حسن ارسنجانیحسن ارسنجانی در سال ۱۳۰۱ش. در تهران به دنیا آمد، پدرش سید محمد‌حسین ارسنجانی، روحانی‌ای از اهالی ارسنجان فارس بود که به همراه نیروهای بختیاری برای اعاده مشروطیت به تهران آمد. [۱]
ارسنجانی، نورالدین، دکتر ارسنجانی در آینه زمان، تهران، قطره، ۱۳۷۹، ص۲۵.
[۲]
ارسنجانی، نورالدین، دکتر ارسنجانی در آینه زمان، تهران، قطره، ۱۳۷۹، ص۲۷.
[۳]
امینی، علی، رجال عصر پهلوی به روایت اسناد، تهران، مرکز برسی اسناد تاریخی، ۱۳۷۹، سند شماره ۳۲۱، ج۲، ص۷۹.
وی با تأسیس روزنامه داریا و حزی آزدی وارد عرصه سیاسی شده و مدتی عهده‌دار مقام وزارت کشاورزی و سفارت ایران در ایتالیا در دوره محمدرضا شاه شد. تغییر طرح اصلاحات ارضی به او منسوب می‌باشد.۱ - تحصیل و اشتغال ارسنجانیحسن ارسنجانی، دوره ابتدایی را در دبستان پهلوی و دوره تحصیلی متوسطه را در مدارس سن‌لوئی گذراند. [۴]
ارسنجانی، نورالدین، دکتر ارسنجانی در آینه زمان، تهران، قطره، ۱۳۷۹، ص۲۸ و ۲۹.
[۵]
امینی، علی، رجال عصر پهلوی به روایت اسناد، تهران، مرکز برسی اسناد تاریخی، ۱۳۷۹، سند شماره ۳۲۱، ج۲، ص۷۹.
در سال ۱۳۲۱ش. از دانشگاه تهران مدرک کارشناسی در رشته حقوق گرفت و در سال ۱۳۳۳ش. در مقطع دکترای حقوق دانشگاه تهران پذیرفته شد و در سال ۱۳۳۵ش. از پایان‌نامه خود با عنوان "حاکمیت دولتها در سازمانهای بین‌المللی" دفاع کرد. [۶]
بهزادی، علی، شبه خاطرات، تهران، زرین، ۱۳۷۵، ج۱، ص۴۱.
[۷]
بهزادی، علی، شبه خاطرات، تهران، زرین، ۱۳۷۵، ج۱، ص۴۳.
وی هنگام تحصیل در دوره کارشناسی در بانک کشاورزی مشغول به کار شد و تهیه طرح تاسیس "تعاونی‌های روستایی" را برعهده گرفت. [۸]
ارسنجانی، نورالدین، دکتر ارسنجانی در آینه زمان، تهران، قطره، ۱۳۷۹، ص۳۶ و ۳۷.
[۹]
امینی، علی، رجال عصر پهلوی به روایت اسناد، تهران، مرکز برسی اسناد تاریخی، ۱۳۷۹، سند شماره ۳۲۱، ج۲، ص۷۹.
او پس از تاسیس تعاونی‌های روستایی به ریاست آن رسید و اولین مرحله طرح را در منطقه دماوند به اجرا درآورد، [۱۰]
ارسنجانی، نورالدین، دکتر ارسنجانی در آینه زمان، تهران، قطره، ۱۳۷۹، ص۳۶.
اما این کار که در تضاد منافع مالکین بود با مخالفت و تحریکات، حتی تهدیدات جانی علیه او همراه و منجر به کناره‌گیری وی از این کار شد. شاید این اولین تجربه ارسنجانی در مواجهه با مشکلات اساسی و الگوهای اجاره زمین بود. [۱۱]
ارسنجانی، نورالدین، دکتر ارسنجانی در آینه زمان، تهران، قطره، ۱۳۷۹، ص۳۶.
