حمله حیدری راجی کرمانیحمله حیدری، نام منظومه‌هایی از زندگانی پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم و خاصه نبردهای علی علیه‌السلام است که به صورت نظم سروده شده است. حمله حیدری بمانعلی راجی کرمانی یکی از سه حمله حیدری مشهور است که به دست ملابمانعلی راجی کرمانی به تبعیت از باذل مشهدی سروده شده است. فهرست مندرجات۱.۱ - تغییر نام راجی ۱.۲ - تحصیلات راجی ۱.۳ - زمان سرودن حمله حیدری ۱.۴ - مراجعت راجی به کرمان ۱.۵ - درگذشت راجی ۲ - دیوان دیگر راجی ۳ - شمار اشعار دیوان به نظر یزدی ۴ - نام‌گذاری مثنوی حمله حیدری ۵ - موضوع حمله حیدری راجی ۵.۱ - موضوعات منظومه راجی ۶ - مآخذ حمله حیدری راجی ۷ - شمار ابیات حمله حیدری ۸ - تاریخ شروع و پایان منظومه ۹ - تقلید راجی از باذل ۱۰ - واژگان حماسی در منظومه ۱۱ - زبان منظومه راجی ۱۲ - قهرمانان در منظومه راجی ۱۳ - تصاویر شعر راجی ۱۴ - مقایسه منظومه راجی و باذل ۱۵ - ساقی‌نامه در منظومه راجی ۱۶ - اهداف راجی در ساقی‌نامه‌ها ۱۶.۱ - کاستن از یک‌نواختی ۱۶.۲ - براعت استهلال ۱۷ - ویژگی ساقی‌نامه‌های راجی ۱۸ - جمع‌آوری و تدوین منظومه ۱۹ - منابع برای مطالعه بیشتر ۲۰ - پانویس ۲۱ - منبع ۱ - معرفی راجی کرمانیراجی در حدود سال ۱۱۸۰ در خانواده‌ای از زردشتیان کرمان تولد یافت و در آغاز، بهمن یا کیخسرو نام داشت [۱]
احمد دیوان‌بیگی، حدیقة‌الشعراء، ج۱، ص۶۴۶.
[۲]
محمد دانشور، تاریخچه محلّه و مسجد خواجه خضر کرمان، ص۲۵۷.
، اما به سبب شفای معجزه‌آسا از یک بیماری صعب‌العلاج (احتمالا فلج)، به دین اسلام گروید و نام خود را به بمانعلی تغییر داد. [۳]
راجی کرمانی، گزیده حمله حیدری، ص۶.
[۴]
محمد دانشور، تاریخچه محلّه و مسجد خواجه خضر کرمان، ص۲۵۷ـ۲۵۸.
۱.۱ - تغییر نام راجیهدایت [۵]
رضاقلی‌بن محمدهادی هدایت، مجمع‌الفصحاء، ج۲، بخش۱، ص۳۳۳.
تغییر نام راجی را از سوی علما و عرفای کرمان دانسته است.
۱.۲ - تحصیلات راجیراجی در کرمان به تحصیل علوم دینی پرداخت. سپس راهی یزد شد و در قصبه تفت به امامت جماعت و وعظ و خطابه پرداخت. [۶]
محمدعلی‌بن محمدباقر وامق یزدی، تذکره میکده، ص۱۴۳.
[۷]
احمد دیوان‌بیگی، حدیقة‌الشعراء، ج۱، ص۶۴۶.
۱.۳ - زمان سرودن حمله حیدریظاهراً در زمان اقامت در یزد، سرودن حمله حیدری را شروع کرد و نزدیک به ۱۵۰۰ بیت آن را سرود. [۸]
احمد دیوان‌بیگی، حدیقة‌الشعراء، ج۱، ص۶۴۶.
۱.۴ - مراجعت راجی به کرمانپس از مراجعت به کرمان به دار الحکومه ابراهیم‌خان ظهیرالدوله، حاکم کرمان و پسرعموی فتحعلی شاه، راه یافت. به سفارش ابراهیم‌خان، راجی با سرعت بیشتری سرودن منظومه حمله حیدری را ادامه داد و کتاب خود را به نام وی کرد. [۹]
محمدعلی‌بن محمدباقر وامق یزدی، تذکره میکده، ص۱۴۴.
[۱۰]
رضاقلی‌بن محمدهادی هدایت، مجمع‌الفصحاء، ج۲، بخش۱، ص۳۳۳.
