خاندان بلویبَلَوی، خاندان، خاندانی از مشاهیر علما و صلحا و قضات، از سده‌های اول تا نهم است. ۱ - سرسلسله خاندان بَلَویآنان نسبت خود را از نیای قبیله بلّی، بلی بن عمر بن حافی بن قضاعه قحطانی یا عدنانی، گرفته‌اند. این قبیله پیش از اسلام، در سواحل یمن در مآرب و مشرق دریای قلزم سکونت داشتند و در زمان ظهور مسیح (علیه‌السلام) در مصر به تجارت با هند مشغول بودند؛ سپس در نقاط مختلف جزیرة العرب متفرق شدند. [۱]
جرجی زیدان، العرب قبل الاسلام، ج۱، ص۱۹۳ـ۱۹۵، چاپ حسین مؤنس، قاهره (بی تا).
[۲]
جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۴، ص۴۲۰، بیروت ۱۹۷۶ ـ ۱۹۷۸.
[۳]
جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۴، ص۴۲۳، بیروت ۱۹۷۶ ـ ۱۹۷۸.
۲ - تاریخ اسلام آوردناز تاریخ دقیق اسلام آوردن آنان اطلاعی نیست، افرادی از این قبیله در جنگ بدر همراه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) جنگیدند و از شهدای بدر محسوب می‌شوند. گروه دیگری از افراد این خاندان در سال ۸ با هرقل، امپراتور روم، پیمان بستند و در جنگ مؤته با سپاه اسلام جنگیدند و تعدادی از آنان کشته شدند. [۵]
محمد بن جریر طبری، تاریخ الطبری:تاریخ الامم والملوک، ج۳، ص۳۷، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت (تاریخ مقدمه ۱۳۸۲).
پس از این شکست، باقیمانده افراد این قبیله در سال ۹ به حضور پیامبر اکرم (صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلّم) رسیدند و اسلام آوردند. [۶]
محمد بن جریر طبری، تاریخ الطبری:تاریخ الامم والملوک، ج۳، ص۹۶، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت (تاریخ مقدمه ۱۳۸۲).
۳ - مشاهیر خاندان بلوی• زهیر بن قیس بلوی • عبدالرحمان بن ابی‌الرجاء بلوی ۳.۱ - بشر بلویبِشْر بلوی از زمان ولادت، وفات و نام مشایخ او منابع اطلاعی نمی‌دهند. وی در اوایل خلافت عباسیان در یمن می‌زیسته و با والیان منصور و مهدی و هارون الرشید هم عصر بوده است. درباره وی گفته‌اند که ظلم ستیز بوده و علاوه بر آن در ادب عرب و نگارش رسالات بلیغ مهارت داشته است؛ از ویژگی‌های نامه‌های وی اقتباس نیکوی او از آیات قرآنی بوده است. [۷]
احمد بن علی بلوی وادی آشی، ثَبَت، ج۱، ص۱۴، چاپ عبدالله عمرانی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
برخی از نامه های بشر به والیان، که در آن‌ها ایشان را اندرز یا بیم داده، نگهداری شده است. [۸]
احمد زکی صفوت، جَمهرة رسائل العرب فی عصور العربیّه الزاهره، ج۳، ص۱۴۲، قاهره ۱۳۵۶/۱۹۳۷.
[۹]
احمد زکی صفوت، جَمهرة رسائل العرب فی عصور العربیّه الزاهره، ج۳، ص۱۵۸، قاهره ۱۳۵۶/۱۹۳۷.
[۱۰]
احمد زکی صفوت، جَمهرة رسائل العرب فی عصور العربیّه الزاهره، ج۳، ص۱۹۲ـ۱۹۴، قاهره ۱۳۵۶/۱۹۳۷.
[۱۱]
احمد زکی صفوت، جَمهرة رسائل العرب فی عصور العربیّه الزاهره، ج۳، ص۲۰۱، قاهره ۱۳۵۶/۱۹۳۷.
[۱۲]
احمد زکی صفوت، جَمهرة رسائل العرب فی عصور العربیّه الزاهره، ج۳، ص۲۰۴، قاهره ۱۳۵۶/۱۹۳۷.
