تحفة الحرمین (نابی)

---

تحفة الحرمین، سفرنامه حج ترکی، نوشته یوسف نابی شاعر ترک زبان سده یازدهم ق. می‌باشد.

۱ - ویژگی کتاب

---

این اثر سفرنامه‌ای ادبی است که با نثری دشوار و آمیخته به شعر، سفر یوسف نابی شاعر ترک زبان به سال ۱۰۷۹ق. را گزارش می‌کند. این اثر از نمونه‌های برجسته ادبیات دوره عثمانی است و اهمیت آن بیش از آن که وامدار آگاهی‌های تاریخی یا جغرافیایی باشد، رهاورد ارزش ادبی آن است.

۲ - معرفی اجمالی مؤلف

---

یوسف نابی از شاعران بزرگ دوره عثمانی (۱۰۵۲-۱۱۲۴ق./ ۱۶۴۲-۱۷۱۳م.) در شهر اورفا در جنوب شرقی ترکیه زاده شد و بعدها در دوران حکومت سلطان محمد چهارم (۱۶۴۸-۱۶۸۷م.) از زادگاه خود به استانبول آمد. وی با مصطفی پاشا از بزرگان حکومت عثمانی آشنایی داشت و از حمایت او برخوردار بود. از او آثاری منظوم به ترکی و فارسی مانند دیوان اشعار ترکی و دیوانچه فارسی به جای مانده است.

۳ - محتوای کتاب

---

تحفة الحرمین سفرنامه‌ای ادبی است که مطالب جغرافیایی آن گسترده نیست.گزارش‌های نابی از منازل سفر و شهرهای میان راه و حتی آداب و رسم‌های مردم، رنگی ادبی و شاعرانه دارد و بازتاب احساسات شاعرانه او است. هدف از نگارش این کتاب، برانگیختن مردم به سفر حج و یاد آوری زیبایی و معنویت حج برای کسانی است که پیشتر به حج رفته‌اند.

۴ - نثر کتاب

---

نثر کتاب همواره با آرایه‌های ادبی و مضمون سازی‌ها و عبارت پردازی‌های شاعرانه دشوار و دیریاب آمیخته است. اشعار کوتاه و بلند فراوان در متن کتاب آمده که بسیاری از آن‌ها فارسی است. با این که نابی به زبان فارسی نیز شعر می‌سروده، بسیاری از اشعار فارسی کتاب برگرفته از منظومه‌های شاعران فارسی سرا همچون جامی و به ویژه منظومه فتوح الحرمین سروده شاعر ایرانی محیی الدین لاری در بزرگداشت حج و حرمین است. نثر کتاب آمیخته به واژگان و تعابیر و جمله‌های فارسی است.

۵ - شهرت کتاب

---

کتاب تحفة الحرمین سرمشق برخی از آثار پسین از جمله نهجة المنازل نوشته محمد ادیب بوده است. این اثر در میان نویسندگان فارسی زبان نیز شناخته شده است. تحفة الحرمین رافع که به زبان فارسی نگاشته شده، ترجمه‌ای از سفرنامه نابی است.شواهدی بر تاثیر پذیری نایب الصدر شیرازی از این اثر در نگارش سفرنامه‌اش با عنوان تحفة الحرمین نیز در دست است.

۶ - ماجرای سفر نابی به حج

---

یوسف نابی از مصطفی پاشا رخصت سفر گرفت و با میانجیگری او، قصیده‌ای در وصف حرمین که با تصاویر برخی از بناهای حرمین همراه بود، به شاه تقدیم کرد. بدین ترتیب، سلطان عثمانی هزینه‌های سفر وی را بر عهده گرفت و نامه‌ای برای رعایت حال او به حکمران مصر عبدالرحمن پاشا نوشت.

۷ - شروع سفر

---

یوسف نابی با کاروانی کوچک سفر خود را از استانبول آغاز کرد. او با کاروان استانبول به حج نرفت؛ زیرا مسیری که پیمود و نیز مدت اقامتش در شهرهای مسیر، بیش از زمان اقامت کاروان حج رسمی بود. نابی در سفرنامه خود به شرح کامل منازل حج نپرداخته؛ اما سفرنامه او یکسره از آگاهی‌های تاریخی و جغرافیایی خالی نیست. وی در هر شهر به زیارت مکان‌های زیارتی رفته و گاهی به مناسبت، از اوضاع سیاسی یا رخدادهای تاریخی سخن رانده است.

