جعفر کاشف‌الغطاء

---

شیخ جعفر کاشف‌الغطاء با نام کامل جعفر بن خضر بن یحیی جناجی حلّی نجفی (۱۱۵۴-۱۲۲۸ق)، مشهور به شیخ جعفر نجفی، شیخ جعفر کبیر و شیخ المشایخ، از مراجع تقلید شیعه عراق در قرن دوازدهم و سیزدهم هجری قمری بود.
او از شاگردان محمد مهدی فتونی، وحید بهبهانی و سید مهدی بحرالعلوم بوده و صاحب جواهر از شاگردان او بود. وی پس از درگذشت علامه بحرالعلوم، مرجعیت شیعیان عراق، ایران و دیگر بلاد را بر عهده گرفت. از جمله فعالیت‌های او، مقابله با اخباری‌گیری، مبارزه با وهابیت در دفاع از شهر نجف و نوشتن کتاب در رد وهابیت، صدور حکم جهاد علیه روس‌ها، کمک به رفع اختلافات بین حکومت ایران و عراق را می‌توان نام برد. شیخ جعفر چندین تالیف و اثر دارد، کتاب کشف الغطاء اثر معروف او در فقه است.

۱ - معرفی اجمالی

---

شیخ جعفر کاشف الغطاء شاگرد وحید بهبهانی و سید مهدی بحرالعلوم بود. کتاب معروف او در فقه به نام کشف الغطاء است. در نجف می‌زیسته و شاگردان بسیاری تربیت کـرده اسـت. سـیـد جواد صاحب مفتاح الکرامه و شیخ محمدحسن صاحب جواهر الکلام از جمله شـاگـردان اویـند.
او چهار پسر داشته که هر چهار تن ازفقها بوده‌اند. کاشف الغطاء معاصر فتحعلی شاه بود و در مـقـدمـه کشف الغطا او را مدح کرده است و در سال ۱۲۲۸ق در گذشته است. کاشف الغطاء در فقه نظریات دقیق و عمیقی داشته و از او به عظمت یاد می‌شود.

۲ - ولادت و تحصیلات

---

جعفر بن شیخ خضر جناجی نجفی و معروف به کاشف الغطاء در سال ۱۱۵۴ق در نجف اشرف چشم به جهان گشود و از همان اوان کودکی به تحصیل علوم دینی پرداخت در آغاز مقدمات را نزد پدر خود آموخت و سپس از محضر بزرگانی نظیر: شیخ محمد مهدی فتونی و آقا محمدباقر وحید بهبهانی و سید مهدی بحرالعلوم کسب دانش کرد و به مرتبت والایی از علم و عمل نائل آمد که بزرگان در حق او گفته‌هایی دارند.

۳ - از دیدگاه میرزای نوری

---

مـرحـوم استاد میرزا حسین نوری، صاحب مستدرک الوسائل (ره) این چنین کاشف الغطا را ستایش می کند و توصیف می نماید:
بـزرگ بـزرگـان، شمشیر بران اسلام، استاد پژوهش و تحقیق، آیت عجیب خداوند که عقل‌ها از درک آن قـاصـرنـد و زبان‌ها لال اگر به علم و دانش او بنگری، کتاب کشف الغطایش که در هنگام سـفـر نوشته است، تو را از امری سترگ با خبر می‌سازد و از مقامی والا در مراتب علوم دینی او، چه اصول باشد و چه فروع آگاه می‌کند.

۴ - ویژگی‌های اخلاقی

---

کاشـف الغطاء دارای اخلاق الهی بود. وارسته، فروتن، سخاوتمند، غیور، متواضع، مجاهد و با مستمندان از هر راهی که می‌توانست برای فقرا پول جمع‌آوری می‌کرد و بر آنان انفاق می‌نمود، حتی نوشته‌اند که گاهی خود به پول جمع کردن می‌پرداخت و در عبای خود پول جمع‌آوری و در همان مجلس بر فقرا و بیچارگان تقسیم می‌نمود.
میرزای نوری (ره) در مستدرک می‌نویسد: سید مرتضی نجفی که مرد عادل و باتقوا و فرد مـورد اعتمادی است و در اوایل عمرش شیخ جعفر را درک کرده بود، به من گفت: روزی شیخ جعفر برای نماز ظهر تاخیر کرد و به مسجد نیامد مردم که از آمدن شیخ ناامید شدند، شروع کردند نماز را فرادی خواندند، چیزی نگذشته بود که شیخ وارد مسجد شد و با ناراحتی مردم را سرزنش کـرد کـه چـرا نماز را فرادی می خوانید؟ مگر یک نفر عادل بین شما نیست که به او اقتدا کنید؟
سـپس مؤمنی را دید که تا اندازه‌ای امکانات مالی نیز داشت، و نماز می‌خواند فورا به او اقتدا کرده و بـه نماز ایستاد مردم که شیخ را دیدند به آن مؤمن اقتدا کرده، همه پشت سر او ایستادند و اقتدا کـردنـد آن مؤمن به قدری شرمنده شد که نمی‌دانست چگونه نماز را تمام کند، پس از ادای نماز ظهر کنار رفته و به شیخ عرض کرد: باید نماز عصر را خود جناب عالی امامت کنید شیخ خودداری کرد، او اصرار نمود، تا اینکه بالاخره شیخ ‌گفت: حال که اصرار می‌کنی، اگر پولی بدهی که همین‌جـا بر فقرا تقسیم کنیم، از امامت تو صرف‌نظر می‌کنیم، آن مرد پذیرفت و دویست شامی (که پول رایج آن زمان بود) به شیخ پرداخت و شیخ جعفر قبل از شروع به نماز عصر، دستور داد فقرا را جمع کنند و همانطور پول‌ها را بر آنها تقسیم نمود سپس به نماز ایستاد.