معلوم نیست بعد از درگذشت ظهیرالدوله آیا حاکم بعدی، حسن‌علی میرزا شجاع‌السلطنه، همچون سلف خود به تشویق راجی پرداخته یا به او بی‌اعتنا بوده است. ۱.۵ - درگذشت راجیبراساس آنچه بر سنگ قبر راجی نوشته شده، او در ۱۲۶۱ در کرمان درگذشته و در همانجا به خاک سپرده شده است. دانشور، [۱۱]
محمد دانشور، تاریخچه محلّه و مسجد خواجه خضر کرمان، ص۲۶۴.
؛ قزوینی، [۱۲]
محمد قزوینی، یادداشتهای قزوینی، ج۴، ص۱۶۴.
که سال وفات وی را بین سالهای ۱۲۶۰ و ۱۲۷۰ دانسته و نیز آقابزرگ طهرانی، [۱۳]
آقابزرگ طهرانی، ج ۹، قسم ۲، ص ۳۴۵.
، که آن را بین سالهای ۱۲۳۷ و ۱۲۴۱ دانسته است.
۲ - دیوان دیگر راجیراجی کرمانی علاوه بر منظومه حمله حیدری، دیوانی شامل غزل و مرثیه داشته که آقابزرگ طهرانی آن را دیده است. [۱۴]
آقابزرگ طهرانی، ج۹، قسم۲، ص۳۴۵.
همچنین گفته شده که نسخه‌ای از دیوان او، بخشی به خط وی و بخش دیگر به خط سید محمد نوریزدی، وجود داشته است که امروزه از آن نشانی در دست نیست. [۱۵]
راجی کرمانی، گزیده حمله حیدری، ص۵.
۳ - شمار اشعار دیوان به نظر یزدیشهلای یزدی، صاحب تذکره شبستان [۱۶]
محمدعلی‌بن عبدالوهاب شهلای یزدی، تذکره شبستان، ص۱۰۷.
، تعداد اشعار دیوان او را ۳۳۰۰۰ بیت ذکر کرده است، که به نظر می‌رسد در این شمارش، ابیات منظومه حمله حیدری را نیز محسوب کرده است.
۴ - نام‌گذاری مثنوی حمله حیدریمشهورترین اثر راجی‌کرمانی مثنوی حمله حیدری اوست. البته عنوان حمله حیدری در سراسر اثر به کار نرفته و به نظر می‌رسد کسی که به اشاره رضا قلی‌خان هدایت بخش‌های پراکنده این مثنوی را جمع‌آوری کرده، به قرینه حمله حیدری باذل مشهدی، این عنوان را به منظومه راجی کرمانی داده است. [۱۷]
راجی کرمانی، حمله حیدری، ج۱، ص۲۱.
۵ - موضوع حمله حیدری راجیموضوع منظومه حمله حیدری راجی کرمانی تاریخ صدر اسلام است که در آن به زندگانی پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله وسلم و نبردهای آن حضرت با مخالفان دین اسلام اشاره کرده و سپس به موضوع اصلی منظومه، یعنی نبردهای حیدر کرار علی علیه‌السلام با مشرکان و منافقان پرداخته و برخلاف سلف و سرمشق خود (باذل)، ضمن توصیف حوادث زمان پیامبر و امیرمؤمنان، حوادث کربلا را نیز به تناسب موضوع وصف کرده است. [۱۸]
راجی کرمانی، حمله حیدری، ج۱، ص۲۲.
در اواسط شرح جنگ صفین منظومه پایان می‌یابد. ۵.۱ - موضوعات منظومه راجیمنظومه حمله حیدری دارای یک مقدمه در «وصف آفرینش و ساقی‌نامه و تولد حضرت امیر» و هفت کتاب است: واقعه بدر کبرا؛ داستان غزوه احد؛ غزوه احزاب؛ غزوه خیبر؛ فتح مکه؛ آغاز داستان حجة‌الوداع؛ بر مسند خلافت استقرار یافتن امیرمؤمنان علیه‌السلام. ۶ - مآخذ حمله حیدری راجیهرچند مأخذ معیّنی برای روایت‌های راجی کرمانی در منظومه حمله حیدری نمی‌توان در نظر گرفت، ظاهرا مأخذ او در ذکر حوادث کربلا و عروسی قاسم کتاب روضة‌الشهداء بوده است. راجی در این بخش به مأخذ مذکور اکتفا نکرده، بلکه ظاهرا از روایت‌های شفاهی و حتی افسانه‌های رایج در میان نقالان و قصه‌گویان نیز استفاده کرده است تا بر جذابیت منظومه خود بیفزاید. [۱۹]
راجی کرمانی، حمله حیدری، ۱۳۸۳ش، چاپ طالبیان و مدبری، ج۱، ص۲۵.
