تمیم بن ابی بن مقبل عجلانیتمیم بن ابیّ بن مقبل عجلانی، ابوکعب (یا ابوحُرة) (د نیمۀ سدۀ ۱ق/۷م)، شاعر مخضرم عرب، از اصل قیس بن عیلان است. ۱ - شخصیتشناسیتَمیمِ بْنِ اُبَیِّ بْنِ مُقْبِلِ عَجْلانی نه تاریخ تولدش معلوم است، نه تاریخ وفاتش. برخی وی را به اشتباه ابن‌اُبی مقبل گفته‌اند. [۱]
محمد بن حبیب، «کنی‌الشعراء و من غلبت کنیته علی اسمه»، نوادر المخطوطات، ج۱، ص۲۸۹، به کوشش عبدالسلام هارون، قاهره، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م.
نیز دو کنیه برای او ذکر کرده‌اند: ابوکعب [۳]
محمد بن حبیب، «کنی‌الشعراء و من غلبت کنیته علی اسمه»، نوادر المخطوطات، ج۱، ص۲۸۹، به کوشش عبدالسلام هارون، قاهره، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م.
و ابوحرّه [۷]
عزمی سکّر، معجم الشعراء فی تاریخ الطبری، ج۱، ص۶۳، بیروت، المکتبة المصریه.
از این دو کنیه چنین برمیآید که او احتمالاً فرزندانی به نام‌های کعب و حره داشته است. نیز [۸]
عزت حسن، مقدمه بر دیوان تمیم بن ابی (هم)، ج۱، ص۷.
شاعر یک‌جا در دیوان ناتوانی خویش را به نحوی صمیمی با حره بازگفته است. [۹]
تمیم بن ابی، دیوان، ج۱، ص۷۲، به کوشش عزت حسن، دمشق، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
می‌دانیم که تمیم از یک چشم نابینا بوده، [۱۰]
عبدالله بن قتیبه، الشعر و الشعراء، ج۱، ص۱۰۶، بیروت، عالم‌الکتب.
و خود به این نقیصه اشاره کرده است. [۱۱]
تمیم بن ابی، دیوان، ج۱، ص۷۶، به کوشش عزت حسن، دمشق، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
۲ - ازدواج تمیمتمیم به سنت جاهلیان، دهماء همسر پدر خویش را به زنی گرفت، اما در عصر اسلام، حکم به جدایی آن دو دادند. [۱۲]
تمیم بن ابی، دیوان، ج۱، ص۲۶۷، به کوشش عزت حسن، دمشق، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
[۱۴]
خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، ج۱۰، ص۴۱۶، به کوشش ژاکلین سوبله و علی عماره، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
نیز مضمون بعضی از اشعار او، چون: [۱۵]
تمیم بن ابی، دیوان، ج۱، ص۱۳۲، به کوشش عزت حسن، دمشق، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
[۱۶]
تمیم بن ابی، دیوان، ج۱، ص۱۳۸، به کوشش عزت حسن، دمشق، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
[۱۷]
تمیم بن ابی، دیوان، ج۱، ص۱۴۱، به کوشش عزت حسن، دمشق، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
از برخی روایات چنین برمیآید که او در کهن‌سالی و پس از جدایی از دهماء، با سلیمی دختر عصر عقیلی ازدواج کرده است. [۱۸]
عبدالله بن قتیبه، الشعر و الشعراء، ج۱، ص۱۰۶، بیروت، عالم‌الکتب.
ابن‌رشیق وی را صاحب ۱۰ فرزند شاعر دانسته که نام‌هایشان را نیز آورده است و مادرش را دختر شاعر بزرگ امیة بن ابی‌صلت پنداشته است. [۱۹]
تمیم بن ابی، دیوان، ج۲، ص۳۰۸، به کوشش عزت حسن، دمشق، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
گویند که او دختری نیز به نام ام شریک داشته که گاهی ابیات پدر را تفسیر و شرح می‌کرده است.۳ - سیاست تمیمدر کار سیاست، تمیم به عثمان (مق ۳۵ق/۶۵۶م) گرایش داشت و پس از قتل وی، او را رثا گفت و فریاد انتقام سر داد. [۲۱]
تمیم بن ابی، دیوان، ج۱، ص۱۱-۲۱، به کوشش عزت حسن، دمشق، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
همچنین در جنگ صفین، جانب امویان را گرفت. [۲۲]
عزمی سکّر، معجم الشعراء فی تاریخ الطبری، ج۱، ص۶۳، بیروت، المکتبة المصریه.