۲ - آغاز فعالیت‌های مطبوعاتی ویارسنجانی پس از کناره‌گیری از شغل خود به فعالیت‌های مطبوعاتی روی آورد. در آغاز با «روزنامه تجدد» سیدمحمدصادق طباطبایی همکاری کرد. احزاب و مطبوعات گوناگون پس از شهریور ۱۳۲۰ باعث شد که او نخست به حزب میهن‌پرستان و سپس به حزب پیکار بپیوندد، وی در این دوران مقالات خود را در روزنامه «نبرد در ایران ما» با نام مستعار «داریا» که وارونه شده واژه «ایراد» بود، منتشر می‌کرد. [۱۲]
تفضلی، جهانگیر، وقتی که ارسنجانی دکتر داریا شد، خوشه، شماره ۵۹، مورخه ۲۲ بهمن ۱۳۴۵، ص۸-۱.
[۱۳]
طیرانی، بهروز، اسناد احزاب سیاسی ایران، تهران، سازمان اسناد ملی ایران، پژوهشکده اسناد، ۱۳۷۶، ص۹۶.
مقالات تند و آتشین حسن ارسنجانی برای مدیران و مسئولین روزنامه‌های دیگر دردسر آفرین بود، این بود که به وی با وجود سن کم (۲۲ سالگی) بر طبق قانون مطبوعات امتیاز روزنامه داده نمی‌شد و نمی‌توانست امتیاز «روزنامه داریا» را بگیرد و اولین شماره آن را در ۲۸ خرداد ۱۳۲۳ منتشر کند ولی طولی نکشید که این روزنامه به عنوان مدافع وطن جایگاه خود را پیدا کرد. [۱۴]
تفضلی، جهانگیر، وقتی که ارسنجانی دکتر داریا شد، خوشه، شماره ۵۹، مورخه ۲۲ بهمن ۱۳۴۵، ص۳۹.
[۱۵]
به آذین، م. آ، از هر دری، زندگی سیاسی اجمتاعی، تهران، جامی، ۱۳۷۰، ص۳۹ و ۴۰.
تداوم افشاگری‌ها و انتشار مطالب ارزشمند و هشدار دهنده سبب شد که روزنامه‌نویسان او را «کارشناس مسائل نفت» بدانند و به او لقب «حسن نفتی» دادند. این روزنامه بارها و بارها توقیف شد و در واقع روزنامه او ۱۶۲ بار به محاق توقیف کشانده شد که این بالاترین رقم توقیف بین روزنامه‌ها بود. [۱۶]
کریمیان، علی، «نمونه معنای هیئت دولت از ۱۳۲۰ تا ۲۳۲»، گنیجنه اسناد، ش ۳-۴.
[۱۷]
ارسنجانی، نورالدین، دکتر ارسنجانی در آینه زمان، تهران، قطره، ۱۳۷۹، ص۴۰.
حسن ارسنجانی مبارزه علیه «شرکت نفت» سابق را هفت سال قبل از «ملی شدن صنعت نفت» آغاز کرد و می‌توان گفت که در این دوره او پیشتاز مبارزات نفتی به حساب می‌آید. اهمیت نفت بیشتر از جهت سیاسی مورد توجه او قرار داشت به همین دلیل مورد هجوم و تهدیدات نفتی‌ها قرار می‌گرفت. اینگونه تهدیدات به صورت‌های مختلف با اسلحه اتفاق افتاده بود. [۱۸]
ارسنجانی، نورالدین، دکتر ارسنجانی در آینه زمان، تهران، قطره، ۱۳۷۹، ص۴۱.
[۱۹]
جبهه ملی به روایت اسناد ساواک، تهران، مرکز بررسی‌های اسناد تاریخ، ۱۳۷۹، ص۳۱.
[۲۰]
ارسنجانی، حسن، روزنامه داریا، شماره ۲۲، تحت عنوان ناشناس.
