جامع تلمسانجامعِ تِلِمْسان، از مساجد اولیه دوره مُرابطون در شهر تلمسان در کشور الجزایر است. ۱ - بنیانگذاراین مسجد را یوسف بن تاشفین (متوفی ۵۰۰)، دومین فرمانروای مرابطون ، پس از استیلا بر تلمسان ، در ۴۷۵ بنا نهاد. [۱]
سالم، ۱۹۹۱ـ ۱۹۹۲، قسم ۲، ص ۳۵۸.
[۲]
سلامه محمد سلمان هرفی، دولة المرابطین فی عهد علی بن یوسف بن تاشفین، ج۱، ص۳۷۵.
[۳]
ایلی لامبر، تطورالعماره الاسلامیه فی اسبانیا و البرتغال و شمال افریقیا، ج۱، ص۲۰۵.
یک قرن بعد، یَغْمَراسَن بن زَیّان ، از امرای عبدالوادیان / زَیّانیان، با ایجاد تغییراتی مسجد را به شکل امروزی آن در آورد [۴]
حسین مؤنس، المساجد، ج۱، ص۲۱۹.
[۵]
Hillenbrand، ۱۹۹۹، ج۱، ص۱۹۳، ص ۱۸۵، ایلی لامبر، تطورالعماره الاسلامیه فی اسبانیا و البرتغال و شمال افریقیا.
[۶]
Michell، ص۲۱۹.
۲ - نقشه مسجدنقشه این مسجد به شکل مستطیل (۵۸•۶۵متر) است و قطعه مثلث شکلی از گوشه غربی آن حذف شده است [۷]
Antonio Fernandez ـ Puertas، ص ۱۱۱.
۳ - مراحل ساختطبق شواهد موجود در بنا، ساخت این مسجد در سه مرحله صورت گرفته است : ۳.۱ - مرحله اولابتدا به دستور یوسف بن تاشفین شبستان ساخته شد. این شبستان مستطیل شکل در جنوب بنا واقع شده و شامل سیزده فرش اندازِ (ناو) عمود بر دیوار قبله و شش فرش اندازِ موازی با دیوار قبله است. ستونهای فرش اندازهای موازی با دیوار قبله را قوسهای نعل اسبی، و ستونهای فرش اندازهایِ عمود بر دیوار قبله را قوسهای چند پر به هم متصل می‌کند [۸]
حسین مؤنس، المساجد، ج۱، ص۲۱۹.
[۹]
ایلی لامبر، تطورالعماره الاسلامیه فی اسبانیا و البرتغال و شمال افریقیا، ج۱، ص۲۰۵.
[۱۰]
Hutt، ص ۹۶ـ۹۷، تصویر ۴۰ـ۴۱.
در این میان، فرش انداز مرکزیِ مقابل محراب، هم عریضتر است و هم تزئینات بیشتری دارد [۱۱]
Papadopoulo، ص ۵۱۶.
[۱۲]
ایلی لامبر، تطورالعماره الاسلامیه فی اسبانیا و البرتغال و شمال افریقیا، ج۱، ص۲۰۵.
۳.۲ - مرحله دومدر مرحله دوم، زیر نظر علی بن یوسف گنبد جلوِ محراب با کتیبه ای به تاریخ ۵۳۱، و مقصوره، با کتیبه ای به تاریخ ۵۳۳، ساخته شدند. تزئینات فرش اندازِ مقابل محراب نیز منسوب به دوره اوست. [۱۳]
ایلی لامبر، تطورالعماره الاسلامیه فی اسبانیا و البرتغال و شمال افریقیا، ج۱، ص۲۰۵.
[۱۴]
سید عبدالعزیز سالم، تاریخ المغرب فی العصرالاسلامی، ج۱، ص۶۶۵، ۱۹۸۲.
۳.۳ - مرحله سومدر دوره عبدالوادیان در ۶۳۳، قسمت شمالی مسجد احداث گردید که شامل حیاط و فرش اندازهایِ اطراف آن است، به طوری که سه فرش اندازِ شرقی و چهار فرش اندازِ غربیِ حیاط، در امتداد فرش اندازهایِ طولی شبستان قرار گرفتند. این قسمتها به سبب ناهمواری زمین، با شبستان هم سطح نیستند. [۱۵]
ایلی لامبر، تطورالعماره الاسلامیه فی اسبانیا و البرتغال و شمال افریقیا، ج۱، ص۱۹۳.
[۱۶]
سید عبدالعزیز سالم، تاریخ المغرب فی العصرالاسلامی، ج۱، ص۶۶۵، ۱۹۸۲.
۴ - ساختار بنا۴.۱ - حیاط و رواقهاحیاط مربع شکل است و رواقهای ژرف و پنج طاق در هر ضلع دارد. طاقگانهای هر ضلع، بجز سمت قبله که قوس آن از نوع چند پر است، قوس نعل اسبی ساده دارند [۱۷]
Papadopoulo، ص۵۱۶؛ Hutt، ص ۹۴ـ۹۵، تصویر ۳۸ـ۳۹.