۵ - فعالیت‌ها

---

از جمله فعالیت‌های شیخ جعفر کاشف الغطاء عباتند از:

۵.۱ - رهبری و ریاست شیعیان

شیخ جعفر پس از درگذشت بحرالعلوم، به رهبری و ریاست شیعیان عراق و ایران و دیگر بلاد رسید و بر شهرت و نفوذ اجتماعی و سیاسی او افزوده شد. با اینکه پیش از شیخ مرتضی انصاری، نظریه وجوب تقلید از اعلم چندان رواج نداشت و از اینرو مقلدان شیعی، همزمان از مجتهدان مختلف و عمدتا محلی و منطقه‌ای تقلید می‌کردند، ولی کاشف الغطاء عملا مرجع تقلید شیعیان جهان گردید.

۵.۲ - مقابله با اخباری‌گیری

در روزگار کاشف الغطاء برخورد علمی سختی میان عالمان اصولی اخباری شیعی پدید آمده بود و هر یک از آن دو طایفه می‌کوشیدند نظر خود را اثبات و نظر مخالف را رد و محکوم کنند. شیخ جعفر که از تربیت یافتگان مکتب اصولی وحید بهبهانی و طرفدار اجتهاد و استنباط، و مدافع به کارگیری عقل و استدلال در درک عقاید و احکام شرعی بود، به دفاع از علم اصول برخاست و با همه توان به معارضه با علم اصول برخاست و با همه توان به معارضه با علمای اخباری و نظریه آنان برخاست. نمود برجسته این جدال، برخورد و شدید او با شیخ محمد بن عبدالنبی نیشابوری (میرزا محمد اخباری)، عالم اخباری مشهور بود که بر اثر آن، میرزا محمد احساس خطر کرد و به ایران آمد و به فتحعلی شاه قاجار پناه برد.
شیخ جعفر نخست کتابی با عنوان کشف الغطاء عن معایب میرزا محمد عدوالعلماء، در رد آرای او نوشت و آن را برای شاه ایران فرستاد و آنگاه خود به ایران آمد و کاری کرد که شاه، شیخ محمد را از خود راند. وی سپس ضمن سفر به اصفهان کتاب دیگری به نام الحق المبین فی تصویب المجتهدین و تخطئة الاخباریین برای فرزند خود، شیخ علی نوشت و باز هم نظریات اخباریان را رد و محکوم کرد. میرزا محمد نیز کتابی در رد کتاب یاد شده تالیف کرد. کوشش‌های علمی و عملی شیخ جعفر در برابر عالمان اخباری، نقش مهمی در تضعیف نفوذ این عالمان در سال‌های بعد ایفا کرد.

۵.۳ - مبارزه با وهابیت

در سال‌های آخر سده دوازدهم هجری، پیروان محمد بن عبدالوهاب (۱۱۱۱-۱۲۰۷ق) در حجاز سر به شورش برداشند و با ادعای اصلاح دینی، با بسیاری از معتقدات فرقه‌های مختلف اسلامی (و بیشتر شیعیان) مخالفت ورزیدند و در عمل تلاش گسترده‌ای را برای مبارزه با آنچه خود مظاهر غیر دینی و شرک‌آلود می‌خواندند آغاز کردند. دامنه این طغیان از مرزهای حجاز و شهرهای مکه و مدینه گذشت و به عراق کشیده شد و دو شهر کربلا و نجف مورد هجوم وهابیان قرار گرفت.
در حمله آنان به نجف در ۱۲۱۵ق، شیخ جعفر کاشف الغطاء به مدت چهار ماه به دفاع از شهر و مقدسات مردم آن برخاست و خود مسلح شد و دیگر عالمان و طلاب و مردم را نیز مسلح ساخت و با مهاجمان جنگید و سرانجام آنان را مجبور به فرار کرد. وی پس از آن دستور داد تا دیواری استوار بر گرد شهر نجف بکشند تا به هنگام تاخت و تاز وهابیان، شهر و مردم آن در امان باشند. به طوری‌که می‌نویسند مردم نجف و حومه در هر سانحه به خانه شیخ رجوع می‌کردند خانه او انبار اسلحه و پر از مدافعان مسلح بود.
محمدحسن خان صدر اصفهانی به دستور آن بزرگوار کار ساختمانی دیوار نجف (سور نجف) را به عهده گرفت و بنا کرد.
در صحنه مبارزه علمی نیز وی کتابی به نام منهج الرشاد لمن اراد السداد در نقد و رد آرای وهابیان نوشت که گویا نخستین کتاب در این زمینه بود.

