حماد بن اسحاق جهضمیجَهْضَمی، حَمّاد بن اسحاق، نیز مشهور به اَزْدی، کنیه‌اش ابواسماعیل، محدّث ، فقیه و قاضی مالکی قرن سوم است. ۱ - حیاتاو در ۱۹۷ یا ۱۹۹ در بصره به دنیا آمد. [۱]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۸، ص۱۵۹.
[۲]
ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ‌الملوک و الامم، ج۱۲، ص۲۱۳، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
نزد احمدبن مُعذَّل (متوفی ح ۲۴۰) فقه آموخت و بعد از مدتی در بغداد عهده‌دار امر قضا و افتا شد. [۳]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۸، ص۱۵۹.
[۴]
ابن‌فرحون، الدیباج المُذهَّب فی معرفه اعیان علماء المَذهَب، ج۱، ص۱۷۸، چاپ مأمون‌بن محیی‌الدین جنان، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
حمّاد در استماع حدیث ، شاگرد کسانی چون مُسْلم‌بن ابراهیم فَراهیدی (متوفی۲۲۲)، عبداللّه‌قَعْنبی (متوفی۲۲۱)، اسماعیل‌بن اَبی اُوَیس (متوفی ۲۲۶)، ابومُصعَب زُهری (متوفی ۲۳۵) و اسحاق‌بن محمد فَرْوی (متوفی ۲۲۶) بود. [۵]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۸، ص۱۵۹.
[۶]
عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفه اعلام مذهب مالک، ج۴، ص۲۹۴، ج۴، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳، ج۵، چاپ محمدبن شریفه، مغرب (بی‌تا).
[۷]
ذهبی، تاریخ الاسلام، ، ج۱۳، ص۱۶.
به نقل وَکیع ، [۸]
محمد بن خلف وکیع، اخبارالقضاه، ج۱، ص۶۶۷، چاپ سعید محمد لحام، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
وی احادیث بسیاری از بر کرد.
برخی چون فرزندش ابراهیم، یحیی‌بن اَکْثَم تَمیمی، [۹]
عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفه اعلام مذهب مالک، ج۴، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳، ج۵، چاپ محمدبن شریفه، مغرب (بی‌تا).
محمدبن جعفر خَرائطی (متوفی ۳۲۷) و حسین‌بن اسماعیل مَحاملی (متوفی ۳۳۰) از او حدیث شنیدند. [۱۰]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۱۴، ص۱۹۱.
[۱۱]
ذهبی، تاریخ الاسلام، ، ج۱۳، ص۱۶.
[۱۲]
مجیرالدین عبدالرحمان‌بن محمد علیمی حنبلی، المنهج الاحمد فی تراجم اصحاب الامام احمد، ج۱، ص۱۹۰، ج۱، چاپ محمود أرناؤوط، بیروت ۱۹۹۷.
خطیب بغدادی [۱۳]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۱۴، ص۱۹۱.
او را ثقه دانسته است.
۲ - فعالیت اجتماعیحمّاد نزد خلفای عباسی از جایگاه خاصی برخوردار بود و نزد ابواحمدبن متوکل، معروف به موفق (برادر معتز)، از خاصان به شمار می‌رفت. [۱۴]
عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفه اعلام مذهب مالک، ج۴، ص۲۹۴، ج۴، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳، ج۵، چاپ محمدبن شریفه، مغرب (بی‌تا).
وی در منازعه سال ۲۵۱ کوشید میان موالی (که از موفق پشتیبانی می‌کردند) و ابن‌طاهر محمدبن عبداللّه (امیربغداد و کاتب قبلی معتز عباسی) صلح برقرار کند و نامه‌هایی هم میان ابن‌طاهر و موفق رد و بدل کرد. [۱۵]
طبری، تاریخ (بیروت)، ج۹، ص۳۳۶.
هنگام کناره‌گیری معتز (حک: ۲۵۲ـ ۲۵۵) از خلافت ، حمّادبن اسحاق از کسانی بود که به خلع او شهادت داد [۱۶]
طبری، تاریخ (بیروت)، ج۹، ص۳۳۶.
[۱۷]
طبری، تاریخ (بیروت)، ج۹، ص۳۹۲.
اما در همین سال محمد بن واثق ، ملقب به المهتدی باللّه (حک: ۲۵۵ـ۲۵۶)، حکومت را در دست گرفت و حمّاد را به سبب مکاتبه‌ای که در سفر مکه با موفق کرده بود، مجازات کرد.
به فرمان وی، حمّاد را به نشانه تحقیر سوار استر کردند و در سامرا (مرکز خلافت ) چرخاندند و سپس او را به اهواز تبعید کردند. [۱۸]
عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفه اعلام مذهب مالک، ج۴، ص۲۹۴، ج۴، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳، ج۵، چاپ محمدبن شریفه، مغرب (بی‌تا).
[۱۹]
محمد بن خلف وکیع، اخبارالقضاه، ج۱، ص۶۶۷، چاپ سعید محمد لحام، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
۳ - درگذشتحمّاد در ۲۶۷ یا ۲۶۹ یا ۲۷۰ در شوش درگذشت. [۲۰]
عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفه اعلام مذهب مالک، ج۴، ص۲۹۴، ج۴، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳، ج۵، چاپ محمدبن شریفه، مغرب (بی‌تا).
[۲۱]
صفدی، ج۱۳، ص۱۵۱.
۴ - آثاراو را دارای آثار بسیار در علوم گوناگون دانسته‌اند ولی از آثار او صرفاً به المُهادنه و الرَّدعلی الشافعی اشاره کرده‌اند. [۲۲]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۱۴، ص۱۹۱.