۳ - تاسیس حزب آزادی و ورود به سیاستسال ۱۳۲۴ش. یکی از بحرانی‌ترین ادوار حکومت ایران بود، دولتها در این سال‌ها منتسب به یکی از کشورهای شمال و جنوب بالطبع مورد سوء ظن طرف دیگر و از حل مشکلات مملکت عاجز مانده بودند. ضعف ناشی از وابستگی آنها را ضعیف کرده بود و این آشفتگی‌ها و کشمکش‌های سیاسی موجب گردید که حسن ارسنجانی نوشتن و گفتن را کافی نبیند، لذا در صدد تاسیس حزبی برآمد که با بسیج نیروهای ملی عملاً در برابر مسائل اجتماعی قرار بگیرد و پس از توافق با همفکرانش آقایان ملک الشعرای بهار، احمد‌علی سپهر، مورخ‌الدوله، رضا آذرخشی، پروین گنابادی امینی مدیر روزنامه اصفهان و تنی چند از وطن‌خواهان، حزب آزادی را تاسیس کرد. اعضای حزب با احمد قوام‌السلطنه، سیاستمدار مطرح آن روز ارتباط نزدیکی داشتند، ولی پس از آنکه احمد قوام‌السلطنه سیاستمدار مطرح آن روز، حزب دموکرات ایران را در ۱۳۲۵ش. تاسیس کرد، ارسنجانی به این حزب پیوست و به نزدیک‌ترین مشاوران قوام بدل گشت و مدتی هم اداره سازمان جوانان حزب و روزنامه آن را برعهده داشت. او به عنوان نماینده حزب دموکرات از لاهیجان-لنگرود، وارد مجلس پانزدهم شورای ملی شد، [۲۱]
ارسنجانی، نورالدین، دکتر ارسنجانی در آینه زمان، تهران، قطره، ۱۳۷۹، ص۵۸.
[۲۲]
امینی، علی، رجال عصر پهلوی به روایت اسناد، تهران، مرکز برسی اسناد تاریخی، ۱۳۷۹، سند شماره ۳۲۱، ج۲، ص۸۰.
اما به رغم دفاع ملک‌الشعرای بهار از وی اعتبار نامش رد شد. [۲۳]
ارسنجانی، نورالدین، دکتر ارسنجانی در آینه زمان، تهران، قطره، ۱۳۷۹، ص۵۸ تا ۶۲.
[۲۴]
بهزادی، علی، شبه خاطرات، تهران، زرین، ۱۳۷۵، ج۱، ص۲۰ – ۲۴.
[۲۵]
طیرانی، بهروز، اسناد احزاب سیاسی ایران، تهران، سازمان اسناد ملی ایران، پژوهشکده اسناد، ۱۳۷۶، ج۲، ص۲۲۸.
ارسنجانی این بار به حاجیعلی رزم‌آرا نزدیک شد و هنگام نخست‌وزیری رزم‌آرا از مشاوران وی گردید و برای حل مسئله اراضی، از طریق فروش اراضی خالصه به کشاورزان، طرحی عرضه کرد. روزنامه دریادل ضرورت اجرای اصلاحات ارضی را با شعار «تا وقتی فئودالیسم نابود نشود رشته‌های امپریالیسم در ایران از هم گسسته نخواهد شد» را ادامه داد. [۲۶]
ارسنجانی، نورالدین، دکتر ارسنجانی در آینه زمان، تهران، قطره، ۱۳۷۹، ص۳۴۳.
[۲۷]
امینی، علی، رجال عصر پهلوی به روایت اسناد، تهران، مرکز برسی اسناد تاریخی، ۱۳۷۹، سند شماره ۳۲۱، ج۲، ص۷۹.
او در انتخابات دوره هفدهم مجلس شورای ملی، نامزد حوزه ساوجبلاغ کرج شد، اما از رقیب انتخاباتی خود، بهاءالدین کهبد، شکست خورد. [۲۸]
«درباره دکتر ارسنجانی»، سپید و سیاه، شماره ۳۷، مورخه ۲۴ فروردین ۱۳۴۱، ص۱۲.
۴ - نخست‌وزیری مصدق تا کودتای ۲۸ مردادارسنجانی در دوره نخست‌وزیری دکتر مصدق به مخالفان وی نزدیک شد و با همکاری «جمعیت رفقا» بر ضد دولت مصدق فعالیت کرد. [۲۹]
فرهنگ ناموران معاصر ایران، آرشیو.
پس از استعفای مصدق و نخست‌وزیر شدن احمد قوام در ۲۷ تیر ۱۳۳۱، ارسنجانی به معاونت سیاسی و سرپرست انتشارات و تبلیغات نخست‌وزیری منصوب شد، [۳۰]
ارسنجانی، نورالدین، دکتر ارسنجانی در آینه زمان، تهران، قطره، ۱۳۷۹، ص۷۴- ۷۸.