۵.۴ - روابط با شاه قاجار

کاشف الغطاء دو بار به حج رفت یک بار در ۱۱۸۶ق و دیگر بار در ۱۱۹۹ق در ۱۲۲۲ق نیز عازم سفر به ایران شد و از شهرهای بزرگ ایران مانند تهران، اصفهان، قزوین، یزد و مشهد و رشت دیدار کرد و در همه‌جا از سوی مردم و علما به گرمی استقبال شد. جماعات و اجتماعات باشکوهی ترتیب داد و در همه‌جا با مردم سخن گفت. شیخ جعفر که در این هنگام در اوج شهرت و اقتدار دینی و سیاسی بود در تهران به دیدار فتحعلی شاه قاجار رفت و شخصا کتاب کشف الغطاء را به شاه تقدیم کرد و برای جهاد با کافران و گردآوری سربازان و گرفتن مالیات و زکات از مردم به منظور سامان دادن سپاه، اجازه رسمی به او داد.

۵.۵ - حکم جهاد علیه روس‌ها

در ۱۲۲۸ق فتحعلی شاه به منظور پایان دادن پیروزمندانه به جنگ ده ساله با روس‌ها دو نفر از علما به نام‌های حاج ملا باقر سلماسی و صدرالدین محمد تبریزی را به قم و عتبات گسیل داشت تا میرزای قمی (مقیم قم) و شیخ جعفر نجفی (کاشف الغطاء) و آقا سید علی طباطبایی (صاحب ریاض) را به صدور فتوای جهاد بر ضد روس‌ها برانگیزند. آنان نیز اندکی بعد فتاوایی صادر کردند. کاشف الغطاء در فتوایی که صادر نمود و در ساله‌ای که به نام غایه المراد فی احکام الجهاد نوشت وجوب جهاد با روس‌ها را اعلام داشت. در بخشی از فتوای او آمده است:
«…‌ای کافه اهل ایران از عراق و فارس و آذربایجان و خراسان؛ آماده شوید و به جهاد کفار و برآورید تیغ‌ها از نیام برای حفظ بیضه اسلام. درآیید در سلک یاوران ملک علام و جهاد کنید به دفع کفار از شریعت سید انام (علیه‌وآله‌الصلواه‌والسلام) و طریقه امیرالمؤمنین و سیدالوصیین (علیه‌السلام)… پس بفروشید جان‌های خود را به بهای گران که اندوخته شده است برای شما در جنات عالیه … قیام کنید به یاری مؤمنین تا دریابید بهشت برین…».
به نوشته میرزا محمد تنکابنی در قصص العلماء آن جناب فتحعلی شاه را اذن در سلطنت داد و او را نایب خود قرار داد اما با شرایط چند که در هر لشکر مؤذنی قرار دهد و امام جماعت در میان لشکر داشته باشد و هر هفته یک روز وعظ کنند و تعلیم مسائل کنند.»

۵.۶ - کمک به رفع اختلاف ایران و عراق

روابط شاه با شیخ جعفر کاشف الغطاء با وجود برخی دلتنگی‌ها، در مجموع گرم و صمیمانه بود. شیخ در نزد دولت‌های ایران و عثمانی از اعتبار فراوانی برخوردار بود و از اینرو در موارد لازم از نفوذ کلام او را در رفع اختلافات دو کشور استفاده می‌شد، چنانکه در ۱۲۱۹ق که سپاه ایران در ضمن عملیات جنگی به سوی بغداد پیش راند، علی پاشا حاکم شهر به شیخ جعفر نجفی پیغام داد که به دیدار محمدعلی میرزا، فرمانده سپاه ایران برود. شیخ جعفر ماموریت خود را با موفقیت انجام داد و پیشروی سپاه ایران متوقف شد و زندانیان ترک و عرب آزاد شدند.
در ۱۲۲۱ق که بار دیگر عملیات جنگی میان دو کشور بر سر اختلاف ناحیه بابان کردستان در گرفت، شیخ جعفر، میان سلیمان پاشا حاکم بغداد و محمدعلی میرزا وساطت کرد. او در ۱۲۲۷ق وظیفه مشابهی را انجام داد.