[۲۳]
عزت حسن، مقدمه بر دیوان تمیم بن ابی (هم)، ج۱، ص۸.
و قصیده‌ای در جواب و رد نجاشی کـه معاویه را هجا گفتـه بود سرود. [۲۴]
تمیم بن ابی، دیوان، ج۱، ص۳۳۵-۳۳۶، به کوشش عزت حسن، دمشق، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
گویند که وی حدود ۱۲۰ سال بزیست، اما منابع معاصر در تاریخ مرگ او هم‌داستان نیستند؛ سزگین مرگ او را اندکی پس از ۷۰ق/۶۹۰م، [۲۷]
GAS, II ,p۲۴۸
سکر حوالی ۴۲ق/۶۶۲م [۲۸]
GAS, II ,p۲۴۸
و بلاشر پس از قتل عثمان در بیش از ۱۰۰ سالگی [۲۹]
GAS, II ,p۲۷۷
دانسته‌اند.۴ - اشعار تمیمپیرامون استعداد شعری و ارزیابی سروده‌های این شاعر، داوری‌های موافق و مخالف و گاه سطحی بسیار است. مثلاً ابن‌سلام جمحی (د ۲۳۱ق) وی را شاعری برجسته و نیکو خوانده، و در طبقۀ پنجم شاعران جاهلی نهاده است. [۳۰]
تمیم بن ابی، دیوان، ج۱، ص۱۴۳، به کوشش عزت حسن، دمشق، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
[۳۱]
تمیم بن ابی، دیوان، ج۱، ص۱۵۰، به کوشش عزت حسن، دمشق، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
اما سزگین [۳۲]
تمیم بن ابی، دیوان، ج۱، ص۱۵۰، به کوشش عزت حسن، دمشق، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
این طبقه‌بندی را نادرست می‌داند. اصمعی او را از شاعران طراز اول عرب نمی‌داند. [۳۳]
تمیم بن ابی، دیوان، ج۱، ص۱۲، به کوشش عزت حسن، دمشق، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
[۳۴]
محمد مرزبانی، الموشح، ج۱، ص۷۳، به کوشش محب‌الدین خطیب، قاهره، ۱۳۸۵ق/ ۱۹۶۵م.
اما به عکس گویند که اخطل (د ح۹۲ق) وی را شاعرترین شاعران می‌پنداشته است.بی‌گمان در اشعار تمیم هیچ قصیده‌ای یافت نمی‌شود که بتوان قاطعانه از صحت آن به همان شکل که نقل شده، اطمینان داشت؛ با این حال، کتاب‌های لغت و ادب عرب چون جمهرة اللغة ابن درید، لسان العرب ابن‌منظور، خزانةالادب بغدادی و جز آن مشتمل بر شواهدی از شعر وی در مسائل لغوی است. اشعار او توسط گروهی از لغویان مشهور چون ابوعمرو شیبانی، اصمعی، ابن‌سکیت و طوسی گردآمده است. [۳۶]
ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۷۸.
آن‌گاه ابوعبدالله محمد بن مُعَلَی ازدی در سدۀ ۳ ق دیوان او را شرح کرد. [۳۷]
GAS, II ,p۴۲۹
سپس ابوعلی قالی (د ۳۵۶ق) آن را به اندلس برد [۳۸]
محمد بن خیر، فهرسة، ج۱، ص۳۹۷، به کوشش فرانسیسکو کودرا و ریبراتارگو، بیروت، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م.
در ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۲م عزت حسن به چاپ دیوان در دمشق همت گماشت. احمد توریک هم در آنکارا (۱۳۸۶ق/۱۹۶۷م) و مجید طواد همراه با شرح در بیروت (۱۴۱۸ق/ ۱۹۹۸م) آن را منتشر کردند.وصف، فخر و غزل، مضامین اصلی شعر تمیم است. وی در اشعار خود به توصیف بادیه، اشیاء و حیوانات محیط پیرامون خویش می‌پردازد؛ همچنین شجاعت، کرم، امانت‌داری، میگساری، قمار، اقتدار و چیرگی قبیلۀ خود را می‌ستاید و بدان ویژگی‌ها مباهات می‌کند. شهرت اصلی او در وصف قِدْح (تیرقمار) است و ذکر قدح وی مَثَل گشته است. [۴۰]
محمد عوفی، لباب الالباب، ج۱، ص۳۷۳.، به کوشش ادوارد براون، لیدن، ۱۳۲۴ق/۱۹۰۶م.
بـرای وصـف قــدح، [۴۱]
تمیم بن ابی، دیوان، ج۱، ص۲۶-۳۰، به کوشش عزت حسن، دمشق، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
[۴۲]
تمیم بن ابی، دیوان، ج۱، ص۱۳۴-۱۳۶، به کوشش عزت حسن، دمشق، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
[۴۳]
تمیم بن ابی، دیوان، ج۱، ص۲۶۳-۲۶۴.، به کوشش عزت حسن، دمشق، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
قصائدش غالباً با نسیب آغاز می‌شود، اما این مقدمه‌ها معمولاً تصنعی و متکلف است و از عشقی سرکش یا عاطفه‌ای راستین سرچشمه نمی‌گیرد. یادکرد دهماء و توصیف وی در دیوان بسیار است. مثلاً [۴۴]
تمیم بن ابی، دیوان، ج۱، ص۱۴۲-۱۴۳، به کوشش عزت حسن، دمشق، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
[۴۵]
تمیم بن ابی، دیوان، ج۱، ص۱۸۱، به کوشش عزت حسن، دمشق، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
[۴۶]
تمیم بن ابی، دیوان، ج۱، ص۲۶۶-۲۷۰، به کوشش عزت حسن، دمشق، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
[۴۷]
تمیم بن ابی، دیوان، ج۱، ص۳۱۱، به کوشش عزت حسن، دمشق، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
[۴۸]
تمیم بن ابی، دیوان، ج۱، ص۳۴۳-۳۴۴.، به کوشش عزت حسن، دمشق، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
ساخته‌های هجوآمیز او از قطعاتی در هجو نجاشی، [۴۹]
تمیم بن ابی، دیوان، ج۱، ص۳۴۴-۳۴۵، به کوشش عزت حسن، دمشق، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
و دو قصیده در هجو اخطل چندان فراتر نمی‌رود. [۵۰]
تمیم بن ابی، دیوان، ج۱، ص۱۰۷-۱۱۲، به کوشش عزت حسن، دمشق، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
[۵۱]
تمیم بن ابی، دیوان، ج۱، ص۳۱۲-۳۱۴.، به کوشش عزت حسن، دمشق، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
حکمت و ایراد مثل نیز در اشعار وی از جایگـاه ویژه‌ای برخوردار است. مثلاً [۵۲]
تمیم بن ابی، دیوان، ج۱، ص۳، به کوشش عزت حسن، دمشق، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
[۵۳]
تمیم بن ابی، دیوان، ج۱، ص۲۴، به کوشش عزت حسن، دمشق، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
[۵۴]
تمیم بن ابی، دیوان، ج۱، ص۲۵، به کوشش عزت حسن، دمشق، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
بلاشر [۵۵]
.Blachère, R, Histoire de la littérature arabe, Paris, ۱۹۶
از تأثیر آشکار قرآن کریم بر اشعار او سخن می‌گوید. و به راستی استعمال واژگانی چون شهید، اسلام، [۵۶]
تمیم بن ابی، دیوان، ج۱، ص۱۴، به کوشش عزت حسن، دمشق، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
ام‌الکتاب، جهاد، [۵۷]
تمیم بن ابی، دیوان، ج۱، ص۱۷، به کوشش عزت حسن، دمشق، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
