خانه در اردنغارها و اماکن مسکونی کشف شده در اردن مبیّن سکونت در اردن از حدود هفت هزار سال قبل از میلاد است. [۱]
خالد ابوغنیمه، «تاریخ الاستیطان البشری فی جنوب الاردن فی عصور ماقبل التاریخ» ۱۹۹۶، ج۱، ص۱۷.
[۲]
محمدرضا مناقبتی، اردن، ج۱، ص۶ـ۷.
۱ - ساختار خانه در دوران گذشتهخانههای ابتدایی در عصر حجر اشکال دایره‌ای و مستطیلی داشتند و گاه با رنگ قرمز رنگ آمیزی می‌شدند. این خانه‌ها دارای اتاق‌های کوچک بودند، با سنگ و گل و چوب و گچ ساخته می‌شدند و سکو، ستون، پنجره و احتمالا سقف گنبدی داشتند. درباره این‌که هم سطح زمین بودند یا رسیدن به در ورودی با سه پله امکان پذیر بود، اختلاف است اما درِ ورودی آن‌ها شبیه هم بود. [۳]
خالد ابوغنیمه، «العناصر المعماریة لمساکن‌العصر الحجری الحدیث قبل الفخاری ۱۹۹۵، ج۱، ص۱۶۵ـ۱۶۸.
[۴]
خالد ابوغنیمه، «العناصر المعماریة لمساکن‌العصر الحجری الحدیث قبل الفخاری ۱۹۹۵، ج۱، ص۱۷۲.
در جنوب اردن، در دوره نوسنگی (پنج هزار سال قبل از میلاد) خانه‌های دایره‌ای، مستطیلی و بیضی شکل یک اتاقه با پلکان و تنور ساخته می‌شد. [۵]
خالد ابوغنیمه، «تاریخ الاستیطان البشری فی جنوب الاردن فی عصور ماقبل التاریخ» ۱۹۹۶، ج۱، ص۲۱ـ۲۲.
[۶]
خالد ابوغنیمه، «تاریخ الاستیطان البشری فی جنوب الاردن فی عصور ماقبل التاریخ» ۱۹۹۶، ج۱، ص۲۵.
خانه‌های دوره نوسنگی در اریحا به شیوه شرقی بود یعنی منازلی خشتی که کف آن‌ها از گل و گچ ساخته می‌شد و اتاق‌ها دور حیاط بنا می‌گردید. [۷]
لنکستر هاردینگ، آثارالاردن، ج۱، ص۲۱۰.
[۸]
لنکستر هاردینگ، آثارالاردن، ج۱، ص۲۱۳.
در شمال اردن در تلّ ابوحامد، خانه‌های خشتی روی پیِ سنگی از عصر مس و سنگ (هزاره چهارم قبل از میلاد) کشف شده، و در تلّ ابوالنِعاج، خانه‌های خشتی از دوره برنز و نیز در تلّ ابوالعقارب خانه‌ای مستطیل شکل با دو برج در جوانب آن از عصر آهن یافت شده‌است. [۹]
جمعه کریم، «تاریخ غور الاردن الشمالی من خلال المسوحات و الحفریات الاثریة الاخیرة»، ج۱، ص۹۰.
[۱۰]
جمعه کریم، «تاریخ غور الاردن الشمالی من خلال المسوحات و الحفریات الاثریة الاخیرة»، ج۱، ص۱۰۲.
در جنوب اردن نیز منازل سنگی متعلق به قرون سوم تا اول قبل از میلاد از نبطیان به دست آمده‌است، از جمله خانه‌ای دو طبقه با ساخت مایه اصلی از سنگ با پلکان و مخزن جمع‌آوری آب. [۱۱]
محمد خطاطبه، عمارة‌الانباط السکنیة، ج۱، ص۱۱۰.
در قرون بعد تا قرن چهارم میلادی، خانه‌های نبطی‌ها دارای اتاق‌های متعدد، حوض و بخش خدمات بود. [۱۲]
محمد خطاطبه، عمارة‌الانباط السکنیة، ج۱، ص۱۱۵ـ ۱۱۷.
در شهر مادبا، از عهد رومی‌ها خانه‌هایی کشف شده که با قطعات موزاییک کاری تزیین شده‌اند. منزلی در جانب شرقی مادبا با کف منقوش به اشکال حیوانات و مرد و زن در حال رقص با سنجی در دست، به دست آمده است. همچنین کف خانه دیگری با سنگهای مستطیل فرش شده است. [۱۳]
لنکستر هاردینگ، آثارالاردن، ج۱، ص۸۴.
