تفاسیر واعظانهتفسیر واعظانه، به گرایشی در تفسیر قرآن گفته می‌شود که مبتنی بر شیوه وعظ و خطابه است. ۱ - تفاسیر واعظانهتفاسیر متعددی از قُصّاص و واعظان بر جای مانده است، گرچه تفسیر واعظانه به صورت شفاهی ریشه در سده نخست هجری دارد، نخستین نمونه های آثار مکتوب این گرایش تفسیری از اوائل قرن چهارم قابل مشاهده و پیگیری‌اند، این تفاسیر بیشتر در خراسان و بغداد پدید آمده‌اند که از مراکز مهم حضور اصحاب حدیث بوده است، شاید علت این امر آن باشد که نگارش چنین تفاسیری به اطلاعات فراوان حدیثی و نقلی نیاز دارد و نیز واعظان خود به نوعی به جریان اصحاب حدیث وابسته و بازمانده آنان هستند. ۱.۱ - تفسیر بحرالعلوماز نخستین تفسیرهای مکتوب واعظانه، تفسیر ابولیث سمرقندی (م. ۳۷۵ ق.) موسوم به بحرالعلوم است. وی در این تفسیر به روشنی درصدد بهره‌گیری از تفسیر قرآن برای تربیت دینی مخاطبان خود است و در جای جای آن با استفاده از سبک واعظانه به تبشیر و ترهیب مخاطبان می‌پردازد، کتاب وی بر جای مانده و منتشر نیز شده است، تألیفات متعددی نیز درباره آن در قرون بعدی پدید آمده‌اند که‌از جمله آن ها ترجمه به زبان ترکی است. [۱]
دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر بجنوردی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ، ج۶، ص۲۰۰ - ۲۰۵، «ابولیث سمرقندی»، ۱۳۷۲ ش.
۱.۲ - تفسیر ابوحفص بن شاهین واعظتفسیر دیگر از ابوحفص بن شاهین واعظ (م. ۳۸۵ ق.) در حدود ۳۰ جلد است که به دست ما نرسیده است. [۲]
ایضاح المکنون، اسماعیل باشا البغدادی (م. ۱۳۳۹ ق.)، ج۱، ص۳۰۲، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
[۳]
هدیة العارفین، اسماعیل باشا (م. ۱۳۳۹ ق.)، ج۱، ص۷۸۱، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
نقل قول‌هایی از این تفسیر در تفاسیر بعدی به چشم می‌خورد. [۵]
شواهدالتنزیل، الحاکم الحسکانی (م. ۵۰۶ ق.)، ج۱، ص۱۵۵، به کوشش محمودی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۱ ق.
۱.۳ - تفسیر ابوالقاسم نیشابوری واعظابوالقاسم نیشابوری واعظ (م. ۴۰۶ ق.) نیز تفسیری مشهور داشته که رواج فراوانی در گذشته داشته است. [۶]
طبقات المفسرین، السیوطی (م. ۹۱۱ ق.)، ص۳۵، بیروت، دارالکتب العلمیه.
او در ابتدا کرّامی مذهب بود و سپس شافعی گشت. [۷]
طبقات المفسرین، السیوطی (م. ۹۱۱ ق.)، ص۳۵ ۳۶، بیروت، دارالکتب العلمیه.
کرّامیان (پیروان محمد بن کَرّام-م. ۲۵۵ ق-)، که در صفات الهی اهل تجسیم و تشبیه بودند [۸]
الملل والنحل، الشهرستانی (م. ۵۴۸ ق.)، ج۱، ص۱۰۸ به کوشش سید گیلانی، بیروت، دارالمعرفه، ۱۳۹۵ ق.
