حلل الموشیةحُلَلالمَوْشِیَّة، کتابی به عربی درباره تاریخ شهر مراکش، مغرب و اندلس، از نویسنده‌ای ناشناخته است و نام کامل آن الحلل‌الموشیَّة فی ذکر الأخبار المراکشیَّة است. ۱ - معرفی اجمالیالحللالموشیة (جامه‌های نگارین) به رغم حجم اندک، دربردارنده مطالب تاریخی ارزنده‌ای درباره دولتهای مرابطون ، موحدون و مرینیان در مغرب و اندلس است. نویسنده در آغاز [۱]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۲.
و پایان کتاب [۲]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۸۷ـ۱۹۰.
سلطان غنی‌باللّه (حک: ۷۵۵ـ۷۶۰، ۷۶۳ـ۷۹۳)، از فرمانروایان بنونصر ، را ستوده است و همین مطلب، این ظن را تقویت می‌کند که وی اندلسی بوده و در دربار این سلطان مقام مهمی داشته است. [۳]
فاطمه محمد محجوب، الموسوعة الذهبیة للعوم الاسلامیة، ذیل مادّه..
[۴]
عبدالرحمان عطبه، مع المکتبة العربیّة: دراسة فی أمّهات المصادر و المراجع المتّصلة بالتراث، ج۱، ص۲۱۶.
تألیف این کتاب به تشویق و دستور سلطان غنی صورت گرفت. [۵]
مقدمه زکار و زمامه، ص ۸، ج۱، ص۱۲، کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری.
پناهندگی لسان‌الدین ابن‌خطیب ، وزیر غنی‌باللّه، به دربار مرینیان مغرب و خودداری ایشان از بازپس دادن او، خشم غنی‌باللّه را برانگیخت که دخالت وی را در امور مغرب، حتی پس از قتل لسان‌الدین در ۷۷۶، [۷]
احمدبن خالد ناصری، کتاب الاستقصا لاخبار دول المغرب الاقصی، ج۴، ص۲۶۳ـ۲۷۰.
در پی‌داشت، به گونه‌ای که غنی‌باللّه کوشید به دو دستگیها و فتنه‌های داخلی در مغرب دامن زند. به نظر مصححانِ کتاب، تألیف الحلل‌الموشیة نیز به همین منظور بوده است، اما معلوم نیست غنی‌باللّه چگونه می‌خواسته است با بهره‌برداری از این کتاب، به اهداف خویش دست یابد. [۸]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۶ـ۸.
هنگام تألیف کتاب (۷۸۳)، شهر مراکش در محاصره لشکریان احمدبن أبی‌سالم مرینی بود و سرانجام، با کشته‌شدن رقیب او عبدالرحمان‌بن علی مرینی ، که با تحریک و حمایت غنی به حکومت مراکش دست یافته بود، شهر پس از نُه ماه محاصره، گشوده شد. [۹]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۶ـ۸.
نویسنده کتاب که نمی‌خواسته در مناقشه‌های سیاسی دخالت کند، [۱۰]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۸.
احتمالا به سبب مشکلاتی، نام خویش را به عنوان مؤلف پنهان کرده است. [۱۱]
عبدالرحمان عطبه، مع المکتبة العربیّة: دراسة فی أمّهات المصادر و المراجع المتّصلة بالتراث، ج۱، ص۲۱۶.
برخی، همچون ناشران چاپِ نخست کتاب، لسان‌الدین ابن‌خطیب را نویسنده آن دانسته‌اند و مقدمه استوار و ادیبانه کتاب نیز این نظر را تقویت کرده است. [۱۲]
طاهر احمد مکی، الحلل الموشیة فی الاخبار المراکشیة، ج۱، ص۲۶ـ۲۷.
[۱۳]
Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden ۱۹۴۳،۱۹۴۹, Supplementband, ۱۹۳۷،۱۹۴۲، ج۲، ص۳۴۲.