۳.۲ - ابوالحجاج یوسفابوالحجاج یوسف بن محمد بن عبدالله بلوی مالکی، معروف به ابن الشیخ. برخی او را، به دلیل زادگاهش، اشبیلی خوانده‌اند و برخی دیگر از آن‌جا که در مالقه می‌زیسته، مالقی نامیده‌اند. در ۵۲۷ یا ۵۲۹ متولد شد. در مالقه و سایر بلاد علم آموخت. قرائات را از ابن فَخّار و حدیث را از ابوالقاسم سُهیلی، صاحب الروض الاُنف، و فقه را در بجایه از عبدالحق و ابوطاهر سلفی آموخت. در ۵۶۰ به حج رفت و در مکه از ابوالحسن بن مؤمن حدیث شنید، سپس به اسکندریه رفت و از احمد بن محمد اصفهانی و عبدالله بن عبدالرحمان عثمانی علم آموخت. افرادی مثل ابوسلیمان بن حوط و ابوالربیع بن سالم از وی علم آموختند. گویند وی زاهدی کم نظیر و عالمی عامل بوده است. مشهور است که در مالقه دوازده مسجد، و به قول دیگر ۲۵ مسجد و چاه‌های آب، از مال خود ساخته بود. ابوالحجاج در بیش‌تر نبردهای مسلمانان و مسیحیان (جنگ‌های منصور در مغرب و صلاح‌الدین ایوبی در شام) شرکت داشت. از وی دو کتاب باقی است: الف باء که به قصد تربیت فرزندش عبدالرحیم تألیف کرده و مجموعه ای از آموخته های ابوالحجاج در زمینه‌های گوناگون از قبیل لغت، نحو، فقه، حدیث، تاریخ، قصص، حکایات، کلام، نجوم، ریاضیات و طبیعیات است. این کتاب را دایره المعارف عصر ابوالحجاج دانسته‌اند و نسخه های متعددی از آن در کتابخانه‌های جهان موجود است. این اثر تربیتی در ۱۲۸۷ در قاهره چاپ شده است. کتاب دیگر وی، تکمیل الابیات، شامل شعر، حکایات، مکاتبات و مراسلات است. ابوالحجاج در ۶۰۴ در مالقه وفات یافت. [۱۳]
عبدالعظیم بن عبدالقوی منذری، التکمله لوَفیاتِ النَّقله، ج۲، ص۱۴۷، چاپ بشار عوّاد معروف، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۱۴]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النُّبلاء، ج۲۱، ص۴۷۹، چاپ بشار عوّاد معروف و محبی هلال سرحان، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۱۵]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ستون ۱۵۰، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۱۶]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ستون ۴۷۱، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۱۸]
خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۸، ص۲۴۷، بیروت ۱۹۸۶.
[۱۹]
احمد بن علی بلوی وادی آشی، ثَبَت، ج۱، ص۱۵، چاپ عبدالله عمرانی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۳.۳ - ابوعامر محمدابوعامر محمد بن احمد بن عامر بلوی، ادیب، طبیب و مورخ قرن ششم. به القاب طُرْطوشی و سالمی (منسوب به شهر سالم) نیز شناخته می‌شده است. زمان تولد و نام مشایخ او معلوم نیست. وی ساکن مُرَسِیّه بود. سیوطی، به نقل از ابن زبیر، وی را ادیب، لغوی، کاتب و مورخ دانسته است. کسانی مثل قاضی عبدالمنعم ابن عبدالرحمان و ابوالقاسم ابن البرّاق از وی روایت کرده اند. او آثار مختلفی در لغت و شعر و تاریخ نوشته است. [۲۰]
عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، بغیه الوعاه فی طبقات اللغویین و النّحاه، ج۱، ص۲۸، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، مصر ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
همچنین کتاب شفا در طب و کتاب دیگری در تشبیهات به او منسوب است. [۲۱]
خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج۲، ص۱۱۲، چاپ س دیدرینغ، ویسبادن ۱۳۹۴/۱۹۷۴.
معروفترین اثر او دُرَرُالفواید و غرَرُالقلائد فی اخبار اندلس و طبقات علماءها است. [۲۲]
محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الاعلانُ بالتوبیخ لِمَن ذَمَّ التاریخ، ج۱، ص۲۵۱ـ۲۵۲، چاپ فرانز روزنتال، بیروت (بی تا).
ابوعامر در ۵۵۹ وفات کرد. [۲۳]
عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، بغیه الوعاه فی طبقات اللغویین و النّحاه، ج۱، ص۲۸، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، ج ۱، مصر ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
[۲۴]
محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الاعلانُ بالتوبیخ لِمَن ذَمَّ التاریخ، ج۱، ص۲۵۲، چاپ فرانز روزنتال، بیروت (بی تا).
[۲۵]
خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج۲، ج ۲، ص۱۱۲، ج ۲، چاپ س دیدرینغ، ویسبادن ۱۳۹۴/۱۹۷۴.
[۲۶]
خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۵، ص۳۱۸، بیروت ۱۹۸۶.