۸ - گذر از شهرها

---

او سفر خویش را از اسکودار آغاز کرد و با گذر از ازنیک، اسکی شهر، آق شهر، و لادیک به قونیه رسید و در آن جا به زیارت قبر جلال الدین مولوی رفت و از کتابخانه شهر دیدار کرد. در ادامه مسیر، با گذر از ارگلی به انطاکیه رسید و قبر حبیب نجار را زیارت کرد. سپس به حلب رفت و در آن جا قبر زکریای پیامبر را زیارت نمود. آن گاه از راه رود فرات به زادگاهش اورفا سفر کرد و ۵۰ روز در آن جا ماند. سپس به حلب بازگشت و از آن جا به حمص رفت و در آن جا قبر بایزید بسطامی را زیارت کرد. مقصد پسین وی دمشق بود. او در سفرنامه خود، از جامع اموی و صالحیه شام گزارش‌هایی آورده است.

۹ - اقامت در قاهره

---

نابی از دمشق به قدس رفت و مدتی کوتاه در آن شهر ماند و سپس راهی قاهره شد. با گذر از عسقلان، غزه، عریش، صحرای سینا و صالحیه به قاهره رسید. در قاهره، با استقبال عبدالرحمن پاشا روبه رو شد و این آغازی بر دوستی دیرین آنان بود. جمعیت قاهره تعجب نابی را برانگیخته است. او از فراوانی مساجد و رقابت چراکسه و کردها بر سر ساخت مسجد گزارش داده است. در قاهره از جامع الازهر، جامع ابن طولون، راس الحسین و اهرام مصر دیدار کرد. سرانجام در بیستم شوال ۱۰۸۹ق. به کاروان حج مصر پیوست و از راه حج مصریان که از منازلی مانند صحرای تیه، طور سینا، عقبه، بدر حنین، و رابغ می‌گذشت، به مکه رسید.
نابی با زبانی شاعرانه برخی از مناظر و رخدادهای اجتماعی را گزارش کرده است. برای نمونه، یک جا به شرح قهوه خانه‌های شام پرداخته و جای دیگر از جشن بزرگی در دمشق که به مناسبت فتح قلعه چهرین به دست لشکر عثمانی بر پا شده بود، گزارشی به دست داده است.

۱۰ - گزارش‌های مکه و مدینه

---

آگاهی‌های جغرافیایی و تاریخی سفرنامه در باره مکه و مدینه بسیار اندک است. نابی در مکه و مدینه بیشتر به بیان احساسات معنوی و مدح و بزرگداشت مکان‌های مذهبی مکه و مدینه پرداخته است. وی پس از گزاردن مناسک حج برای رفتن به مدینه با کاروان شام همراه شد و در اول محرم سال ۱۰۹۰ق. به مدینه رسید. درباره مدینه، افزون بر بزرگداشت مسجدالنبی، از بقیع و قبرهای عباس و امام حسن و امام زین العابدین و امام جعفر صادق و امام محمدباقر و عقیل و خواجه محمد پارسا سخن گفته و به وصف احد، مسجد ذوقبلتین و مسجد قبا پرداخته است. وی راه بازگشت خود را در چند کلمه خلاصه کرده و گمان می‌رود با کاروان شام به وطن بازگشته است.

۱۱ - وضعیت کتاب

---

تحفة الحرمین نابی را مندرس جوشقون تصحیح کرده و به الفبای لاتینی برگردانده و مقدمه‌ای مفصل در باره کتاب بدان افزوده است. این کتاب را وزارت فرهنگ ترکیه به سال ۲۰۰۹م. در آنکارا در ۳۵۹ صفحه وزیری به چاپ رسانده است.

۱۲ - فهرست منابع

---

(۱) تاریخ نوشته‌های جغرافیایی: کراچکوفسکی، ترجمه: ابوالقاسم پاینده، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۷۹ش.
(۲) عثمانلی مولفلری: محمد طاهر بروسه لی، استانبول، مطبعه عامره، ۱۳۳۳ق.
(۳) فتوح الحرمین: محیی لاری، به کوشش جعفریان، قم، انصاریان، ۱۳۷۳ش.

۱۳ - پانویس

---