۲ - ساختار خانه در دوره اسلامیدر اوایل دوره اسلامی، نقشه خانه‌ها ساده‌تر شد و آجر بیش از سنگ و موزاییک، و نقاشی و گچ‌بری و کتیبه و کاشی بیش از حجاری در بنا به کار می‌رفت. از همین دوره خانه‌ای با سه اتاق متصل به هم کشف شده که از سنگ و گل ساخته شده است و اتاق کوچک دیگری در گوشه جنوب غربی آن قرار دارد. [۱۴]
Safwan Kh Tell, "Eearly Islamic architecture in Jordan", in ibid، ج۱، ص۳۲۳.
[۱۵]
Anthony McNicoll and Alen Walmsley, "Pella/fahl in Jordan during the early Islamic period", in Studies in the history and archaeology of Jordan, ibid، ج۱، ص۳۴۳.
خانه‌هایی از دوره اموی شناسایی شده است که دو طبقه‌اند و در طبقه اول آن اصطبل و در طبقه دوم فضاهای مسکونی قرار دارد. [۱۶]
لنکستر هاردینگ، آثارالاردن، ج۱، ص۶۰.
در خربة هجیجة، در شمال اردن، نیز پی سنگی دیوارهای خانه‌هایی از عصر بیزانس و اموی به‌دست آمده‌است. [۱۷]
جمعه کریم، «تاریخ غور الاردن الشمالی من خلال المسوحات و الحفریات الاثریة الاخیرة»، ج۱، ص۱۰۳.
در دوره‌های ایوبی (اواخر قرن ششم ـ اواسط قرن هفتم) و ممالیک (اواسط قرن هفتم ـ اوایل قرن دهم)، گاهی در یک خانه بیش از یک خانواده زندگی می‌کرد. در قریه‌ها گاه خانه‌ها به صورت قرینه و با دیوارهای بلند بود و درِ اصلی خانه به حیاط باز می‌شد. در شهر کَرَک، خانه‌ها دو طبقه و دارای ایوان‌هایی با طاق‌های متقاطع، با گنبدی از گل و سنگ تراشیده یا کاهگل و آجر بوده‌اند. در این خانه‌ها، ایوان در طبقه پایین قرار داشت. در این دوره در روستاهای شرق اردن، خانه شیخ قبیله وسیع بود و اتاقی به نام مَضافه برای پذیرایی ملاقات کنندگان وجود داشت. هنوز چنین فضایی در خانه‌های اردن و فلسطین وجود دارد. همه خانه‌ها تنور داشتند. [۱۸]
یوسف درویش غوانمه، «القریة فی جنوب الشام (الاردن و فلسطین) فی العصر المملوکی فی ضوء وقفیة قریة أدر» ۱۹۸۲b، ص ۳۶۴ـ۳۶۶.
و سقف خانه‌ها از چوب و شاخ و برگ درختان بود. دسترسی به طبقه بالا از طریق پلکان سنگی درون خانه امکان داشت. ورودی خانه معمولا در جهت قبله بود. [۱۹]
یوسف درویش غوانمه، التاریخ‌الحضاری لشرقی الاردن فی العصر المملوکی، ج۱، ص۱۳۰، ۱۹۸۲الف.
۳ - ساختار خانه در دوره عثمانیخانههای عصر ممالیک ـ عثمانی، با سنگهای بزرگ ساخته می‌شد و از ملاط گل و سنگهای کوچک برای تثبیت رگه‌های دیوار استفاده می‌گردید. از جمله در ذَراع‌الخان، در ۳۳ کیلومتری غرب شهر اربد، خانه‌ای مستطیل شکل به ابعاد ۶۴ متر × ۵۴ متر از حدود قرن هشتم به دست آمده که دیوارهایش از سنگ و ملاط گچ ساخته شده است و برای تثبیت آن‌ها از ستون‌های سنگی استفاده کرده‌اند. در قسمت شمالی آن انبار و در قسمت شرقی آن آشپزخانه قرار داشته است. [۲۰]
جمعه کریم، «تاریخ غور الاردن الشمالی من خلال المسوحات و الحفریات الاثریة الاخیرة»، ج۱، ص۱۰۳.
[۲۱]
جمعه کریم، «تاریخ غور الاردن الشمالی من خلال المسوحات و الحفریات الاثریة الاخیرة»، ج۱، ص۱۰۸ـ۱۰۹.
ترکان عثمانی که در قرن دوازدهم وارد شهر پِترا شدند، سنگ تراشان متبحری بودند، اما خانه‌ها را با سنگهای بناهای قدیمی آن شهر ساختند. [۲۲]
لنکستر هاردینگ، آثارالاردن، ج۱، ص۹۲.
در دوره عثمانی، در بعضی مناطق شمالی اردن دیوارهای خانه‌ها با سنگ‌هایی با حجم متوسط ساخته می‌شد. [۲۳]
جمعه کریم، «تاریخ غور الاردن الشمالی من خلال المسوحات و الحفریات الاثریة الاخیرة»، ج۱، ص۱۰۶.