[۲۰]
راجی کرمانی، نوبت‌زن کوی ساقی، ۱۳۷۷ش، چاپ اشرفزاده، ص۷.
۷ - شمار ابیات حمله حیدریشمار ابیات منظومه حمله حیدری در حدود سی هزار بیت است، اما وامق یزدی [۲۱]
محمدعلی‌بن محمدباقر وامق یزدی، تذکره میکده، به کوشش حسین مسرت، (تهران) ۱۳۷۱ش، ص۱۴۴.
و رضاقلی‌خان هدایت، [۲۲]
رضاقلی‌بن محمدهادی هدایت، مجمع‌الفصحاء، ج۲، بخش۱، ص۳۳۳.
تذکره‌نگاران معاصر راجی، تعداد ابیات آن را حدود بیست هزار بیت دانسته‌اند. از این تعداد، حدود هفده هزار بیت در چاپ جدید حمله حیدری ذکر شده و بقیه ابیات آن در چاپ سنگی سال ۱۲۷۰ تهران، با عنوان کتاب حمله ملا بمون‌علی منتشر شده است. [۲۳]
ذبیح‌اللّه صفا، حماسه‌سرایی در ایران، تهران ۱۳۶۳ش، ص۳۸۵.
۸ - تاریخ شروع و پایان منظومهراجی کرمانی [۲۴]
راجی کرمانی، حمله حیدری، ۱۳۸۳ش، چاپ طالبیان و مدبری، ج۲، ص۱۸۲.
تاریخ شروع سرودن منظومه خود را به حساب ابجد کلمه «تاریخ» ذکر کرده که برابر است با سال ۱۲۱۱، اما تاریخ پایان آن معلوم نیست.
مصححان حمله حیدری پایان آن را پیش از درگذشت ابراهیم‌خان ظهیرالدوله در سال ۱۲۴۰ دانسته‌اند، [۲۵]
راجی کرمانی، گزیده حمله حیدری، ص۱۸.
اما با توجه به پایان ناقص و ناگهانی منظومه، به نظر می‌رسد سرودن ابیات حمله حیدری تا پایان عمر راجی ادامه یافته باشد.
۹ - تقلید راجی از باذلراجی، مثنوی خود را به تقلید از حمله حیدری باذل مشهدی، در بحر متقارب سروده است و هر دو به وزن شاهنامه فردوسی نظر داشته‌اند. [۲۶]
هرمان اته، تاریخ ادبیات فارسی، ص۶۰ـ۶۱.
راجی در تشبه به فردوسی گاهی خود را از او بالاتر دانسته و ظهیرالدوله را که قدرشناس‌تر از سلطان محمود غزنوی بوده، بر سلطان محمود ترجیح داده است. [۲۷]
بمانعلی راجی کرمانی، حمله حیدری، چاپ یحیی طالبیان و محمود مدبری، ج۲، ص۱۸۲.
۱۰ - واژگان حماسی در منظومهاز نظر بهره‌گرفتن از واژگان حماسی و ترکیباتی که در حماسه کاربرد دارند، راجی به شاهنامه فردوسی و حمله حیدری باذل مشهدی توجه داشته و حتی در این زمینه بیش از باذل توفیق یافته زیرا توانسته است زبان حماسی شاهنامه را به خوبی تقلید کند، [۲۸]
ذبیح‌اللّه صفا، حماسه‌سرایی در ایران، ص۳۸۵.
[۲۹]
راجی کرمانی، نوبت‌زن کوی ساقی، ص۱۹.
اما او به تناسب موضوع منظومه، واژگان دینی و ترکیبات مذهبی را به کار گرفته و طبعا از مقدار واژگان فارسی سره منظومه او در قیاس با شاهنامه فردوسی کاسته شده است. [۳۰]
راجی کرمانی، حمله حیدری، ج۱، ص۳۴.
۱۱ - زبان منظومه راجیزبان منظومه نیز به تناسب مخاطب‌های عامی که برای آن در نظر گرفته شده، گاه به زبان سهلِ ممتنع بوستان سعدی نزدیک شده است، اما این زبان ساده گاهی با زیبایی‌های لفظی و معنوی همراه می‌شود و بدون آنکه تکلفی در کار باشد، بسیاری از صنایع بدیعی با انواع تشبیه و استعاره در شعر وی جلوه‌گر می‌شود. [۳۱]
راجی کرمانی، نوبت‌زن کوی ساقی، ص۷.
