حافظبرخوردارحافظبرخوردار، فقیه حنفی، نویسنده و شاعر پنجابی‌زبان قرن دوازدهم در شبه‌قاره هند است. فهرست مندرجات۲ - خصایص ۳ - آثار ۳.۱ - آثار دینی ۳.۲ - رساله قادریه ۳.۳ - ترجمه آثار دینی ۳.۴ - شروح ۳.۵ - سروده‌ها ۳.۶ - جنگنامه امام حسین ۴ - آثار ادبی ۵ - اشخاص هم‌نام با حافظ‌برخوردار ۵.۱ - محمدحافظ‌برخوردار ۵.۲ - حافظ‌برخوردار سلمانی‌والا ۵.۲.۱ - آثار ۵.۳ - اشخاص دیگر ۶ - فهرست منابع ۷ - پانویس ۸ - منبع ۱ - حیاتدرباره زندگی او اطلاع چندانی در دست نیست. به گفته احمدحسین قلعه‌داری، [۱]
حافظ‌برخوردار، جنگنامه امام حسین (ع)، ج۱، ص۴۴ـ۴۵، چاپ احمدحسین قلعه‌داری، لاهور ۱۹۷۹.
وی در حدود ۱۱۳۰ در تخت‌هزاره، از توابع استان پنجاب پاکستان ، متولد شد.
شریف احمد نوشاهی، از مورخان پاکستانی، زادگاه او را «وستی شاهان والی»، در نزدیکی تخت هزاره، ذکر کرده است. [۲]
شریف احمد شرافت نوشاهی، شریف التواریخ، ج۳، ص۸۷، ج۳: تذکرةالنوشاهیه، حصّه ۱: تحائف‌الاطهار، گجرات ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
از اشعارش نیز برمی‌آید که زادبومش تخت‌هزاره بوده است. [۳]
حافظ‌برخوردار، جنگنامه امام حسین (ع)، ج۱، ص۴۴ـ۴۵، چاپ احمدحسین قلعه‌داری، لاهور ۱۹۷۹.
او حافظ قرآن بود و از قوم رانجها (از اقوام قدیمی و مشهورِ پنجاب پاکستان که در بخشهای گجرات، جهنگ و سرگودها می‌زیستند) به شمار می‌رفت و از این‌رو، به حافظ رانجها برخوردار تخت هزاروی، حافظ‌برخوردار ثانی، و رانجها برخوردار نیز شهرت داشت. [۴]
حافظ‌برخوردار، جنگنامه امام حسین (ع)، ج۱، ص۵۸ـ۵۹، چاپ احمدحسین قلعه‌داری، لاهور ۱۹۷۹.
[۵]
فقیر محمد فقیر، «پنجابی ادب ۱۰: ابتداء ۱۷۰۷ ع تک»، ج۱، ص۲۶۶، در تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند، ج۱۳، لاهور: پنجاب یونیورسئی، ۱۹۷۱.
[۶]
شریف احمد شرافت نوشاهی، شریف التواریخ، ج۳، ص۸۷، ج۳: تذکرةالنوشاهیه، حصّه ۱: تحائف‌الاطهار، گجرات ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
وی تحصیلات خود را در شهر سیالکوت تکمیل کرد و به همین سبب این شهر را در اشعارش وصف کرده است. [۷]
حافظ‌برخوردار، جنگنامه امام حسین (ع)، ج۱، ص۴۵، چاپ احمدحسین قلعه‌داری، لاهور ۱۹۷۹.
پس از اتمام تحصیلات، از سیالکوت به رسول‌نگر رفت و تا ۱۱۹۰ در آن‌جا زندگی کرد، سپس در روستای چتی‌شیخان، در نزدیکی سیالکوت، ساکن شد و در همان‌جا فوت کرد و به خاک سپرده شد. [۸]
حافظ‌برخوردار، جنگنامه امام حسین (ع)، ج۱، ص۴۷ـ۴۹، چاپ احمدحسین قلعه‌داری، لاهور ۱۹۷۹.