یک طاقگان هم در فاصله بین شبستان و حیاط عرضی قرار دارد. سقف تمام فرش اندازهایِ طولی، مجزا و به شکل شیروانیِ سفالی است [۱۸]
Antonio Fernandez ـ Puertas، ص ۱۱۱.
به عقیده لامبر [۱۹]
ایلی لامبر، تطورالعماره الاسلامیه فی اسبانیا و البرتغال و شمال افریقیا، ج۱، ص۱۹۳.
[۲۰]
ایلی لامبر، تطورالعماره الاسلامیه فی اسبانیا و البرتغال و شمال افریقیا، ج۱، ص۲۰۵.
در نقشه اولیه بنا که در دوره مرابطون ساخته شده، قسمتی از شبستان، حیاط بوده است، به طوری که در طرفین آن سه فرش اندازِ عمودی وجود داشته و بقیه قسمتها در دوره عبدالوادیان احداث گردیده است.۴.۲ - محرابگچ بریِ محراب این مسجد، که بخشی از آن بیرونِ دیوار قبله قرار گرفته، قابل توجه است. طاق نعل اسبی آن با شانزده قوس کوچک و هفده قاب بندی گچ بری شده، به صورت شعاع خورشید تزئین شده است. در سه طرفِ طاق محراب، سه قاب بند با آیات قرآنی و نقوش اسلیمیِ گچی کار شده است و در قسمت فوقانیِ آن، سه ردیف قاب بندی مزین به نقوش گچ بری شده گیاهی و آیات قرآنی قرار دارد. دوگوی برجسته گچی، در دو لچکی پیشانی طاق محراب، آن را زیباتر نموده است. در دیواره درونی محراب سه پنجره کاذب با نقوش اسلیمی، گچ بری شده است [۲۱]
Antonio Fernandez ـ Puertas، ص ۱۱۲، تصویر؛ Petersen، ذیل "Tlemcen"؛
[۲۲]
Papadopoulo، ص۵۱۶.
۴.۳ - گنبداین مسجد دو گنبد دو پوشه دارد که یکی در جلو محراب و دیگری با فاصله سه فرش اندازِ عرضی، در مقابل آن قرار گرفته است. گنبدهای داخلی را دوازده تُویْزِه آجری و چهار گوشواره کوچک نگاه می‌دارد که فاصله بین تویزه‌ها با گچ بریهای مشبک و نقوش گیاهی پر شده است. پوشش خارجی گنبد نیز مانند سقف فرش اندازهای طولی، شیروانیِ سفالی است [۲۳]
Michell، ص۲۱۹؛ Hillenbrand، ۱۹۹۴، ص ۸۶ ـ۸۷.
[۲۴]
Papadopoulo، ص ۴۰۹، تصویر ۲۸۹؛ Petersen، Tlemcen.
۴.۴ - منارهمناره مسجد، به سبک مساجد شمال افریقا چهارگوش است و در ضلع شمالی قرار دارد. برخی آن را منتسب به دوره مرابطون می‌دانند ولی چون در بخش شمالی واقع است، ساخت آن در دوره عبدالوادیان منطقیتر به نظر می‌رسد [۲۵]
Petersen، Tlemcen؛ Papadopoulo، ص ۵۱۶.
[۲۶]
Michell، ص۲۱۹.
[۲۷]
فرید محمود شافعی، العماره العربیه الاسلامیه: ماضیها و حاضرها و مستقبلها، ج۱، ص۱۶۱، تصویر ۱۶۷.
۵ - فهرست منابع(۱۶) سید عبدالعزیز سالم، بحوث اسلامیه فی التّاریخ و الحضاره و الا´ثار. (۱۷) سید عبدالعزیز سالم، تاریخ المغرب فی العصرالاسلامی، ۱۹۸۲. (۱۸) فرید محمود شافعی، العماره العربیه الاسلامیه: ماضیها و حاضرها و مستقبلها. (۱۹) ایلی لامبر، تطورالعماره الاسلامیه فی اسبانیا و البرتغال و شمال افریقیا. (۲۰) حسین مؤنس، المساجد. (۲۱) سلامه محمد سلمان هرفی، دوله المرابطین فی عهد علی بن یوسف بن تاشفین: دراسه سیاسیه و حضاریه. (۲۲) Antonio Fernandez - Puertas, "Spain and North Africa", in The mosque: history, architectural development & regional diversity , ed Martin Frishman and Hasan Uddin Khan, London: Thames and Hudson, ۱۹۹۷;. (۲۳) Robert Hillenbrand, Islamic art and architecture , London ۱۹۹۹;. (۲۴) idem, Islamic architecture: form, function and meaning , Edinburgh ۱۹۹۴;. (۲۵) Antony Hutt, Islamic architecture North Africa , London ۱۹۷۷;. (۲۶) George Michell, "North Africa and Sicily", in Architecture of the Islamic world , ed George Michell, London: Thames and Hudson, ۱۹۸۴;. (۲۷) Alexandre Papadopoulo, Islam and Muslim art , translated from the French by Robert Erich Wolf, London ۱۹۸۰;. (۲۸) Andrew Petersen, Dictionary of Islamic architecture , London ۱۹۹۶. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جامع تلمسان»، شماره ۳۸۴۱. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام
|