در نسخه پاریس و نسخه‌ای که در اختیار خاورشناس اسپانیایی، گایانگوس، قرار داشته، ابن بطوطه (متوفی ۷۷۸) نویسنده الحلل‌الموشیة دانسته شده است، اما با توجه به این‌که نویسنده تاریخ تألیف را ۷۸۳ ثبت کرده [۱۴]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۸۱.
و نیز با توجه به مطالبی از کتاب که مشتمل بر حوادث سالهای پس از درگذشت لسان‌الدین و ابن‌بطوطه است، این ادعاها مردود است. [۱۵]
طاهر احمد مکی، الحلل الموشیة فی الاخبار المراکشیة، ج۱، ص۲۵.
[۱۶]
طاهر احمد مکی، الحلل الموشیة فی الاخبار المراکشیة، ج۱، ص۲۷.
گایانگوس نیز اذعان داشته که پذیرش این‌که ابن‌بطوطه نویسنده الحلل‌الموشیه بوده، بسیار دشوار است. [۱۷]
Ahmad b Muhammad Makkari, The history of the Mohammedan dynasties in Spain, tr Pascual de Gayangos, London ۱۸۴۰, repr ۲۰۰۲، ج۱، پیشگفتار، صXXI.
[۱۸]
طاهر احمد مکی، الحلل الموشیة فی الاخبار المراکشیة، ج۱، ص۲۵.
عَلوش، پژوهشگر یهودی مغربی، در مقدمه چاپ دوم کتاب، براساس گفته دو تن از مورخان متأخر، مؤلف کتاب را ابوعبداللّه محمدبن ابی‌العلاءبن‌سِماک مالِقی دانسته است. این دو مورخ عبارت‌اند از: ابوالربیع سلیمان حوات (متوفی ۱۲۳۱)، مؤلف مغربی کتاب الروضة المقصودة و الحلل الممدودة فی مآثر بنی سودة ، و ابوعبداللّه محمدبن محمد مشهور به ابن‌موقِّت (متوفی ۱۳۶۹)، که در میان منابع کتاب خویش، السعادة الأبدیة فی‌التعریف بمشاهیر الحضرة المراکشیة، [۱۹]
ابن‌موقت، السعادة الأبدیة فی التعریف بمشاهیر الحضرة المراکشیة، ج۲، ص۵۲۰.
ابن‌سماک مالقی را مؤلف الحلل‌الموشیة خوانده است. ابن موقت به منبع مورد استفاده‌اش اشاره‌ای نکرده است و احتمال دارد از نسخه‌های خطی دیگری آگاهی داشته که تاکنون به دست محققان نرسیده است. [۲۰]
طاهر احمد مکی، الحلل الموشیة فی الاخبار المراکشیة، ج۱، ص۲۷ـ۲۸.
۱.۱ - انگیزه تالیفهدف از تألیف الحلل‌الموشیه، به نوشته مؤلف آن در مقدمه، [۲۱]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۲ـ۱۳.
بررسی تاریخ شهر مراکش از بدو تأسیس تا زمان مؤلف است. در این کتاب، به اجمال، از سبب تأسیس شهر مراکش و بانی آن و گاه از برخی رویدادهای سیاسی، نظامی و عمرانی مربوط به شهر سخن رفته است. [۲۲]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۵ـ۱۶.
[۲۳]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۹۷.
[۲۴]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۱۴.
بیشتر مطالب آن، تاریخی و راجع به سلسله‌های پیش‌گفته و بدون ارتباط با عنوان کتاب‌اند. الحلل‌الموشیة مانند دیگر تواریخِ محلی نیست و به‌ندرت درباره بناهایی چون قصر ، بازار ، مسجد ، حمام و محلات یا شخصیتهای ممتاز آگاهی به دست می‌دهد. [۲۵]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۴.