کفر، [۵۸]
تمیم بن ابی، دیوان، ج۱، ص۱۰۳، به کوشش عزت حسن، دمشق، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
الله [۵۹]
تمیم بن ابی، دیوان، ج۱، ص۱۶۸، به کوشش عزت حسن، دمشق، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
و غیره. مؤید این نظر او است. اقتباس از مضامین برخی از آیات نیز نشانگر اثرپذیری شاعر از قرآن کریم است. [۶۰]
تمیم بن ابی، دیوان، ج۱، ص۲۳، به کوشش عزت حسن، دمشق، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
[۶۱]
تمیم بن ابی، دیوان، ج۱، ص۲۷۳، به کوشش عزت حسن، دمشق، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
[۶۲]
تمیم بن ابی، دیوان، ج۱، ص۲۷۵، به کوشش عزت حسن، دمشق، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
تمیم را از اصحاب «مَشوبات» قصـائدی که در آن‌ها کفر و اسلام به هم درآمیخته است، مثلاً [۶۳]
تمیم بن ابی، دیوان، ج۱، ص۳۱۵-۳۳۴، به کوشش عزت حسن، دمشق، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
شمرده‌اند.۵ - منابع(۱) محمد بن حبیب، «کنی‌الشعراء و من غلبت کنیته علی اسمه»، نوادر المخطوطات، به کوشش عبدالسلام هارون، قاهره، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م، ج۷. (۲) محمد بن حبیب، المحبر، به کوشش ایلزه لیشتن اشتتر، بیروت، ۱۳۶۱ق/۱۹۴۲م. (۳) احمد بن حجر عسقلانی، الاصابة، قاهره، ۱۳۲۸ق. (۴) محمد بن خیر، فهرسة، به کوشش فرانسیسکو کودرا و ریبراتارگو، بیروت، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م. (۵) محمد بن درید، الاشتقاق، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، ۱۳۷۸ق/۱۹۵۸م. (۶) حسن بن رشیق، العمدة، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، ۱۹۷۲م. (۷) محمد بن سلام جمحی، طبقات فحول الشعراء، به کوشش محمود محمد شاکر، قاهره، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م. (۸) عبدالله بن قتیبه، الشعر و الشعراء، بیروت، عالم‌الکتب. (۹) ابن‌ندیم، الفهرست. (۱۰) عبدالله ابوعبید بکری، سمط اللآلی، به کوشش عبدالعزیز میمنی، بیروت، دارالکتب العلمیه. (۱۱) عبدالله بکری، معجم ما استعجم، به کوشش مصطفی سقا، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۱۲) عبدالملک اصمعی، فحولة الشعراء، به کوشش ش توری، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م. (۱۳) عبدالقادر بغدادی، خزانةالادب، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م. (۱۴) تمیم بن ابی، دیوان، به کوشش عزت حسن، دمشق، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م. (۱۵) عبدالملک ثعالبی، ثمار القلوب، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، دارالمعارف. (۱۶) عزت حسن، مقدمه بر دیوان تمیم بن ابی (هم). (۱۷) عزمی سکّر، معجم الشعراء فی تاریخ الطبری، بیروت، المکتبة المصریه. (۱۸) خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، به کوشش ژاکلین سوبله و علی عماره، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م. (۱۹) محمد عوفی، لباب الالباب، به کوشش ادوارد براون، لیدن، ۱۳۲۴ق/۱۹۰۶م. (۲۰) محمد مرزبانی، الموشح، به کوشش محب‌الدین خطیب، قاهره، ۱۳۸۵ق/ ۱۹۶۵م. (۲۱) Blachère, R, Histoire de la littérature arabe, Paris, ۱۹۶۴. (۲۲) GAS. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تمیم بن ابی بن مقبل عجلانی»، شماره۶۰۹۶. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی
|