از آثار حافظ‌برخوردار بر می‌آید که وی بر زبان و ادب عربی ، فارسی ، هندی ، ریخته (زبان اردوی کنونی) و پنجابی تسلط داشته است. او در علوم دینی ، به‌ویژه مسائل فقهی ، چیره‌دست بود و در بیان احکام و اوامر و نواهی فقهی و وعظ ، از زبان شعر استفاده می‌کرد. ۲ - خصایصاو عالمی متواضع ، متدین ، شب زنده‌دار و دوستدار اهل بیت علیهم‌السلام بود؛ در وصف خصلتهایش اشعاری سروده‌اند. [۹]
حافظ‌برخوردار، جنگنامه امام حسین (ع)، ج۱، ص۴۵ـ۴۷، چاپ احمدحسین قلعه‌داری، لاهور ۱۹۷۹.
[۱۰]
حافظ‌برخوردار، جنگنامه امام حسین (ع)، ج۱، ص۴۹ـ۵۰، چاپ احمدحسین قلعه‌داری، لاهور ۱۹۷۹.
[۱۱]
فقیر محمد فقیر، «پنجابی ادب ۱۰: ابتداء ۱۷۰۷ ع تک»، ج۱، ص۲۶۹، در تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند، ج۱۳، لاهور: پنجاب یونیورسئی، ۱۹۷۱.
۳ - آثارحافظبرخوردار در تألیفات خود از زبان اصیل و معیار پنجابی استفاده کرده است. زبان آثار او ساده و روان، و در آثار مذهبی و فقهی آمیخته با زبان عربی و فارسی است. زبانِ داستانهای عاشقانه، که وی آن‌ها را به شعر درآورده، بسیار جذاب است. حافظ‌برخوردار اولین شاعر پنجابی زبان است که سبک شعری خود را به جای « شعر هندو »، « شعر پنجابی » انتخاب کرده و علاوه بر تشبیهات و استعارات از مَثَلها نیز استفاده کرده است. [۱۲]
فقیر محمد فقیر، «پنجابی ادب ۱۰: ابتداء ۱۷۰۷ ع تک»، ج۱، ص۲۶۷ـ۲۶۹، در تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند، ج۱۳، لاهور: پنجاب یونیورسئی، ۱۹۷۱.
از حافظ‌برخوردار حدود چهل اثر به جامانده است. ۳.۱ - آثار دینیمهمترین اثر فقهی وی کتاب انواع است که در ۱۱۷۶ نگاشته و به تعبیر برخی مؤلفان، دایرةالمعارف فقه حنفی و نشان‌دهنده قوّت علمی اوست. [۱۳]
حافظ‌برخوردار، جنگنامه امام حسین (ع)، ج۱، ص۵۱ـ۵۲، چاپ احمدحسین قلعه‌داری، لاهور ۱۹۷۹.
نسخه خطی انواع در کتابخانه مرکزی دانشگاه پنجاب لاهور و در کتابخانه‌های شخصی احمد حسین قلعه‌داری در قلعه‌دار گجرات و شریف احمد نوشاهی در ساهنپال گجرات نگهداری می‌شود. [۱۴]
حافظ‌برخوردار، جنگنامه امام حسین (ع)، ج۱، ص۵۱ـ۵۲، چاپ احمدحسین قلعه‌داری، لاهور ۱۹۷۹.
[۱۵]
فقیر محمد فقیر، «پنجابی ادب ۱۰: ابتداء ۱۷۰۷ ع تک»، ج۱، ص۲۶۶ـ۲۶۷، در تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند، ج۱۳، لاهور: پنجاب یونیورسئی، ۱۹۷۱.
او در پاسخ هر سؤال شرعی ، کتاب یا رساله‌ای مستقل نوشته، که از آن جمله است: شمس‌العلوم، بحرالعلوم، فقه جمال [۱۶]
فقیر محمد فقیر، «پنجابی ادب ۱۰: ابتداء ۱۷۰۷ ع تک»، ج۱، ص۲۶۶، در تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند، ج۱۳، لاهور: پنجاب یونیورسئی، ۱۹۷۱.
مسئله بانگ (اذان)، مفتاح المصلی، نجات‌المسلمین، شرف‌النکاح، تنبیه‌المفسدین، رساله نماز، نهرالعلوم، رساله سایه اصلی، میزان شریعت، مفتاح‌الفقه، شرح‌الحمد شریف، سراج‌المعاملات، شرح خلاصه کیدانی، مفتاح‌السعادت. [۱۷]
حافظ‌برخوردار، جنگنامه امام حسین (ع)، ج۱، ص۵۱ـ۵۲، چاپ احمدحسین قلعه‌داری، لاهور ۱۹۷۹.