[۳۲]
راجی کرمانی، نوبت‌زن کوی ساقی، ص۲۲.
لغزش‌های زبانی نیز در برخی ابیات حمله حیدری دیده می‌شود، از جمله به کارگرفتن کلماتی که نقش معنایی ندارند و راجی برای پر کردن وزن بیت از آنها استفاده کرده است یا ترکیب‌های تازه‌ای که برخلاف معیارهای دستور زبان فارسی ساخته شده‌اند. [۳۳]
محمدرضا صرفی، «محتوا، ساختار و زبان حمله حیدری»، به کوشش وحید پورنادری، کرمان۱۳۷۷ش، ص۴۹ـ۵۰.
۱۲ - قهرمانان در منظومه راجیعلاوه بر واژگان، در زمینه آفرینش قهرمانان و توصیف آنها نیز راجی به شاهنامه توجه کرده و کوشیده است قهرمانان منظومه خود را همچون قهرمانان شاهنامه به صورت خارق‌العاده توصیف کند. برای این منظور، بسیاری از وصف‌های فردوسی درباره رستم را برای علی علیه‌السلام به کار برده است. همچنان‌که تصویر بازوبند قاسم با بازوبند سهراب و نبرد حضرت علی با عمروبن عبدود و عبدالعزی، با نبرد رستم با اشکبوس قابل قیاس است. [۳۴]
راجی کرمانی، حمله حیدری، ۱۳۸۳ش، چاپ طالبیان و مدبری، ج۱، ص۳۷.
[۳۵]
راجی کرمانی، گزیده حمله حیدری، تحقیق و گزینش حسین بهزادی اندوه‌جردی، تهران ۱۳۷۰ش، ص۱۵ـ۱۶.
۱۳ - تصاویر شعر راجیبسیاری از تصاویر شعر راجی که جنبه غنایی دارند، با ساختار حماسی منظومه در تعارض‌اند. [۳۶]
راجی کرمانی، حمله حیدری، ۱۳۸۳ش، چاپ طالبیان و مدبری، ج۱، ص۳۷.
[۳۷]
محمدرضا صرفی، «محتوا، ساختار و زبان حمله حیدری»، به کوشش وحید پورنادری، کرمان۱۳۷۷ش، ص۴۹.
۱۴ - مقایسه منظومه راجی و باذلمنظومه حمله حیدری راجی نسبت به حمله حیدری باذل مشهدی به لحاظ استحکام الفاظ و زیبایی ابیات برتری دارد. [۳۸]
ذبیح‌اللّه صفا، حماسه‌سرایی در ایران، تهران ۱۳۶۳ش، ص۳۸۵.
۱۵ - ساقی‌نامه در منظومه راجیدر سراسر منظومه حمله حیدری، ۲۴ ساقی‌نامه دیده می‌شود که از ۹ بیت تا ۲۱۲ بیت را در بر می‌گیرد. نوشتن ساقی‌نامه از قرن دهم در میان شاعران، به‌ویژه شاعران مثنوی‌سرا، مرسوم شده بود. [۳۹]
راجی کرمانی، نوبت‌زن کوی ساقی، ص۱۶.
۱۶ - اهداف راجی در ساقینامههابه نظر می‌رسد راجی در ساقی‌نامه‌های خود -که به تأثر از نظامی گنجه‌ای سروده- دو هدف داشته است: ۱۶.۱ - کاستن از یکنواختینخست آنکه، قرارگرفتن آنها در میان حوادث داستان باعث تنوع شود و از یک‌نواختی آن بکاهد. ۱۶.۲ - براعت استهلالدوم آنکه بعضی از این ساقی‌نامه‌ها در حکم براعت استهلال حوادثی است که شاعر بعد از ساقی‌نامه به توصیف آنها پرداخته است. [۴۰]
راجی کرمانی، نوبت‌زن کوی ساقی، ۱۳۷۷ش، چاپ اشرفزاده، ص۱۹.
[۴۱]
راجی کرمانی، حمله حیدری، ۱۳۸۳ش، چاپ طالبیان و مدبری، ج۱، ص۳۹.
۱۷ - ویژگی ساقی‌نامه‌های راجیویژگی عمده ساقی‌نامه‌های راجی که آن را با ساقی‌نامه‌های حمله حیدری باذل مشهدی و صهبای آشتیانی متفاوت می‌سازد، درآمیختن آن با شرح حوادث کربلاست. با اینکه ماجرای کربلا ارتباطی با جریان حوادث منظومه حمله حیدری ندارد، اما راجی هر جا که لازم دیده با شرح حوادث کربلا، خواننده را به گریستن واداشته است که آشناییِ او را با روش اهل منبر نشان می‌دهد. [۴۲]
راجی کرمانی، نوبت‌زن کوی ساقی، ص۷.