۵.۷ - اهتمام به احکام اسلامی

کاشف الغطاء به اجرای احکام اسلام به ویژه حدود و دیات و تعزیرات و امر به معروف و نهی از منکر اعتقاد راسخ داشت و با تمام قدرت و امکانات خود در این راه می‌کوشید. همچنین در رسیدگی به وضع تهیدستان نیز اهتمام می‌ورزید.

۶ - شاگردان

---

یکی از آثار مهم عملی و علمی شیخ جعفر را می‌توان تربیت کردن فرزندانی برجسته و فقیه ذکر نمود. شـیـخ جعفر دارای سه فرزند مجتهد بود که هر سه از فقهای بنام شیعه‌اند و بزرگترین آنها شیخ موسی است که پدر برای وی احترامی فوق‌العاده قائل بود و برخی از تالیفات این فرزند به خواهش پـدر بـوده اسـت. شـیـخ ‌جـعـفر این فرزندش را بر تمام فقها، به استثنای شهید اول و محقق برتر می‌دانست. در حق او گفته شده است: کسی همانند شیخ موسی آگاه به قوانین فقه نبوده است. دو فرزند دیگرش شیخ علی و شیخ حسن می‌باشند که هر دو مجتهد بوده‌اند.
شـیـخ جعفر پنج داماد داشته است که این پنج داماد نیز هر کدام از فقهای به نام شیعه می‌باشند و آنها عبارتند از:.
۱ ـ شیخ اسداللّه تستری کاظمی، صاحب کتاب المقابیس.
۲ ـ شیخ محمدتقی رازی اصفهانی، صاحب هدایة المسترشدین.
۳ ـ سید صدرالدین موسوی عاملی.
۴ ـ آقا محمدعلی هزار جریبی.
۵ ـ شیخ محمد، پدر شیخ راضی.
کاشـف الغطاء را شـاگردان بسیار دیگری نیز هست که بیشتر آنها از مجتهدین و شخصیت‌های برجسته تاریخ بوده‌اند که نام برخی از آنها را ذکر می‌کنیم:
۱- سید جواد عاملی، مؤلف کتاب مفتاح الکرامه.
۲- شیخ محمدحسن نجفی، صاحب جواهر الکلام.
۳- سید محمدباقر شفتی.
۴- حاج محمدابراهیم کرباسی، صاحب اشارات.
۵- شیخ قاسم مجیب‌الدین عاملی نجفی.
۶- ملا زین‌العابدین سلماسی.
۷- شیخ عبدالحسین اعسم.
۸- سید باقر قزوینی.
۹- آقا جمال.
۱۰- شیخ حسین نجفی.

۷ - تالیفات

---

شیخ را مؤلفات بسیاری نیست، ولی آنچه نوشته است، عالی و ارزنده است:
۱ ـ مهم‌ترین و عالی‌ترین کتاب شیخ، کتاب کشف الغطاء است که در عبادات می‌باشد، تا آخر باب جهاد و در آخر نیز کتاب وقف را بر آن افزوده است.
۲ ـ شرح قواعد علامه.
۳ ـ کتاب الطهاره که خیلی مفصل است و در آن اقوال دانشمندان نیز در باب طهارت بررسی شده است.
۴ ـ بغیة الطالب، در طهارت و نماز.
۵ ـ العقائد الجعفریه فی اصول الدین.
۶ ـ غایة المامول فی علم الاصول.
۷ ـ شرح الهدایه للطباطبائی.
۸ - الحق فی تصویب المجتهدین و تخطئه الاخباریین، کتابی است استدلالی در رد اخباریین و اظهار حق اصولیین.
۹ - رساله منهج الرشاد لمن اراد السداد شاید اولین کتابی است که در رد وهابیان نوشته شده است.
۱۰- شیخ جعفر همچنین دارای قریحه‌ای شعری بوده و دیوان شعری از او موجود است که در آن اشعار بسیار جالب و زیبا سروده است. بین او و استادش آیت اللّه سید مهدی بحرالعلوم (ره) اشعار زیادی رد و بدل می‌شد که در کتاب‌های ادبی ثبت است.

۸ - وفات

---

سرانجام شیخ جعفر کاشف الغطا در روز چهارشنبه، ۲۲ یا ۲۷ رجب سال ۱۲۲۸ق، پس از هفتاد و چهار سال عمر، به لقای الهی شتافت و در نجف در یکی از حجره‌های مدرسه‌ای که بنا کره بود دفن شد. وی سر سلسله خاندان مشهور کاشف الغطاء است.

۹ - پانویس

---