تبویب مطالب کتاب براساس دوران حکمرانی امیران هر سلسله است که ذیل هر یک، نام و القاب او و اسامی پسران و وزیران، محدوده فرمانروایی و رویدادهای پراهمیت و به‌ویژه لشکرکشی از مغرب به اندلس، و در پایان، گاه سیره وی ثبت شده است. [۲۶]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۲۴.
[۲۷]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۸۱.
[۲۸]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۸۵.
[۲۹]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۳۷.
برخی از مهم‌ترین عناوین کتاب، به ترتیب، عبارت‌اند از: سبب و تاریخ ساخت شهر مراکش ، [۳۰]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۵ـ۱۶.
دلیل قیام مرابطون ، [۳۱]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۷ـ۲۳.
ظهور شیخ عبداللّه‌بن یاسی ن، [۳۲]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۲۰.
امارت یوسف‌بن تاشفین، [۳۳]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۲۴ـ ۲۷.
[۳۴]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۸۱ـ۸۳.
فتوحات و جنگهای امیر مرابطون، [۳۵]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۲۷ـ۳۷.
نبرد مشهور زَلّامة، [۳۶]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۶۲ـ۶۶.
چهار لشکرکشی امیرِ مرابطون به اندلس ، [۳۷]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۳۸ـ۸۰.
ویژگیهای امیرالمسلمین تاشفین علی‌بن یوسف و لشکرکشیهای او به اندلس، [۳۸]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۸۴ـ۸۶.
ظهور ابوعبداللّه محمدبن تُومَرْت ملقب به المهدی و فعالیتهایش، [۳۹]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۰۰ـ ۱۱۲.
جنگهای مرابطون با موحدون و محاصره مراکش، [۴۰]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۱۲ـ۱۱۵.
ذکر حوادث دوره تاشفین‌بن علی‌بن یوسف [۴۱]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۲۱ـ۱۳۴.
و ابراهیم‌بن تاشفین ، [۴۲]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۳۵ـ۱۴۲.
ویژگیهای حوادث دوره عبدالمؤمن‌بن علی موحدی ، [۴۳]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۴۲ـ ۱۵۷.
دیگر فرمانروایان موحدون و حوادث زمان آنان، [۴۴]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۵۷ـ۱۷۰.
و اصل و نسب و نام حاکمان بنی‌مرین تا زمان تألیف کتاب در ۷۸۳. [۴۵]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۷۱ـ۱۸۷.
گزارش رویدادها به ترتیب زمانی‌اند [۴۶]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۲۳.
و اساس کار نویسنده بر خلاصه‌نویسی، با اتکا به منابع گوناگون است. [۴۷]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۳.
[۴۸]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۹۳.
[۴۹]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۱۶.
با مقایسه این کتاب با الأنیس‌المطرب ، نوشته ابن ابی‌زرع فاسی، که تاریخ حکمرانان مغرب و شهر فاس است، به نظر می‌آید نویسنده الحلل الموشیه آن کتاب را الگوی خود قرار داده است. [۵۰]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۴۲.
[۵۱]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۵۷.
[۵۲]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۷۶.
[۵۳]
ابن‌ابی‌زرع، الأنیس المطرب بروض القرطاس فی اخبار ملوک المغرب و تاریخ مدینة فاس، ج۱، ص۲۰۳، رباط ۱۹۷۲.
[۵۴]
ابن‌ابی‌زرع، الأنیس المطرب بروض القرطاس فی اخبار ملوک المغرب و تاریخ مدینة فاس، ج۱، ص۲۰۵، رباط ۱۹۷۲.
[۵۵]
ابن‌ابی‌زرع، الأنیس المطرب بروض القرطاس فی اخبار ملوک المغرب و تاریخ مدینة فاس، ج۱، ص۳۲۳، رباط ۱۹۷۲.