[۲۸]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ستون ۱۰۵۵، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۲۹]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ستون ۱۴۰۴، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۳.۴ - ابوالبقاءابوالبقاء خالد بن عیسی بلوی، فقیه و قاضی اندلسی. از اهالی قَنتوریه مریّه در اندلس بوده است. وی با ابواسحاق بن حاج نُمیری غرناطی، صاحب ایقاظ الکرام، مصاحب بود و هر دو نزد استاد محمودبن سلیمان حلبی (متوفی ۷۲۵) تحصیل می‌کردند. [۳۰]
احمد بن محمد مقری، نَفح الطّیب، ج۷، ص۱۱۵، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
وی مدتی به قضاوت پرداخت و سپس با ترک این سمت از ۷۳۷ به سوی بلاد حجاز و شرق مسافرت کرد که تا ۷۴۰ به طول انجامید. پس از پایان سفر کتاب تاج المفرق فی تحلیه اهل المشرق را نوشت که در حقیقت سفرنامه اوست. [۳۱]
احمد بن علی بلوی وادی آشی، ثَبَت، ج۱، ص۱۷، چاپ عبدالله عمرانی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۳۲]
احمد بن محمد مقری، نَفح الطّیب، ج۲، ص۵۳۲، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
مقری این کتاب را بسیار مهم شمرده است. ابوالبقاء در بازگشت از سفر مدتی در تونس اقامت کرد و کاتب امیر تونس شد، [۳۳]
خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۲، ص۲۹۷، بیروت ۱۹۸۶.
سپس به اندلس برگشت.سال وفات وی بدرستی مشخص نیست؛ زرکلی وفات او را در ۷۶۷ و حاجی خلیفه بعد از ۷۳۷ ثبت کرده‌اند. از ابوالبقاء اشعاری به جای مانده که نمونه ای از آن‌ها در منابع آمده است. [۳۴]
احمد بن محمد مقری، نَفح الطّیب، ج۲، ص۵۳۲، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
[۳۵]
احمد بن علی بلوی وادی آشی، ثَبَت، ج۱، ص۱۶، چاپ عبدالله عمرانی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۳۶]
احمد بن علی بلوی وادی آشی، ثَبَت، ج۱، ص۱۷، چاپ عبدالله عمرانی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۳۷]
خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۲، ج ۲، ص۲۹۷، بیروت ۱۹۸۶.
۳.۵ - ابوالحسن علی بن احمدابوالحسن علی بن احمد بن داود بلوی وادی آشی. قاضی و مدرس بود. زمان تولد او مشخص نیست، ولی از آن‌جا که سخاوی وفات او را در ۸۹۶ و تقریباً در شصت سالگی ذکر کرده، ولادت او باید در دهه چهارم قرن نهم روی داده باشد. فرزندش ابوجعفر [۳۹]
محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الاعلانُ بالتوبیخ لِمَن ذَمَّ التاریخ، ج۱، ص۱۹۳، چاپ فرانز روزنتال، بیروت (بی تا).
نیز تاریخ ولادت او را در حدود ۸۳۶ دانسته است.ابوالحسن در شهر خود پیش مشایخی مانند بُرشانی، ابی عبدالله منتوری، سرقُسطی و دیگران علم آموخت؛ همچنین در غرناطه نزد مشایخ آن شهر تحصیل علوم کرد. در فقه و ادب عرب استاد شد. پس از آن با سمت امام جماعت، در جامع شهر خود به خطابه و تدریس پرداخت. همچنین در مسجد غرناطه به امامت و قضاوت میان مردم مشغول شد. وی پس از حدود یک ماه از این سمت کناره گیری کرد و به تدریس و تعلیم اکتفا کرد. بسیاری از وی علم آموختند، از جمله فرزندش ابوجعفر. ابوالحسن در ۸۹۰ با خانواده خود از غرناطه به تلمسان مهاجرت کرد و در ۸۹۸ در شَشَمه، در آسیای صغیر، درگذشت. [۴۰]
احمد بن علی بلوی وادی آشی، ثَبَت، ج۱، ص۱۹۵، چاپ عبدالله عمرانی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۳.۶ - ابوجعفر احمدابوجعفر احمد بن علی بلوی. عالم، فقیه و ادیب و مؤلف کتاب ثَبتُ در وادی آش متولد شد. درباره زمان ولادت او در منابع چیزی نیامده، ولی بتقریب، در فاصله سال‌های ۸۶۰ـ۸۷۰ به دنیا آمده و در ۹۳۸ از دنیا رفته است. [۴۱]
احمد بن علی بلوی وادی آشی، ثَبَت، ج۱، ص۴۸، چاپ عبدالله عمرانی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