[۱۸]
فقیر محمد فقیر، «پنجابی ادب ۱۰: ابتداء ۱۷۰۷ ع تک»، ج۱، ص۲۶۷، در تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند، ج۱۳، لاهور: پنجاب یونیورسئی، ۱۹۷۱.
اردو دائره معارف اسلامیه [۱۹]
حافظ‌برخوردار، جنگنامه امام حسین (ع)، ج۱، ص۵۱ـ۵۲، چاپ احمدحسین قلعه‌داری، لاهور ۱۹۷۹.
[۲۰]
فقیر محمد فقیر، «پنجابی ادب ۱۰: ابتداء ۱۷۰۷ ع تک»، ج۱، ص۲۶۷، در تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند، ج۱۳، لاهور: پنجاب یونیورسئی، ۱۹۷۱.
میان رساله‌های مذکور و کتابِ انواع تفکیک قائل شده و از کتابی به نام مفتاح‌العلوم نیز یاد کرده است.
۳.۲ - رساله قادریهاز دیگر رسائل فقهی او، رساله قادریه است که در جواب کتاب فرایض ورثه (یا فرایض هندوی/ فرایض هندی) تألیف حافظ‌برخوردار سلمانی‌والا، درباره مسائل ارث نوشته است. [۲۱]
فقیر محمد فقیر، «پنجابی ادب ۱۰: ابتداء ۱۷۰۷ ع تک»، ج۱۳، ص۲۶۹، در تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند، ج۱۳، لاهور: پنجاب یونیورسئی، ۱۹۷۱.
نسخه خطی این اثر در کتابخانه قلعه‌داری وجود دارد. [۲۲]
حافظ‌برخوردار، جنگنامه امام حسین (ع)، ج۱، ص۵۱، چاپ احمدحسین قلعه‌داری، لاهور ۱۹۷۹.
۳.۳ - ترجمه آثار دینیحافظبرخوردار به درخواست دوست خود، غلام محمدفانی، این آثار دینی را به زبان پنجابی ترجمه کرده است : قصیده بانَت سُعاد از کعب‌بن زهیر در مدح حضرت محمد صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم. قصیده بُرده از شرف‌الدین محمد بوصیری. قصیده‌های غوثیه، روحی و چهل کاف از شیخ عبدالقادر گیلانی. ۳.۴ - شروحدر میان آثار دینی او شرحهایی نیز به زبان پنجابی وجود دارد: شرح اسماءالحسنی . شرح نود و نه اسم حضرت محمد صلی‌اللّه‌علیه‌وآله. شرح یازده اسماء و نود و نه اسماء شیخ عبدالقادر گیلانی . شرح درود مستغاث و شرح دعای گنج‌العرش. دست‌نویس این مجموعه در کتابخانه شخصی قاضی عبدالعزیز مانک در گجرات پاکستان و در کتابخانه شخصی سبط حسن ضیغم لاهور نگهداری می‌شود. [۲۳]
حافظ‌برخوردار، جنگنامه امام حسین (ع)، ج۱، ص۴۷ـ۴۹، چاپ احمدحسین قلعه‌داری، لاهور ۱۹۷۹.
۳.۵ - سرودههااز جمله سروده‌های حافظ به زبان پنجابی حکایت پاک رسول دی و قصه حضرت بی‌بی فاطمه علیها سلام درباره حضرت محمد و فاطمه زهراست. از نسخه خطی این دو اثر در کتابخانه‌های وحید قریشی در لاهور و احمدحسین قلعه‌داری گجرات نگهداری می‌شود. [۲۴]
حافظ‌برخوردار، جنگنامه امام حسین (ع)، ج۱، ص۵۱، چاپ احمدحسین قلعه‌داری، لاهور ۱۹۷۹.
۳.۶ - جنگنامه امام حسینجنگنامه امام حسین (ع) نیز سروده‌ای است حماسی درباره واقعه کربلا ، مشتمل بر ۱۳۳۰ بیت. به نظر قلعه‌داری، [۲۵]
حافظ‌برخوردار، جنگنامه امام حسین (ع)، ج۱، ص۵۱، چاپ احمدحسین قلعه‌داری، لاهور ۱۹۷۹.
[۲۶]
حافظ‌برخوردار، جنگنامه امام حسین (ع)، ج۱، ص۵۷ـ۶۰، چاپ احمدحسین قلعه‌داری، لاهور ۱۹۷۹.