۱.۲ - منابع حلل الموشیهمؤلف در نقل حوادث پیش از خود، به صراحت گفته که به مورخان پیشین اعتماد کرده است. [۵۶]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۳.
برخی از کسانی که او از آثارشان استفاده کرده است، عبارت‌اند از: ابویحیی ابن‌الیسع‌بن عیسی‌بن حزم اندلسی [۵۷]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۸۲.
[۵۸]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۰۷.
[۵۹]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۴۸.
محمدبن خلف ، مؤلف البیان الواضح [۶۰]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۸۳.
ابوبکربن‌الصیرفی ، مؤلف الانوار الجلیة فی اخبار الدولة المرابطیة [۶۱]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۹۳ و پانویس ۹۵.
قَطّان [۶۲]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۰۳ـ۱۰۴.
ابن‌صاحب‌الصلاة ، مؤلفِ المَنُّ بالامامة [۶۳]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۰۴.
[۶۴]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۱۶.
[۶۵]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۴۳.
ابن‌بُجَیر [۶۶]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۰۰.
[۶۷]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۱۰.
عبداللّه‌بن احمد زُهْری [۶۸]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۱۲.
بَینَق [۶۹]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۳۸.
ابوبکر ابن‌عربی ، مؤلف عارضة الاَحْوَذی فی شرح سنن‌الترمذی [۷۰]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۴۰.
ابوعلی ملیانی [۷۱]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۸۵.
و ابن‌رَشیق قیروانی . [۷۲]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۸۵ـ۱۸۶.
۱.۳ - تبارشناسی بربراندر این کتاب، نویسنده به تبارشناسی بربران اهمیت داده و کوشیده است آنان را عرب و از نسل حِمْیَر یا مُضَر [۷۳]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۸۳ـ۱۸۴.
معرفی کند که زبانشان دگرگون شده است. [۷۴]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۷.
آوردن اسامی قبایل محلی بربر شمال افریقا ، [۷۵]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۳۳.
مناسبات درونی آنان، ذکر بعضی خُلقیات بربرها، [۷۶]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۲۲.
معرفی کتابهایی به زبان بربری [۷۷]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۰۹ـ۱۱۰.
و تحولات آیین آنان تا دوره مؤلف، [۷۸]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۷.
اطلاعاتی است که به شناخت بربرها کمک می‌کند.۱.۴ - تاریخ اندلسبخشی از اطلاعات کتاب درباره تاریخ اندلس است و چون ماجرای گذشتن سپاه مرابطون و موحدون از دریا به قصد یاری به مسلمانان اندلس، موضوع پراهمیتی است، مؤلف هرکدام از این گذرها را ذیل عنوانی جداگانه شرح داده است. [۷۹]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۸۵.
[۸۰]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۶۱.
مناسبات دولتهای شمال افریقا با دولتهای اسلامی اندلس، نظیر بنی‌عبّاد ، [۸۱]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۳۳.
[۸۲]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۴۴.
و درگیری این دولتهای اندلسی با مسیحیان در دوره فعالیتهای مسیحیان برای بازپس‌گیری اندلس [۸۳]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۲۲.
نیز گزارشهایی درباره اندلس‌اند. نویسنده درباره تشکیلات نظامی و تقسیمات سپاه بربران و نیز آیینهای نظامی و درباری هم اطلاعاتی داده که جالب توجه است. [۸۴]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۵۲ـ۱۵۳.
تمرکز نویسنده بر مغرب و اندلس بوده، ولی گزارش‌گونه‌هایی از دیگر مناطق اسلامی هم داده است. [۸۵]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۸۹.
اطلاعات الحلل‌الموشیه درباره زندگی اجتماعی اندک، ولی ارزشمند است، از جمله برخورد با اهل ذمه در مغرب، [۸۶]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۲۵.
و نام کالاهای ساخت داخل و خارج ممالک اسلامی، از جنگ‌افزارهای جواهرنشان تا لباسهای متنوع و انواع عطر . [۸۷]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۲۶ـ۲۷.