در قرن سیزدهم، در جنوب وادی الیابس در شمال اردن، کشاورزان خانه‌هایی با نی می‌ساختند. خانه‌هایی نیز در نیمه اول قرن سیزدهم در این منطقه ساخته شد که جناح شرقی آن یک یا دو اتاق برای زندگی و جناح جنوبی آن انبارهای جو، گندم و کاه داشت. [۲۴]
جمعه کریم، «تاریخ غور الاردن الشمالی من خلال المسوحات و الحفریات الاثریة الاخیرة»، ج۱، ص۹۴.
[۲۵]
جمعه کریم، «تاریخ غور الاردن الشمالی من خلال المسوحات و الحفریات الاثریة الاخیرة»، ج۱، ص۱۰۴.
۴ - ساختار بنا در حال حاضر در اردندر دهه‌های اخیر، در بعضی روستاهای اردن خانه‌ها با گل و سنگ و سقف آن‌ها از چوب و شاخ و برگ درختان ساخته شده است. [۲۶]
یوسف درویش غوانمه، التاریخ‌الحضاری لشرقی الاردن فی العصر المملوکی، ج۱، ص۱۳۰، ۱۹۸۲الف.
در قریه بیت رأس، نزدیک اربد، خانه‌های اهالی روی ویرانه‌های بناهای پیشین ساخته شده‌است. [۲۷]
لنکستر هاردینگ، آثارالاردن، ج۱، ص۶۱.
در شهرها نیز خانه‌ها بیشتر دو طبقه است [۲۸]
یوسف درویش غوانمه، التاریخ‌الحضاری لشرقی الاردن فی العصر المملوکی، ج۱، ص۱۴۷، ۱۹۸۲الف.
و خانواده‌های پرجمعیت در آپارتمان‌های بزرگ‌تر یا خانه‌های حیاط‌دار زندگی می‌کنند. بیشتر منازل از سیمان و گاه از سنگ و ملاط ساخته شده‌اند. معمولا طرح خانه‌ها طوری است که با ازدواج پسران، مالکان می‌توانند طبقات بیشتری به آن اضافه کنند. کشاورزان بومی نیز در خیمه‌های ساخته شده از پوست و خز حیواناتشان زندگی می‌کنند. در این میان، در عَمّان/ امّان بناها بیشتر تحت تأثیر غرب ساخته شده است. [۲۹]
Countries and their cultures, ۲۰۰۹ Retrieved Jun ۸ ۲۰۱۰, from http://wwweveryculturecom.
۵ - فهرست منابع(۱) خالد ابوغنيمه، «تاريخ الاستيطان البشرى فى جنوب الاردن فى عصور ماقبل التاريخ»، دراسات تاريخية، ش ۵۷ـ۵۸ (ايلول ـ كانون اول ۱۹۹۶)؛ (۲) همو، «العناصر المعمارية لمساكن‌العصر الحجرى الحديث قبل الفخارى (ب) فى جنوب الاردن»، دراسات تاريخية، ش ۵۱ـ۵۲ (كانون‌الثانى ـ نيسان ۱۹۹۵)؛ (۳) محمد خطاطبه، عمارة‌الانباط السكنية، رياض ۱۴۲۷/ ۲۰۰۶؛ (۴) يوسف درويش غوانمه، التاريخ‌الحضارى لشرقى الاردن فى العصر المملوكى، عَمّان ۱۹۸۲الف؛ (۵) همو، «القرية فى جنوب الشام (الاردن و فلسطين) فى العصر المملوكى فى ضوء وقفية قرية أدر»، در Studies in the history and archaeology of Jordan, ed. Antiquities, of Department Amman: vol.۱, Hadidi, Adnan ۱۹۸۲b; (۶) لنكستر هاردينگ، آثارالاردن، تعريب سليمان موسى، عَمّان ۱۹۷۱؛ (۷) محمدرضا مناقبتى، اردن، تهران: وزارت امورخارجه، دفتر مطالعات سياسى و بين‌المللى، ۱۳۷۵ش؛ (۸) Countries and their cultures, ۲۰۰۹. Retrieved Jun. ۸. ۲۰۱۰, from http://www.everyculture.com. (۹) Anthony McNicoll and Alen Walmsley, "Pella/fahl in Jordan during the early Islamic period", in Studies in the history and archaeology of Jordan, ibid. (۱۰) Safwan Kh. Tell, "Eearly Islamic architecture in Jordan", in ibid. (۱۱) جمعه كريم، «تاريخ غور الاردن الشمالى من خلال المسوحات و الحفريات الاثرية الاخيرة»، دراسات التاريخية ، ش ۵۱ـ۵۲ (كانون الثانى ـ نيسان ۱۹۹۵)؛ ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خانه در کشورهای مسلمان (۵)»، شماره۶۸۷۸. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام
|