حافظ‌برخوردار در این منظومه از ترجمه پنجابی آثاری چون روضةالشهداء ملاحسین واعظ کاشفی (متوفی ۹۱۰)، استفاده کرده است.
این اثر به کوشش احمدحسین قلعه‌داری، در ۱۳۵۸ش/۱۹۷۹ در لاهور به چاپ رسیده است. [۲۷]
حافظ‌برخوردار، جنگنامه امام حسین (ع)، ج۱، ص۵۸، چاپ احمدحسین قلعه‌داری، لاهور ۱۹۷۹.
۴ - آثار ادبیحافظبرخوردار برخی قصه‌های محلی و عاشقانه مشهور در هند را به زبان پنجابی به نظم درآورده است از جمله قصه هیر رانجها داستان عاشقانه و عارفانه مشهوری که شاعران متعددی به زبان فارسی و پنجابی نظم کرده‌اند و منظومه یوسف و زلیخا ، در پاسخ به یوسف و زلیخای حافظ‌برخوردار سلمانی‌والا. نسخه خطی برخی آثار ادبی حافظ‌برخوردار در کتابخانه شخصی احمدحسین قلعه‌داری در قلعه‌دار گجرات موجود است. [۲۸]
حافظ‌برخوردار، جنگنامه امام حسین (ع)، ج۱، ص۵۰ـ۵۱، چاپ احمدحسین قلعه‌داری، لاهور ۱۹۷۹.
۵ - اشخاص هم‌نام با حافظبرخوردارگفتنی است که علاوه بر حافظ‌برخوردار رانجها تخت هزاروی، بیش از ده نفر دیگر به حافظ‌برخوردار در شبه‌قاره شهرت داشته‌اند. [۲۹]
شریف احمد شرافت نوشاهی، شریف التواریخ، ج۳، ص۸۳ـ۸۸، ج۳: تذکرةالنوشاهیه، حصّه ۱: تحائف‌الاطهار، گجرات ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۳۰]
حافظ‌برخوردار، جنگنامه امام حسین (ع)، ج۱، ص۳۷ـ۴۰، چاپ احمدحسین قلعه‌داری، لاهور ۱۹۷۹.
به گفته قلعه‌داری، [۳۱]
حافظ‌برخوردار، جنگنامه امام حسین (ع)، ج۱، ص۴۰ـ۴۱، چاپ احمدحسین قلعه‌داری، لاهور ۱۹۷۹.
رشید نیاز در کتاب تاریخ سیالکوت، و برخی مورخان دیگر، حافظ‌برخوردار رانجها و حافظ‌برخوردار سلمانی‌والا و حافظ‌برخوردار بحرالعشق را یک نفر دانسته و شرح احوال هر سه را در هم آمیخته‌اند؛ از این‌رو، در ادامه این مقاله نام این دو تن به تفکیک و با توضیح کوتاهی می‌آید.
۵.۱ - محمدحافظبرخوردارمحمد حافظ‌برخوردار، مشهور به بحرالعشق (متوفی ۱۰۹۳)، کنیه‌اش ابوالعنایت، ملقب به بحرالعشق، زنده‌دل، حافظ‌برخوردار، حافظ صاحب و غیره. وی پسر ارشد، خلیفه اعظم و سجاده‌نشین حضرت نوشه گنج بخش بود. وی قرآن را از حفظ داشت، علوم رایج را از عبداللّه لاهوری و عبدالحکیمِ سیالکوتی فراگرفته بود و به زبان فارسی هم شعر می‌سرود. مزارش در دهکده ساهنپال در نواحی گجرات است. [۳۲]
شریف احمد شرافت نوشاهی، شریف التواریخ، ج۳، ص۸۳ـ۸۵، ج۳: تذکرةالنوشاهیه، حصّه ۱: تحائف‌الاطهار، گجرات ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۵.۲ - حافظ‌برخوردار سلمانیوالاوی در ۱۰۳۰ در قصبه سلمانی یا مسلمانی چیمه چتهه، در نزدیکی گوجرانواله، در ایالت لاهور، متولد شد. او نیز حافظ قرآن بود و از این‌رو، حافظ تخلص می‌کرد. علوم دینی را در سیالکوت از عبدالحکیم سیالکوتی آموخت، سپس به جهان‌آباد رفت. == ۳ - آثار== سه اثر از وی به جامانده است: فرایض هندوی (یا فرایض هندی/ فرایض ورثه)، کتابی است منظوم درباره ارث که در ۱۰۸۱ آن را به زبان پنجابی نظم کرده است. [۳۳]
حافظ‌برخوردار، جنگنامه امام حسین (ع)، ج۱، ص۴۱ـ۴۳، چاپ احمدحسین قلعه‌داری، لاهور ۱۹۷۹.