[۲۳]
عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفه اعلام مذهب مالک، ج۴، ص۲۹۴، ج۴، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳، ج۵، چاپ محمدبن شریفه، مغرب (بی‌تا).
۵ - فرزندانحمّاد دو پسر داشت: ابراهیم و محمد. ۵.۱ - ابراهیمابراهیم (کنیه‌اش ابواسحاق) در ۲۴۰ یا ۲۴۱ به‌دنیا آمد و نزد عمویش، اسماعیل، فقه خواند. وی علاوه بر پدرش، از کسانی چون محمدبن یحیی خِشی/ خُشَنی، ابوداوود سجستانی (متوفی ۲۷۵) و زیدبن اَخْرم/ اَخْزم (متوفی ۲۵۷) حدیث شنید. دو تن از فرزندان ابراهیم، یکی احمد (کنیه‌اش ابوعثمان، قاضی‌مصر، متوفی ۳۲۹) و دیگری علی (کنیه‌اش ابوالحسن، قاضی اهواز، متوفی ۳۵۶) و افرادی چون ابوبکر ابهری (متوفی ۳۷۵) و ابوالحسن دارَقُطْنی (متوفی ۳۸۵) و ابواسحاق دینوَری (زنده در ۳۹۲) از او روایت کرده‌اند. [۲۴]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۴، ص۱۵.
[۲۵]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۱۱، ص۳۳۹.
[۲۶]
عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفه اعلام مذهب مالک، ج۵، ص۱۳ـ۱۴، ج۴، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳، ج۵، چاپ محمدبن شریفه، مغرب (بی‌تا).
[۲۷]
عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفه اعلام مذهب مالک، ج۵، ص۲۶۴ـ ۲۶۵، ج۴، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳، ج۵، چاپ محمدبن شریفه، مغرب (بی‌تا).
[۲۸]
ابن‌فرحون، الدیباج المُذهَّب فی معرفه اعیان علماء المَذهَب، ج۱، ص۱۴۱، چاپ مأمون‌بن محیی‌الدین جنان، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
[۲۹]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۳، ص۸۷.
[۳۰]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۵، ص۸۱.
[۳۱]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۷، ص۱۳۲.
[۳۲]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۱۰، ص۳۶۸.
[۳۳]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۱۲، ص۲۵۶.
هارون، فرزند دیگر ابراهیم، قاضی مصر بود و در ۳۲۸ درگذشت. [۳۴]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۱۴، ص۳۰.
[۳۵]
عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفه اعلام مذهب مالک، ج۵، ص۲۶۳ـ ۲۶۴، ج۴، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳، ج۵، چاپ محمدبن شریفه، مغرب (بی‌تا).
قاضی عیاض در یک جا، [۳۶]
عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفه اعلام مذهب مالک، ج۴، ص۲۹۵، ج۴، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳، ج۵، چاپ محمدبن شریفه، مغرب (بی‌تا).
به اشتباه، هارون را فرزند حمّاد دانسته است.
دارقطنی و بسیاری دیگر [۳۷]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۶، ص۶۱.
[۳۸]
ابن‌فرحون، الدیباج المُذهَّب فی معرفه اعیان علماء المَذهَب، ج۱، ص۱۴۱، چاپ مأمون‌بن محیی‌الدین جنان، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
ابراهیم را ثقه، فاضل و صدوق دانسته و گفته‌اند که او بسیار زاهد و دائم‌الذکر بود.
وی در ۳۲۳ درگذشت و کنار قبر عمویش، اسماعیل، دفن شد. [۳۹]
عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفه اعلام مذهب مالک، ج۵، ص۱۴ـ ۱۵، ج۴، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳، ج۵، چاپ محمدبن شریفه، مغرب (بی‌تا).
ابن‌ندیم، الفهرست، [۴۰]
ابن‌ندیم، الفهرست، (تهران)، ج۱، ص۴۲۵.
او را صاحب کتابهای الجَنائز، الجهاد، و دَلائل‌النبوه دانسته است.
۵.۲ - محمدمحمد، پسر دیگر حمّاد، را جوانی پاکدامن ، مورد اعتماد موفقِ عباسی و صاحب منصب قضا در بصره معرفی کرده‌اند. او در ۲۷۶ از دنیا رفت. [۴۱]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۲، ص۲۷۲.
[۴۲]
عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفه اعلام مذهب مالک، ج۴، ص۲۹۵، ج۴، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳، ج۵، چاپ محمدبن شریفه، مغرب (بی‌تا).
۶ - فهرست منابع(۱) ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ‌الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. (۲) ابن‌فرحون، الدیباج المُذهَّب فی معرفه اعیان علماء المَذهَب، چاپ مأمون‌بن محیی‌الدین جنان، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶. (۳) ابن‌ندیم، الفهرست، (تهران). (۴) خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی. (۵) ذهبی، تاریخ الاسلام. (۶) صفدی. (۷) طبری، تاریخ (بیروت). (۸) مجیرالدین عبدالرحمان‌بن محمد علیمی حنبلی، المنهج الاحمد فی تراجم اصحاب الامام احمد، ج۱، چاپ محمود أرناؤوط، بیروت ۱۹۹۷. (۹) عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفه اعلام مذهب مالک، ج۴، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳، ج۵، چاپ محمدبن شریفه، مغرب (بی‌تا). (۱۰) محمد بن خلف وکیع، اخبارالقضاه، چاپ سعید محمد لحام، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۱؛ ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حماد بن اسحاق جهضمی»، شماره۵۲۸۷. |