ابوجعفر در زادگاه خود تعالیم اولیه، مانند حفظ قرآن و متون کتب رایج آن عصر، را فرا گرفت و اولین معلم وی پدرش ابوالحسن بود. پس از مدتی، از وادی آش به غرناطه رفت تا از مشایخ آن‌جا بهره علمی ببرد. اولین استاد ابوجعفر در غرناطه، قَلْصَادی (متوفی ۸۹۱) بود. [۴۲]
احمد بن علی بلوی وادی آشی، ثَبَت، ج۱، ص۱۰۴، چاپ عبدالله عمرانی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
ابوجعفر در ۸۹۰، به اتفاق خانواده‌اش، از غرناطه به تلمسان مهاجرت کرد و از مشایخ آن دیار مثل ابن مرزوق و عبدالجلیل تنسی و دیگران علم آموخت و از ابن‌مرزوق اجازه گرفت. در ۸۹۶ خانواده بلوی تلمسان را به سوی وهران ترک کردند و بعد از توقفی کوتاه در وهران به سوی تونس رفتند. ابوجعفر تا ۸۹۸ در تونس بود و از مشایخ بزرگ آن عصر در آفریقا استفاده‌های علمی زیادی کرد. وی سپس به قسطنطنیه رفت [۴۳]
احمد بن علی بلوی وادی آشی، ثَبَت، ج۱، ص۳۵، چاپ عبدالله عمرانی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
و مدت زیادی در آن‌جا اقامت کرد و در ۹۰۸ یکی از کتاب‌های خود را به نام شرح خزرجیّه (در عروض و قوافی) در غَلَطه، از قلعه‌های قسطنطنیه، به پایان رساند. [۴۴]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ستون ۱۱۳۶، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
ظاهراً ابوجعفر در سایه حمایت دولت عثمانی در همان بلاد ماندگار شد و به تألیفات خود ادامه داد. کتاب ثَبت وی در حقیقت معجمی در شرح حیات علمی اساتید وی و اسانید مرویات آن‌هاست. ۴ - فهرست منابع(۱) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت ۱۳۹۸ ـ ۱۴۰۸/ ۱۹۷۸ ـ ۱۹۸۸. (۲) احمدبن علی بلوی وادی آشی، ثَبَت، چاپ عبدالله عمرانی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۳) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. (۴) محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النُّبلاء، چاپ بشار عوّاد معروف و محبی هلال سرحان، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. (۵) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۸۶. (۶) جرجی زیدان، العرب قبل الاسلام، چاپ حسین مؤنس، قاهره (بی تا). (۷) محمدبن عبدالرحمان سخاوی، الاعلانُ بالتوبیخ لِمَن ذَمَّ التاریخ، چاپ فرانز روزنتال، بیروت (بی تا). (۸) عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، چاپ عبدالله عمر بارودی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. (۹) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، بغیه الوعاه فی طبقات اللغویین و النّحاه، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، ج ۱، مصر ۱۳۸۴/۱۹۶۴. (۱۰) خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج ۲، چاپ س دیدرینغ، ویسبادن ۱۳۹۴/۱۹۷۴. (۱۱) احمد زکی صفوت، جَمهرة رسائل العرب فی عصور العربیّه الزاهره، قاهره ۱۳۵۶/۱۹۳۷. (۱۲) احمدبن یحیی ضبّی، بغیة الملتمس فی تاریخ رجال اهل الاندلس، مادرید ۱۸۸۴. (۱۳) محمدبن جریر طبری، تاریخ الطبری: تاریخ الامم والملوک، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، ج ۳، بیروت (تاریخ مقدمه ۱۳۸۲). (۱۴) جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت ۱۹۷۶ ـ ۱۹۷۸. (۱۵) محمد عبدالله عنان، تاریخ دولت اسلامی در اندلس، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران ۱۳۶۶ـ۱۳۷۱ ش. (۱۶) عمررضا کحاله، معجم المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱. (۱۷) احمدبن محمد مقری، نَفح الطّیب، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۸۸/۱۹۶۸. (۱۸) عبدالعظیم بن عبدالقوی منذری، التکمله لوَفیاتِ النَّقله، چاپ بشار عوّاد معروف، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱. ۵ - پانویس
۶ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خاندان بلوی»، شماره۱۷۶۷. رده‌های این صفحه : تراجم | خاندان ها | علمای اهل سنت | علمای قرن ششم | علمای قرن نهم | علمای قرن هشتم | قبائل عرب
|