اردو دائره معارف اسلامیه [۳۴]
حافظ‌برخوردار، جنگنامه امام حسین (ع)، ج۱، ص۴۱ـ۴۳، چاپ احمدحسین قلعه‌داری، لاهور ۱۹۷۹.
و فقیر محمد فقیر [۳۵]
فقیر محمد فقیر، «پنجابی ادب ۱۰: ابتداء ۱۷۰۷ ع تک»، ج۱، ص۲۶۹، در تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند، ج۱۳، لاهور: پنجاب یونیورسئی، ۱۹۷۱.
شرح احوال و آثار این دو حافظ‌برخوردار را تفکیک نکرده و تمام آثار حافظ‌برخوردار رانجها را به حافظ‌برخوردار سلمانی‌والا، نسبت داده‌اند.
از سال تألیف کتاب انواع (۱۱۷۶) و نیز بخش آثار همین مقاله برمی‌آید که حافظ‌برخوردار رانجها آثار فراوانی در زمینه مسائل فقهی تألیف کرده ولی حافظ‌برخوردار سلمانی‌والا در مورد مسائل فقهی فقط فرایض هندوی را در ۱۰۸۱ نظم کرده است. [۳۶]
حافظ‌برخوردار، جنگنامه امام حسین (ع)، ج۱، ص۴۱ـ۴۳، چاپ احمدحسین قلعه‌داری، لاهور ۱۹۷۹.
دو اثر دیگر سلمانی‌والا، قصه میرزا صاحبان و داستان یوسف و زلیخاست. شهرتی که او در ادبیات پنجابی از داستان میرزا صاحبان کسب کرد، باعث شد که آثار حافظ‌برخوردار رانجها تخت هزاروی، به نام او معروف و نسبت داده شود. [۳۷]
حافظ‌برخوردار، جنگنامه امام حسین (ع)، ج۱، ص۴۴، چاپ احمدحسین قلعه‌داری، لاهور ۱۹۷۹.
۵.۳ - اشخاص دیگراحمد قلعه‌داری [۳۸]
حافظ‌برخوردار، جنگنامه امام حسین (ع)، ج۱، ص۳۷ـ۴۰، چاپ احمدحسین قلعه‌داری، لاهور ۱۹۷۹.
[۳۹]
حافظ‌برخوردار، جنگنامه امام حسین (ع)، ج۱، ص۶۶، چاپ احمدحسین قلعه‌داری، لاهور ۱۹۷۹.
و شریف‌احمد نوشاهی [۴۰]
شریف احمد شرافت نوشاهی، شریف التواریخ، ج۳، ص۸۶ـ۸۸، ج۳: تذکرةالنوشاهیه، حصّه ۱: تحائف‌الاطهار، گجرات ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
نام چهارده نفر دیگر را که به حافظ‌برخوردار شهره‌اند، فهرست کرده و اطلاعات کمی درباره هر یک از آنان آورده‌اند.
درستی مدعای آنان نیازمند منابع و تحقیق بیشتری است. ۶ - فهرست منابع(۱) اردو دائره معارف اسلامیه، لاهور ۱۳۸۴ـ۱۴۱۰/۱۹۶۴ـ۱۹۸۹، ذیل «حافظ برخوردار» (از آصف‌خان). (۲) حافظ‌برخوردار، جنگنامه امام حسین (ع)، چاپ احمدحسین قلعه‌داری، لاهور ۱۹۷۹. (۳) فقیر محمد فقیر، «پنجابی ادب ۱۰: ابتداء ۱۷۰۷ ع تک»، در تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند، ج۱۳، لاهور: پنجاب یونیورسئی، ۱۹۷۱. (۴) شریف احمد شرافت نوشاهی، شریف التواریخ، ج۳: تذکرةالنوشاهیه، حصّه ۱: تحائف‌الاطهار، گجرات ۱۴۰۳/۱۹۸۳. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حافظ‌برخوردار»، شماره۵۷۱۲. |