ولی این مقام چندان نپائید و با قیام ۳۰ تیر ۱۳۲۱ دولت قوام سقوط کرد و بار دیگر مصدق به نخست‌وزیری منصوب شد.ارسنجانی به همراه شهاب فردوسی و ح.م. زاوش کمیته‌ای برای فعالیت بر ضد دولت مصدق تشکیل داد. ارسنجانی پس از کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ به دفاع از دولت فضل الله زاهدی، به خصوص در مسئله کنسرسیوم نفت، پرداخت. [۳۱]
مرکز اسناد انقلاب اسلامی، کد ۳۲۸.
در این زمان او یکی از یاران و همکاران علی امینی، وزیر دارایی وقت بود و از این طریق حق الوکاله‌های کلانی از ریاست بین شرکت‌های خصوصی و وزارت دارایی می‌گرفت. [۳۲]
مرکز اسناد انقلاب اسلامی، کد ۳۲۸.
[۳۳]
ارسنجانی، نورالدین، دکتر ارسنجانی در آینه زمان، تهران، قطره، ۱۳۷۹، ص۸۶.
۵ - آغاز مجدد فعالیت‌های سیاسیبا تحولات سیاسی جهان و اوج‌گیری جنگ سرد بین آمریکا و شوروی، ایران بیش از سایر کشورها تحت تاثیر قرار گرفت که حزب و حزب بازی به صورت دولتی آغاز گردید [۳۴]
ارسنجانی، نورالدین، دکتر ارسنجانی در آینه زمان، تهران، قطره، ۱۳۷۹، ص۸۶.
[۳۵]
جبهه ملی به روایت اسناد ساواک، تهران، مرکز بررسی‌های اسناد تاریخ، ۱۳۷۹، ص۶۱.
و همزمان با فعالیت احزاب دولتی، ارسنجانی دوباره به فعالیت‌های سیاسی روی آورد و در پاییز ۱۳۳۶ش. جمعیت آزادی را تاسیس کرد، اما فعالیت حزب چندان نپائید و در اسفند همان سال به اشاره دربار به فعالیت آن پایان داده شد و ارسنجانی به اتهام مشارکت در کودتای سرلشکر ولی‌الله قرنی زندانی شد، اما پس از مدت کوتاهی آزاد شد. [۳۶]
نجاتی، غلامرضا، ماجرای کودتای سرلشکر قرنی، تهران، رسا، ۱۳۷۴، ص۱۱۷- ۱۲۹.
همزمان با انتخاب دوره بیستم مجلس، ارسنجانی به همکاری با علی امینی پرداخت و در دولت او به وزارت کشاورزی رسید. [۳۷]
ارسنجانی، نورالدین، دکتر ارسنجانی در آینه زمان، تهران، قطره، ۱۳۷۹، ص۳۶۶.
[۳۸]
اسناد انقلاب اسلامی، تهران، ناشر سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۶۹، ص۱۶و ۱۷.
هر چند با سقوط دولت امینی، حسن ارسنجانی همچنان در کابینه اسدالله علم در مقام وزیر کشاورزی ابقا شد، ولی این مسئولیت وی چندان نپائید و کنار گذاشته شد. [۳۹]
ارسنجانی، نورالدین، دکتر ارسنجانی در آینه زمان، تهران، قطره، ۱۳۷۹، ص۴۴۲.
ارسنجانی در ۱۷ فروردین سال ۱۳۴۲ تا ۲۶ شهریور ۱۳۴۳ سفیر ایران در ایتالیا بود. او در ایتالیا ازدواج کرد و صاحب پسری شد و چندی بعد از همسرش جدا شد. [۴۰]
بهزادی، علی، شبه خاطرات، تهران، زرین، ۱۳۷۵، ج۱، ص۴۵.
او پس از بازگشت به کشور دیگر برای به عهده گرفتن مسئولیت‌های دولتی فراخوانده نشد و به کار وکالت پرداخت. [۴۱]
ارسنجانی، نورالدین، دکتر ارسنجانی در آینه زمان، تهران، قطره، ۱۳۷۹، ص۲۰۹.