[۴۳]
راجی کرمانی، حمله حیدری، ۱۳۸۳ش، چاپ طالبیان و مدبری، ج۱، ص۴۳.
راجی در ساقی‌نامه‌های خود بیشتر از آنکه ساقی را خطاب کند، به مُغَنّی خطاب کرده، در حالی که هدف باذل مشهدی از ساقی، حیدر کرار یا ساقی کوثر بوده است. بعضی از ساقی‌نامه‌های حمله حیدری راجی به یاد ابراهیم‌خان ظهیرالدوله سروده شده است و درآمیختن ساقی‌نامه با مدح از دیگر ویژگی‌های ساقی‌نامه‌های راجی به‌شمار می‌آید. [۴۴]
راجی کرمانی، نوبت‌زن کوی ساقی، ص۱۹.
[۴۵]
راجی کرمانی، نوبت‌زن کوی ساقی، ص۵.
۱۸ - جمع‌آوری و تدوین منظومهمنظومه حمله حیدری راجی را میرزا مظهر کرمانی به تشویق رضاقلی‌خان هدایت جمع‌آوری و تدوین [۴۶]
رضاقلی‌بن محمدهادی هدایت، مجمع‌الفصحاء، ج۲، بخش۱، ص۳۳۳.
و در ۱۲۶۴ در تهران چاپ سنگی کرد، که بعدا چندین چاپ بر اساس آن صورت گرفت.
چاپ منقح آن به کوشش یحیی طالبیان و محمود مدبری در دو جلد انتشار یافته است. ۱۹ - منابع برای مطالعه بیشتر• آقابزرگ طهرانی. • هرمان اته، تاریخ ادبیات فارسی، ترجمه با حواشی صادق رضازاده شفق، تهران ۱۳۵۶ش. • مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، تهران ۱۳۵۷ش. • محمد دانشور، تاریخچه محله و مسجد خواجه خضر کرمان، کرمان ۱۳۷۵ش. • دایرة المعارف فارسی، به سرپرستی غلام‌حسین مصاحب، تهران ۱۳۴۵ـ۱۳۷۴ش. • احمد دیوان‌بیگی، حدیقة الشعراء، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۴ـ۱۳۶۶ش. • بمانعلی راجی کرمانی، حمله حیدری، چاپ یحیی طالبیان و محمود مدبری، کرمان ۱۳۸۳ش. • بمانعلی راجی کرمانی، گزیده حمله حیدری: بزرگترین حماسه مذهبی، تحقیق و گزینش حسین بهزادی اندوه‌جردی، تهران ۱۳۷۰ش. • بمانعلی راجی کرمانی، نوبت‌زن کوی ساقی، چاپ رضا اشرفزاده، (مشهد ۱۳۷۷ش). • محمدعلی‌بن عبدالوهاب شهلای یزدی، تذکره شبستان، چاپ اکبر قلم‌سیاه، تهران ۱۳۷۹ش. • محمدرضا صرفی، «محتوا، ساختار و زبان حمله حیدری»، در خلاصه مقالات همایش بزرگداشت ملابمانعلی راجی کرمانی: (۲۳ـ۲۲ مهرماه ۱۳۷۷، کرمان)، به کوشش وحید پورنادری، کرمان ?(۱۳۷۷ش). • ذبيح الله صفا، حماسه‌سرایی در ایران، تهران ۱۳۶۳ش. • مصطفی صهبای آشتیانی، کتاب افتخارنامه حیدری، تهران: کتابفروشی محمدحسن علمی. • محمد قزوینی، یادداشتهای قزوینی، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۳ش. • احمد گلچین معانی، فهرست کتب خطی کتاب‌خانه آستان قدس رضوی، ج۷، بخش۱، مشهد ۱۳۴۶ش. • محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، تهران ۱۳۶۹ش. • خانبابا مشار، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، تهران ۱۳۵۰ـ۱۳۵۵ش. • محمدعلی‌بن محمدباقر وامق یزدی، تذکره میکده، به کوشش حسین مسرت، (تهران) ۱۳۷۱ش. • رضاقلی‌بن محمدهادی هدایت، مجمع الفصحاء، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۸۲ش. ۲۰ - پانویس
۲۱ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حمله حیدری»، شماره۶۵۶۲. |