به سبب گرایش به اهل حدیث و نیز توجه فراوان به وعظ و اندرز از بنیانگذاران تفسیر واعظانه به شمار می‌روند.۱.۴ - تفسیر سورآبادیاز دیگر تفاسیر مشهور آنان تفسیر ابوبکر عتیق سورآبادی (در قرن ششم) مشهور به تفسیر سورآبادی است که اکنون در دسترس است. از مبسوط ترین تفاسیر واعظانه موجود، سه تفسیر ثعلبی، ابن جوزی و ابوالفتوح رازی است. ۱.۵ - تفسیر الکشف والبیانتفسیر الکشف و البیان ابواسحاق احمد بن محمد نیشابوری ثعلبی (م. ۴۲۷ ق.) از مهم‌ترین نمونه‌های تفسیر واعظانه است که برخلاف بسیاری دیگر از این نوع تفاسیر از تعصبات مذهبی تهی است و از این رو برای شیعیان نیز جالب توجه بوده و به آن مراجعه می‌کرده‌اند. ۱.۶ - تفسیر زادالمسیرتفسیر زادالمسیر ابن جوزی (م. ۵۹۷ ق.) از نمونه های قابل توجه تفاسیر واعظانه است، وی با اینکه از ناقدان سرسخت احادیث موضوع و جعلی است، در زادالمسیر از منظر خطیب و واعظی تمام عیار ظاهر شده و روایات و داستان های فراوانی را بدون بررسی چندانی آورده و گویا صرفاً به ارزش وعظی آن‌ها توجه داشته است. ۱.۷ - تفسیر روض الجنان ابوالفتوح رازیتفسیر روض الجنان ابوالفتوح رازی (م. ۵۵۴ ق.) از نمونه های نادر تفاسیر واعظانه در میان شیعه است، فارسی بودن این تفسیر در آن دوره نیز قابل توجه بوده و نشان از اهمیت وعظی این تفسیر دارد، این تفسیر نیز مانند دیگر تفاسیر واعظانه به ذکر و بیان تفصیلی داستان ها توجه دارد و به اندک مناسبتی باب اندرز و موعظه را گشوده، روایات متناسب با موضوع را می‌آورد؛ همچنین به ذکر احکام فقهی و باورهای کلامی شیعه با زبانی ساده و در حد فهم مخاطبان منابر دینی توجه دارد. ۱.۸ - تفاسیر دیگرنمونه های فراوان دیگری نیز از تفاسیر واعظانه در دست است یا اطلاعاتی درباره آن ها گزارش شده است؛ مانند جلاءالاذهان و جلاءالأحزان حسین بن حسن جرجانی (م. ۷۲۲ ق.) معروف به تفسیر گازر، تفسیر منهج الصادقین ملاّ فتح الله کاشانی (م. ۹۸۸ ق) [۱۰]
دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر بجنوردی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ، ج۶، ص۱۱۰ - ۱۱۴، ۱۳۷۲ ش.
و تفسیر جامع سید ابراهیم بروجردی که در دسترس و منتشر شده‌اند، این گرایش تفسیری در دوره معاصر نیز ادامه یافته که نیاز و اقبال عامه به این نوع تفسیر را نشان می‌دهد.۲ - فهرست منابع(۱) ایضاح المکنون، اسماعیل باشا البغدادی (م. ۱۳۳۹ ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی. (۲) بحارالانوار، المجلسی (م. ۱۱۱۰ ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق. (۳) دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر بجنوردی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ، ۱۳۷۲ ش. (۴) روح المعانی، الآلوسی (م. ۱۲۷۰ ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی. (۵) شواهدالتنزیل، الحاکم الحسکانی (م. ۵۰۶ ق.)، به کوشش محمودی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۱ ق. (۶) طبقات المفسرین، السیوطی (م. ۹۱۱ ق.)، بیروت، دارالکتب العلمیه. (۷) الملل والنحل، الشهرستانی (م. ۵۴۸ ق.)، به کوشش سید گیلانی، بیروت، دارالمعرفه، ۱۳۹۵ ق. (۸) هدیة العارفین، اسماعیل باشا (م. ۱۳۳۹ ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی. ۳ - پانویس
۴ - منبعدائرة المعارف قرآن کریم، جلد ۸، صفحه ۳۷۴. |