۶ - تغییر طرح اصلاحات ارضیاصلاحات ارضی از انقلاب مشروطیت به بعد مورد توجه احزاب و گروه‌های سیاسی، از جمله جنبش جنگل و بعدها فرقه دموکرات جعفر پیشه‌وری بود. [۴۲]
سوداگر، محمد، اصلاحات ارضی در ایران، تهران، پازند ۱۳۵۸ ص۱۲.
مصدق هم در برنامه دولت، بهبود وضعیت و احوال کشاورزان را مورد توجه قرار داده بود. [۴۳]
سوداگر، محمد، اصلاحات ارضی در ایران، تهران، پازند ۱۳۵۸ ص۱۲.
بر چنین زمینه‌ای بود که ارسنجانی با اتکا به مطالعات خود در باب مسئله زمین‌داری، طرح پیشین اصلاحات ارضی مصوب ۱۳۳۸ش. را تغییراتی داد. لایحه اصلاحات ارضی که بعدها با تصویب مجلس و سنا به قانون بدل گشت، به عنوان مرحله اول اصلاحات ارضی مشهور شد. [۴۴]
نجاتی، غلامرضا، تاریخ ۲۵ ساله ایران، تهران، رسا، ج۱، ص۱۸۱- ۱۸۲.
مرحله اول در ۱۲ اسفند ۱۳۴۰ از مراغه آغاز شد.او دلیل آغاز آن را از مراغه، آشنایی وی با منطقه قدرتمندی و واپس‌ماندگی مالکان مراغه و شتاب در اجرای لایحه اصلاحات را به دلیل فقدان زیربنای انقلاب اجتماعی و کارشکنی دربار می‌دانست. [۴۵]
بیل، جیمز، شیر و عقاب، ترجمه فروزنده، برلیان، تهران، فاخته ۱۳۷۱، ص۲۰۳.
[۴۶]
ارسنجانی، نورالدین، دکتر ارسنجانی در آینه زمان، تهران، قطره، ۱۳۷۹، ص۴۲۷.
۷ - ویژگی‌ها، سرانجام کار و آثاردکتر حسن ارسنجانی قلم شیوایی داشت و در تجزیه و تحلیل مسائل سیاسی و ریزه کاری‌های روزنامه نگاری از همه سر بود و در شغل وکالت و دادگستری هم با آنکه از سال ۱۳۲۳ تا ۱۳۴۸ به کار آن مشغول بود، شهرتش او را به موکلینش می‌نشاند نه مهارتش. [۴۷]
بهزادی، علی، شبه خاطرات، تهران، زرین، ۱۳۷۵، ج۱، ص۴۱.
سرانجام وی روز شنبه ۱۱ خرداد ۱۳۴۸ش. بر اثر سکته قلبی درگذشت. او در سن ۴۶ سالگی بود که دفتر عمر مرد جنجالی سیاست ایران بسته شد. [۴۸]
بهزادی، علی، شبه خاطرات، تهران، زرین، ۱۳۷۵، ج۱، ص۴۸.
از آثار او می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: ۱. اتحاد عرب؛ ۲. حاکمیت دولتها در سازمانهای بین المللی؛ ۳. ده مقاله پیرامون سوسیالیسم دموکراتیک؛ ۴. یادداشت‌های سیاسی سی‌ام تیر. [۴۹]
بهزادی، علی، شبه خاطرات، تهران، زرین، ۱۳۷۵، ج۱، ص۴۳.
[۵۰]
بهزادی، علی، شبه خاطرات، تهران، زرین، ۱۳۷۵، ج۱، ص۴۶.
از ترجمه‌های او می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: ۱. تبعید شدگان، الکساندر دوما؛ ۲. قتل بازرگان ژرژسیمون؛ ۳. نامه‌های ایرانی مانست کیو. [۵۱]
بهزادی، علی، شبه خاطرات، تهران، زرین، ۱۳۷۵، ج۱، ص۴۳.
۸ - پانویس
۹ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «حسن ارسنجانی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۴/۹. رده‌های این صفحه : مقالات پژوهه
|