همچنین حاوی گزارشی است از به‌کارگیری مقصوره‌ای با اشکال هندسی، که علاوه بر داشتن ارزش هنری، برای حفظ جان امیر، هنگام حضور در مسجد ، کاربرد داشت. [۸۸]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۴۴ـ۱۴۶.
۱.۵ - نثر کتابنثر کتاب، جز در مقدمه، ساده و روان است و نثر مراسلات پرشمار آن هم چندان مغلق نیست. [۸۹]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۳۰ـ۳۱.
[۹۰]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۷۵.
[۹۱]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری.
اشعاری برای کمک به توضیح بهتر موضوع یا کاستن از خشکی مطالب، [۹۲]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۳۹.
[۹۳]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۲۴ـ۱۲۹.
به تناسب، لابه‌لای مطالب آمده‌اند.۱.۶ - نسخخطیاز الحلل الموشیه نسخ‌خطی متعددی به جای‌مانده است. کهن‌ترین آن‌ها نسخه خطی رباط به شماره ۲۳۰۰ک است که در ۹ ذیقعده ۱۱۲۹ نوشته شده است. دو نسخه خطی دیگر در رباط (ش ۱۴۲۸د، با تاریخ کتابت ۷ ربیع‌الاول ۱۲۹۵؛ و ش ۱۵۳۶د، به تاریخ ۷ ذیقعده ۱۳۳۶) و نیز یک نسخه شخصی در فاس (به تاریخ آخر رمضان ۱۲۹۸)، از دیگر نسخه‌های یافته شده این کتاب‌اند. [۹۴]
طاهر احمد مکی، الحلل الموشیة فی الاخبار المراکشیة، ج۱، ص۲۳ـ۲۴.
[۹۵]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۰
[۹۶]
فاطمه محمد محجوب، الموسوعة الذهبیة للعوم الاسلامیة ذیل مادّه. .
علاوه بر اینها، نسخه‌هایی در پاریس ، لیسبون ، واتیکان ، لیدن ، مادرید ، الجزایر و جامع زیتونه تونس وجود دارد. نسخه جامع زیتونه کامل‌ترین نسخه موجود است و مستشرق فرانسوی، لووی پرووانسال (متوفی ۱۹۵۶)، و سی طالب جرجاوی (محقق مراکشی) هم نسخه‌هایی از این کتاب را در اختیار داشته‌اند. [۹۷]
طاهر احمد مکی، الحلل الموشیة فی الاخبار المراکشیة، ج۱، ص۲۴ـ۲۶.
۱.۷ - شهرتالحلل الموشیه در میان مستشرقان اروپایی شهرت بسیار یافته است. کوندی، مستشرق اسپانیایی، در بخشهایی از کتابش، (تاریخ تسلط عربها در اسپانیا)، که در ۱۸۲۰/ ۱۲۳۵ به اسپانیایی نوشته، از آن استفاده کرده است، بی آن‌که اشاره‌ای به منبع خویش کرده باشد. [۹۸]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۳۱.
اما رینهارد ـ دوزی ، مستشرق هلندی، کوندی را به استفاده از ترجمه دقیق اسپانیاییِ کتاب الحلل الموشیة متهم ساخته است. ظاهراً در اواخر سده یازدهم/ هفدهم، مترجم اسپانیایی ناشناسی آن را ترجمه کرده و نسخه‌ای از این ترجمه تصادفاً در اواخر سده سیزدهم/ نوزدهم در الجزایر پیدا شده بود. نسخه دیگری از آن در کتابخانه ملی مادرید ــ که کوندی مدتی مدیر آن بودــ نگهداری می‌شد، ولی هر دو نسخه ناپدید شدند. [۹۹]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۳۲ـ۳۳.
۱.۸ - حلل الموشیة در آثار دیگراندوزی این کتاب را جزو منابع اثر خویش، (تاریخ مسلمانان اندلس ــ که در ۱۸۶۱ آن را به زبان فرانسه چاپ کرده )ذکر نموده است. وی ترجمه بخشهایی از این کتاب را بعداً در ضمیمه کتاب خود، به نام (نوشته‌های عربی)، منتشر ساخت. [۱۰۰]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۳۱.
میشل اماری ، مستشرق ایتالیایی ، نیز بخش کوتاهی از الحلل الموشیة را در ضمیمه کتابش، ( کتابخانه عربی سیسیل )، آورده است. [۱۰۱]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۳۳.
[۱۰۲]
میکله آماری، المکتبة العربیة الصقلیة: نصوص فی التاریخ و البلدان و التراجم و المراجع، ج۱، ص۶۲،.
فرانسیسکو کودیرا ، مستشرق اسپانیایی، هم در کتابش، (سقوط و اضمحلال دولت مرابطون در اسپانیا )، از الحلل الموشیة استفاده کرده است. [۱۰۳]
طاهر احمد مکی، الحلل الموشیة فی الاخبار المراکشیة، ج۱، ص۲۴ـ۲۶.
امبروزیو هویسی میراندا ، مستشرق اسپانیایی، کتاب الحلل الموشیة را به‌طور کامل به اسپانیایی ترجمه کرد و در ۱۳۳۰ش/۱۹۵۱ در شهر تطوان به چاپ رساند. [۱۰۴]
طاهر احمد مکی، الحلل الموشیة فی الاخبار المراکشیة، ج۱، ص۳۴
[۱۰۵]
فاطمه محمد محجوب، الموسوعة الذهبیة للعوم الاسلامیة ذیل مادّه.
۱.۹ - چاپالحلل الموشیة فی ذکر الاخبار المراکشیة نخستین‌بار در اواخر ربیع‌الآخر ۱۳۲۹/ اواخر آورlightgt;کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۲۶ـ۲۷. zwnj;مانspan class=ده است. کهنیل ۱۹۱۱، به کوشش بشیر فورْتی، از روی یک نسخه خطی کهن و بخشهایی از چند نسخه خطی دیگر، در تونس به چاgt;پ رسید. این چاپ پر از اشتباه و افتادگی و فاقد فهرست است. [۱۰۶]
طاهر احمد مکی، الحلل الموشیة فی الاخبار المراکشیة، ج۱، ص۲۶ـ۲۷.
[۱۰۷]
عبدالرحمان عطبه، مع المکتبة العربیّة: دراسة فی أمّهات المصادر و المراجع المتّصلة بالتراث، ج۱، ص۲۱۶.
[۱۰۸]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۹.
[۱۰۹]
Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden ۱۹۴۳-۱۹۴۹, Supplementband, ۱۹۳۷-۱۹۴۲، ج۷، ص۴۳۹.
دومین بار این کتاب را علوش در ۱۳۱۵ش/ ۱۹۳۶ در رباط چاپ کرد. علوش کار خود را بر نسخه خطی‌ای که لووی پرووانسال به وی اهدا کرده بود، و نیز نسخه خطی کتابخانه الجزایر به شماره ۱۱۳۲ و دو بخشی که دوزی در سده سیزدهم/ نوزدهم به چاپ رسانده بود، استوار ساخت. چاپ علوش نیز به علت توجه نکردن به دیگر نسخه‌های خطی موجود در اروپا، اشتباهات زیادی داشت و تنها ویژگی آن دارا بودن فهارس و بیان اختلاف نسخه‌های مورد استفاده‌اش بود. ترجمه هویسی میراندا به اسپانیایی براساس همین چاپ صورت گرفت. [۱۱۰]
فاطمه محمد محجوب، الموسوعة الذهبیة للعوم الاسلامیة ذیل مادّه..
[۱۱۱]
طاهر احمد مکی، الحلل الموشیة فی الاخبار المراکشیة، ج۱، ص۲۷.
[۱۱۲]
ابن‌سوده، دلیل مؤرّخ المغرب الأقصی، ج۱، ص۲۶.
[۱۱۳]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۹.
در ۱۳۵۸ش/ ۱۹۷۹، سهیل زکّار و عبدالقادر زمامه الحلل الموشیة را در دارالبیضاء ( کازابلانکا ) به چاپ رساندند، که براساس دو نسخه خطی کهن رباط، نسخه خطی شخصی در فاس (مغرب)، و دو نسخه چاپی است و مصححان کوشیده‌اند اشتباهات چاپهای پیشین را مرتفع کنند و متن تهذیب‌شده‌ای در اختیار پژوهشگران قرار دهند. علاوه بر ضبط اختلاف نسخ، ضبط لاتینی اعلام، [۱۱۴]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۹۴ـ۹۵.
برخی توضیحات روشنگرانه در پانویسها و مقایسه رویدادها با مندرجات دیگر آثار تاریخی، [۱۱۵]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۳۳.
از جمله کارهای آنان در تصحیح این کتاب بوده‌است. [۱۱۶]
عبدالرحمان عطبه، مع المکتبة العربیّة: دراسة فی أمّهات المصادر و المراجع المتّصلة بالتراث، ج۱، ص۲۱۶.
[۱۱۷]
کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۱۰.
۲ - فهرست منابع(۱) میکله آماری، المکتبة العربیة الصقلیة: نصوص فی التاریخ و البلدان و التراجم و المراجع، لایپزیگ ۱۸۵۷، چاپ افست بغداد. (۲) ابن‌ابی‌زرع، الأنیس المطرب بروض القرطاس فی اخبار ملوک المغرب و تاریخ مدینة فاس، رباط ۱۹۷۲. (۳) ابن‌خلدون، تاریخ ابن خلدون. (۴) ابن‌سوده، دلیل مؤرّخ المغرب الأقصی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷. (۵) ابن‌موقت، السعادة الأبدیة فی التعریف بمشاهیر الحضرة المراکشیة، چاپ حسن جلاب و احمد متفکر، مراکش ۱۴۲۳/۲۰۰۲. (۶) ابی‌الربیع سلیمان حوات، الروضة المقصودة و الحلل الممدودة فی مآثر بنی‌سودة، چاپ عبدالعزیز تیلانی، فاس ۱۴۱۵/۱۹۹۴. (۷) عبدالرحمان عطبه، مع المکتبة العربیّة: دراسة فی أمّهات المصادر و المراجع المتّصلة بالتراث، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴. (۸) فاطمه محمد محجوب، الموسوعة الذهبیة للعوم الاسلامیة، ج ۱۴، قاهره: دارالغد العربی. (۹) کتاب الحُلَل المَوْشِیَّة فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، چاپ سهیل زکار و عبدالقادر زمامه، دارالبیضاء ۱۳۹۹/۱۹۷۹. (۱۰) طاهر احمد مکی، «الحلل الموشیة فی الاخبار المراکشیة»، حولیّات کلیة دارالعلوم، ش ۵ (۱۹۷۴ـ۱۹۷۵). (۱۱) احمدبن خالد ناصری، کتاب الاستقصا لاخبار دول المغرب الاقصی، چاپ احمد (بن جعفر) ناصری، دارالبیضاء ۲۰۰۱ـ ۲۰۰۵. (۱۲) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden ۱۹۴۳-۱۹۴۹, Supplementband, ۱۹۳۷-۱۹۴۲. (۱۳) Ahmad b Muhammad Makkari, The history of the Mohammedan dynasties in Spain, tr Pascual de Gayangos, London ۱۸۴۰, repr ۲۰۰۲. ۳ - پانویس
۴ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «الحلل الموشیه»، شماره۶۴۶۴. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام
|