شریان همه تن است و شریان هر عضو به منزله دل آن عضو است. [۴]
رگ شناسی، ابن سینا، ص۱۵.
فصل چهارم: در بیان انقباض و انبساط . فصل پنجم: در اندازه حرکت و تعریف نبض و اقسامی که از آن پدید می‌آید. فصل ششم: بحث در استواء و اختلاف نبض، نظام و عدم نظام، جنس، وزن و زمان حرکت. فصل هفتم: گفتار در نبض مستوی و مختلف. فصل هشتم: اقسام نبض مرکب. فصل نهم: در سبب‌های نبض. ۳ - گزارش محتوارساله رگ شناسی ابو علی سینا از کهن‌ترین رسالات موجود در زمینه نبض است؛ از این رو ارزش تاریخی این اثر- گذشته از ارج علمی آن- قابل توجه است. ارزش دیگر این اثر نثر فارسی آن است. سبک شناسی این اثر، به عنوان یک اثر فارسی و یک متن علمی بر جای مانده از قرن پنجم هجری برای کسانی که به ادبیات فارسی و سبک‌های نثر علاقه مندند، مفید و سودمند است. ارزش اصلی این اثر مباحث مطرح شده در آن پیرامون موضوع و نحوه دخول و خروج در مباحث آن است. ابن سینا خود طبیبی نام دار و صاحب تجربه است. از سوی دیگر وی کتابی همانند « القانون فی الطب » را به رشته تحریر درآورده است؛ از این رو مطالعه آنچه او در باب نبض نگاشته برای محققین طب سنتی مسلما سودمند خواهد بود. با این حال باید اذعان داشت که مطالعه این کتاب، طالبان این علم را از مطالعه سایر کتب طبیه مرتبط با نبض بی نیاز نمی‌کند و علاقه مندان باید برای درک بهتر و بیشتر مطلب و عظمت مسائل مربوط به نبض، به آنها مراجعه کنند. ۴ - وضعیت کتابرساله رگ شناسی ابن سینا با مقدمه و حواشی و تصحیح سید محمد مشکوة در سال ۱۳۸۳ ش، با مقدمه‌ای پیرامون زندگی و آثار ابو علی سینا ، به قلم دکتر مهدی محقق در ۱۲۶ صفحه، توسط انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ( تهران ) و دانشگاه بو علی سینا ( همدان ) چاپ و منتشر شده است. علاوه بر مقدمه دکتر محقق، سید محمد مشکوة مقدمه‌ای پیرامون آثار ابن سینا تحریر کرده است. وی هم چنین به نسخه‌های خطی موجود از این رساله و شیوه تصحیح آن اشاره نموده است. حواشی این اثر به بررسی اختلاف نسخ اختصاص دارد. هم چنین گاه با نقل برخی عبارات قانون در پاورقی مقایسه‌ای بین مفاد این رساله و گفتار ابن سینا در قانون صورت گرفته است. در پایان نیز فهرست لغات مشکل این رساله همراه با تفسیر آنها تدوین و تنظیم شده است. ۵ - پانویس
۶ - منبعنرم افزار حکیم بوعلی سینا، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |