زمان تقریبی مطالعه: 21 دقیقه
 

برگه




اصطلاحاً به لپّه‌های خشکانیده بی هسته زردآلو و میوه‌های همانندی، چون هلو و شفتالو، که هسته آن‌ها به آسانی جدا می‌شود بَرگه گفته می‌شود.


۱ - واژه برگه


واژه «برگه» به این معنی در فارسی ظاهراً جدید است.
گرچه آشپز ناصرالدین شاه اصطلاحات «برگه زردآلو» و «برگه هلو» را ذکر کرده است،
[۱] علی اکبر بن مهدی آشپزباشی، سفرة اطعمه، ج۱، ص۲۲، تهران ۱۳۵۳ ش.
اما این نام در واژه نامه‌های دوره قاجار و منابع فارسی پیش از آن یافت نمی‌شود.
پیشتر برگه را به نامهایی چون کشتَه و قاق و گاه قیسی می‌خواندند.
«کشته» را، که امروزه در خراسان برای برگه زردآلو
[۲] ابراهیم شکورزاده، عقاید و رسوم عامه مردم خراسان، ج۱، ص۱۸۵، تهران ۱۳۶۳ ش.
و در افغانستان برای زردآلوی خشک کرده بدون هسته
[۳] عبد الله افغانی نویس، لغات عامیانه فارسی افغانستان، ج۱، ص۴۵۴، کابل ۱۳۶۴ ش.
به کار می‌برند، در واژه نامه‌های فارسی قدیم به معنای «میوه خشک کرده» در اصطلاحاتی چون «امرودِ کشته» و «شفتالود کشته» و «زردآلود کشته» آورده‌اند.
[۴] علی بن احمد اسدی، لغت فرس، ج۱، ص۷۷، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۳۶ ش.

مؤلف برهان قاطع ، ذیل کشته ،آن را چنین تعریف کرده است : «آلو و زردآلو و امرود و شفتالو و امثال آن‌که دانه آن‌ها را برآورده و خشک کرده باشند».
[۵] محمد حسین بن خلف برهان، ذیل کشته، برهان قاطع، چاپ محمد معین، تهران ۱۳۶۱ ش. 

در خراسان، تهیه کشته خربزه از قدیم معمول بوده، و عرضه برگه سیب هنوز رایج است (معین، ذیل «برگه»؛.
[۶] ربیع بن احمد اخوینی بخاری، هدایة المتعلمین فی الطب، ج۱، ص۳۰۰، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۴۴ ش.
[۷] ربیع بن احمد اخوینی بخاری، هدایة المتعلمین فی الطب، ج۱، ص۵۹۸، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۴۴ ش.
[۸] علی بن احمد اسدی، لغت فرس، ج۱، ص۷۷، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۳۶ ش.
[۹] علی اکبر دهخدا، لغت نامه، ذیل «کشته»، زیر نظر محمد معین، تهران ۱۳۲۵ـ۱۳۵۹ ش.
[۱۰] محمد بن مسعود سوزنی، دیوان سوزنی سمرقندی، ج۱، ص۳۶۸، چاپ ناصر الدین شاه حسینی، تهران ۱۳۴۴ ش.
[۱۱] ابراهیم بن محمد اصطخری، مسالک الممالک، ج۱، ص۲۰۸، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷.


۲ - معادلهایی عربی برای کلمه کشته


فرهنگ نویسان ایرانی در قرنهای پنجم و ششم، برای کلمه کشته معادلهایی عربی چون مُفَلَّق («شفتالوی جداشده از خَسْته (هسته)»؛،
[۱۲] محمود بن عمر زمخشری، پیشرو ادب، ج۱، ص۱۰۶، یا، مقدمة الادب، چاپ محمد کاظم امام، تهران ۱۳۴۲ ش.
مُفلَق الْخَوْخ («شفتالوی خشک کرده» یا «شفتالوی کشته»؛
[۱۳] یعقوب بن احمد کردی نیشابوری، کتاب البلغة: فرهنگ عربی و فارسی، ج۱، ص۳۱۴، چاپ مجتبی مینوی و فیروز حریرچی، تهران ۱۳۵۵ ش.
و مُشَقَّق («شفتالوی خشک کرده»؛
[۱۴] حبیش بن ابراهیم تفلیسی، قانون ادب، ج۳، ص۱۱۹۲، چاپ غلامرضا طاهر، تهران ۱۳۵۰ـ۱۳۵۱ ش.
ذکر کرده‌اند.
واژه ترکی جغتایی قاق همچون صفتی برای خشک کرده برخی میوه‌ها (یا دیگر خوردنیها، مثلاً نان) از قدیم در خراسان و ماوراء النهر متداول بوده است، چنانکه در قرن نهم مَرْویان کشته خربزه را «قاق»
[۱۵] ج ۲، عبدالله بن لطف الله حافظ ابرو، تاریخ حافظ ابرو، نسخه خطی کتابخانه ملی ملک، ش ۴۱۴۳.
یا «قاقِ خربزه»
[۱۶] معین الدین محمد اسفزاری، روضات الجنات فی اوصاف مدینة هرات، ج۱، ص۱۷۱، چاپ محمدکاظم امام، تهران ۱۳۳۸ـ۱۳۳۹ ش.
می‌گفتند.
امروزه نیز مردم تاجیکستان برگه زردآلو و شفتالو را «قاق زردآلو» و «قاق شفتالو» می‌گویند.
[۱۷] عبد الغنی میرزایف، ابواسحاق و فعالیتهای ادبی او، ج۱، ص۱۴۶، دوشنبه ۱۹۷۱.

واژه «قیسی» یا «قیصی» که به معنی زردآلو بوده است
[۱۸] جلال الدین محمد بن محمد مولوی، فیه مافیه، ج۱، ص۳۲۰، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۵۸ ش.
[۱۹] علی بن حسین انصاری شیرازی، اختیارات بدیعی: قسمت مفردات، ذیل «مِشمِش»، چاپ محمد تقی میر، تهران ۱۳۷۱ ش.
[۲۰] محمد بن جلال الدین غیاث الدین رامپوری، غیاث اللغات، ذیل قیسی، چاپ منصور ثروت، تهران ۱۳۶۳ ش.
(«قسمی‌از زردآلو»)، ظاهراً از قرن هفتم به بعد به معنای زردآلوی خشک کرده باهسته یا بی هسته و آکنده به مغز بادام کم و بیش به کار می‌رفته است
[۲۱] محمد معین، فرهنگ فارسی، ذیل «قیسی»، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۲۲] جلال الدین محمد بن محمد مولوی، فیه مافیه، ج۱، ص۳۲۰، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۵۸ ش.
[۲۳] عبد الغنی میرزایف، ابواسحاق و فعالیتهای ادبی او، ج۱، ص۱۴۰، دوشنبه ۱۹۷۱.


۳ - مکتوبات رشیدالدین فضل الله درباره برگه


رشیدالدین فضل الله در مکتوب خود درباره تهیه اسباب و آذوقه زمستانی، قیسی را در شمار میوه‌های خشک کرده («فواکه یابس»)،
[۲۴] رشید الدین فضل الله، سوانح الافکار، ج۱، ص۱۶۶، چاپ محمد تقی دانش پژوه، تهران ۱۳۵۸ ش.
و در ذیل آن، گونه‌های مختلف خشکبار زردآلو به صورت برگه را ذکر کرده است.
[۲۵] رشید الدین فضل الله، سوانح الافکار، ج۱، ص۱۸۲ـ۱۸۳، چاپ محمد تقی دانش پژوه، تهران ۱۳۵۸ ش.

امروزه زردآلوی هسته برآورده خشک کرده و درسته را قیسی می‌گویند.
[۲۶] عبدالله مقتدر، زردآلوی ایران و مشتقات آن، ج۱، ص۱۳۰ـ۱۳۳، تبریز ۱۳۶۸ ش.


۴ - پیشینه تهیه انواع برگه


در ایرانِ پس از اسلام، تولید و صدور برگه میوه‌های تازه معمول بوده است.
ابن فقیه،
[۲۷] ابن فقیه، مختصر کتاب البلدان، ج۱، ص۸۸، ترجمه ح مسعود، تهران ۱۳۴۷ ش.
اصطخری،
[۲۸] ابراهیم بن محمد اصطخری، مسالک الممالک، ج۱، ص۲۶۲، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷.
ابن حوقل
[۲۹] ابن حوقل، صورة الارض، ج۱، ص۱۷۱، ترجمه جعفر شعار، تهران ۱۳۴۵ ش.
و مارکو پولو
[۳۰] آدام متز، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، ج۲، ص۴۷۳، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران ۱۳۶۲ ش.
به تولید برگه در خراسان و مرو و شبورغان اشاره کرده‌اند.
شفتالوی مرغوب ری
[۳۱] علی بن زید بیهقی، تاریخ بیهق، ج۱، ص۲۷۹، چاپ احمد بهمنیار، چاپ افست تهران، تاریخ مقدمه ۱۳۶۱ ش.
[۳۲] حمدالله بن ابی بکر حمدالله مستوفی، کتاب نزهة القلوب، ج۱، ص۵۴، چاپ گی لسترنج، تهران ۱۳۶۲ ش.
نیز به صورت برگه مصرف داشته است.
در قرن پنجم، سالانه ۰۰۰، ۱ رطل برگه آن برای سلطان،
[۳۳] عبد الملک بن محمد ثعالبی، لطایف المعارف، ج۱، ص۲۳۴، ترجمه علی اکبر شهابی، مشهد ۱۳۶۸ ش.
و در قرن هفتم ۰۰۰، ۳ من برگه شفتالو از ری و قم و همدان (از هر یک، ۰۰۰، ۱ من)
[۳۴] رشید الدین فضل الله، سوانح الافکار، ج۱، ص۱۸۴، چاپ محمد تقی دانش پژوه، تهران ۱۳۵۸ ش.
و انواع خشکبار زردآلو به صورت برگه و قیسی از تبریز، اصفهان، کاشان، همدان، بسطام، یزد و ارزنجان برای رشیدالدین فضل الله فرستاده می‌شده است.
[۳۵] رشید الدین فضل الله، سوانح الافکار، ج۱، ص۱۸۳، چاپ محمد تقی دانش پژوه، تهران ۱۳۵۸ ش.

در قرن ششم کشته زردآلوی شهرک سُرمَق در ایالت فارس، شهرت بسیار داشته،
[۳۶] ابن بلخی، فارس نامه، ج۱، ص۱۲۴، چاپ گی لسترنج و رینولد الن نیکلسون، لندن ۱۹۲۱، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش.
و به گفته حمدالله مستوفی در قرن هشتم
[۳۷] حمدالله بن ابی بکر حمدالله مستوفی، کتاب نزهة القلوب، ج۱، ص۱۲۲، چاپ گی لسترنج، تهران ۱۳۶۲ ش.
به بسیاری از ولایات صادر می‌شده است.
حمدالله مستوفی همچنین میوه‌های خوب و لطیف اصفهان، بویژه سیب و به و امرود «و زردآلو و سرمش و ترغش»، را که «تا روم و هند برند» وصف کرده
[۳۸] حمدالله بن ابی بکر حمدالله مستوفی، کتاب نزهة القلوب، ج۱، ص۴۹، چاپ گی لسترنج، تهران ۱۳۶۲ ش.
که ظاهراً به صورت برگه صادر می‌شده است.
ابن بطوطه تهیه برگه یا خشک کرده زردآلو از نوع «قمرالدین» را ذکر کرده است
[۳۹] ابن بطوطه، سفرنامة ابن بطوطه، ج۱، ص۲۱۱، ترجمه محمدعلی موحد، تهران ۱۳۶۱ ش.
و در عصر صفوی نیز صدور برگه ایران رونقی داشته است، چه به نوشته شاردن
[۴۰] جان شاردن، سیاحتنامه شاردن، ج۴، ص۸۲، ترجمه محمد عباسی، تهران ۱۳۵۰ ش.
«زردآلوی خُشک کرده را به هزار جا می‌بر (د) ند».

۵ - طرز کنونی تهیه برگه


برای تهیه برگه زردآلو انواع مرغوبِ شیرین خوش عطر و سالم و کاملاً رسیده آن‌ها را، که دانه‌هایشان آسان جدا می‌شود، برمی‌گزینند.
آنگاه دو لپه زردآلو را بدقت جدا کرده هسته را در می‌آورند. لپه‌ها یا برگه‌ها را در کنار هم و بر روی طبقهای لبه دار مخصوص می‌چینند، به ترتیبی که قسمت درونی میوه‌ها رو به بالا باشد؛ سپس طبقها را به دودخانه (اتاق مخصوص دود کردن گوگرد) می‌برند، و برای هر تُن زردآلو معمولاً دو کیلوگرم گُلِ گوگرد دود می‌کنند. شش تا دوازده ساعت دَرِ دودخانه را می‌بندند ولی تا حدی که اندازه گوگرد در محصول نهایی برگه به بیش از دو در هزار نرسد. آنگاه طبقها را به محوطه‌های آفتابگیر مناسب و کاملاً بهداشتی می‌برند تا در سه تا شش روز فرایند خشک کردن برگه‌ها انجام گیرد.
سپس برگه‌های خشک شده را به سالنهای مخصوص عاری از رطوبت می‌بَرند و چندین روز آن‌ها را زیر و رو می‌کنند تا‌ به‌طور یکنواخت خشک شوند و رطوبت آن‌ها به کمتر از ۲۲% برسد.
در این حال، برگه‌ها آماده بسته بندی و عرضه به بازار است.
[۴۱] محمدحسین فرشی، «دستور خشکانیدن میوه جات»، ج۱، ص۱۸۲ـ۱۹۰، مجله مدرسه عالی فلاحت کرج، ش ۵ـ۷، ۱۳۱۳ ش.
[۴۲] محمدحسین فرشی، «دستور خشکانیدن میوه جات»، ج۱، ص۱۹۹ـ۲۱۶، مجله مدرسه عالی فلاحت کرج، ش ۵ـ۷، ۱۳۱۳ ش.
[۴۳] عبدالله مقتدر، زردآلوی ایران و مشتقات آن، ج۱، ص۱۲۵ـ۱۳۰، تبریز ۱۳۶۸ ش.
[۴۴] تقی بهرامی، فرهنگ روستایی، ذیل «برگه»، تهران ۱۳۱۶ـ۱۳۱۷ ش.


۶ - مصارف برگه


انواع برگه در جزو خشکبار و تنقلات و آجیل زمستانی و نوروزی مصرف دارد. برخی پزشکان دوره اسلامی
[۴۵] محمد بن زکریا رازی، منافع الاغذیة و دفع مضارها، ج۱، ص۱۲۹، ترجمه عبدالعلی علوی نائینی، تهران ۱۳۴۳ ش.
معتقدند که خواص برگه میوه‌ها (چون سیب و به و شفتالو) مانند تازه آنهاست، با این تفاوت که دفع آن‌ها دشوارتر انجام می‌گیرد.
[۴۶] محمد صادق رجحان، میوه درمانی، ج۱، ص۲۰۲، تهران ۱۳۶۰ ش.
[۴۷] محمد صادق رجحان، میوه درمانی، ج۱، ص۲۰۵، تهران ۱۳۶۰ ش.
[۴۸] محمد مهدی اصفهانی کاظمی، بهداشت تغذیه، ج۱، ص۴۶۰ـ۴۶۱، تهران ۱۳۶۰ ش.
[۴۹] پرویز قدیریان، غذا به جای دوا، ج۱، ص۱۸۴، تهران ۱۳۵۱ ش.
[۵۰] پرویز قدیریان، غذا به جای دوا، تهران ۱۳۵۱ ش.
[۵۱] ن ب ای اویرش، ویتامینها بهترین دوستان سلامتی شما هستند، ج۱، ص۷۰، ترجمه احمد آرام، تهران.

خیسانده انواع برگه یا کشته میوه‌ها (که در منابع قدیم به نامهای آبِ کشته، خوشاب، و به عربی، نُقاع/ نَقوع/ نَقیع ذکر شده‌اند) در درمان برخی بیماریها یا عوارض آن‌ها به کار می‌رفته است.
خیسانده برگه زردآلو را فرونشاننده تشنگی و خوشبوی کننده «خوی همه تن»
[۵۲] موفق بن علی هروی، الابنیة عن حقایق الادویة، به تصحیح احمد بهمنیار، ص ۳۱۳، چاپ حسین محبوبی اردکانی، تهران ۱۳۴۶ ش.
، رافع بوی بد دهان،
[۵۳] ربیع بن احمد اخوینی بخاری، هدایة المتعلمین فی الطب، ج۱، ص۳۰۰، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۴۴ ش.
فرونشاننده تبهای تند
[۵۴] محمد بن احمد ابو ریحان بیرونی، صیدنه، ج۲، ص۱۰۰۶، ترجمه ابو بکربن علی بن عثمان کاسانی، چاپ منوچهر ستوده و ایرج افشار، تهران ۱۳۵۸ ش.
و تبهای گرم،
[۵۵] ابن سینا، قانون در طب، ج۲، ص۲۲۹، ترجمه عبد الرحمن شرفکندی، کتاب دوم، تهران ۱۳۶۶ ش.
مسهل و ملیّن طبع، مسکّن تشنگی و غلیان خون و صفرا و التهاب معده و رافع آروغ
[۵۶] محمد مؤمن بن محمد زمان حکیم مؤمن، تحفه حکیم مؤمن، ج۱، ص۸۱۳، چاپ احمد روضاتی، تهران ۱۳۴۳ ش.
[۵۷] قرابادین کبیر، ص ۴۰۶ـ۴۰۷، محمدحسین بن محمد هادی عقیلی علوی شیرازی، قرابادین کبیر، چاپ سنگی تهران، تاریخ مقدمه ۱۳۴۹ ش.
[۵۸] محمدحسین بن محمد هادی عقیلی علوی شیرازی، قرابادین کبیر، ص ۸۳۴ـ۸۳۵، چاپ سنگی تهران، تاریخ مقدمه ۱۳۴۹ ش.
ذکر کرده‌اند.
ابن بطلان
[۵۹] ابن بطلان، تقویم الصحة، ج۱، ص۱۳، ترجمه فارسی، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران ۱۳۵۰ ش.
زردآلو را برای معده سرد زیانمند و علاج مضرّت آن را خوردنِ زردآلوی کشته دانسته است.

۷ - تولید و تجارت برگه


از نظر تولید و تجارت، برگه زردآلو در ایران و برخی دیگر از کشورهای جهان اهمیت ویژه‌ای دارد.
صادرات برگه زردآلوی ایران در ۱۲۸۵ ش، ۴۵۹، ۲۷ تُن و به ارزش ۰۰۰، ۲۳۰، ۲۴ قران،
[۶۰] مسعود کیهان، جغرافیای مفصل ایران، ج۳، ص۱۱۵، تهران ۱۳۱۰ـ ۱۳۱۱ ش.
در ۱۳۰۶ ش در حدود ۰۰۰، ۵ تن به ارزش ۸۴۳، ۹۰۵، ۳ ریال، در ۱۳۳۵ ش، ۹۱۲، ۶ تن به ارزش ۲۶۷، ۳۳۱، ۱۴ ریال
[۶۱] محمدحسین فرشی، «برگه ایران»، ج۱، ص۵۱، ایران آباد، ش ۹ آذر ۱۳۳۹.
و در ۱۳۴۳ ش حدود ۰۷۵، ۶ تن به ارزش ۰۰۰، ۶۴۹، ۱۶۶ ریال
[۶۲] ضیاء الدین صدرزاده، صادرات ایران از دیدگاه رشد اقتصادی، ج۱، ص۱۱۸، تهران ۱۳۴۶ ش.
بوده، که بیش از ۵۰% صادرات جهانی برگه را تشکیل می‌داده است.
در دهه ۱۳۳۰ ش میزان صادرات برگه ایران و دیگر کشورهای تولیدکننده آن به شرح این جدول (فرشی، ص ۴۹) بوده است :
بدین ترتیب، در سالهای ۱۳۳۵ـ۱۳۳۹ ش، ایران ۶ر۶۳% کل صادرات برگه زردآلوی جهان را داشت.
[۶۳] ضیاء الدین صدرزاده، صادرات ایران از دیدگاه رشد اقتصادی، ج۱، ص۱۱۷، تهران ۱۳۴۶ ش.

امروزه ترکیه و ایالات متحده آمریکا بیش از ۶۰% تولید برگه جهان را به خود اختصاص داده‌اند. تولید برگه در ترکیه به حدود ۰۰۰، ۳۵ تن رسیده، در حالی که تولید آن در ایران به ۰۰۰، ۷ تا ۰۰۰، ۱۳ تن (متناسب با شرایط اقلیمی) محدود شده است («نگاهی به تولید و صادرات جهانی خشکبار»، ص ۴۶).
صادرات برگه زردآلوی ترکیه در ۱۳۶۵ ش، ۰۱۸، ۱۶ تن و در ۱۳۶۶ ش، ۳۱۳، ۱۹ تن بود، در حالی که صادرات برگه زردآلوی ایران در همین سالها، بترتیب ۸۵۱، ۲ تن و ۹۶۷ تن بود («تجارت جهانی خشکبار»، ص ۵۴ـ۵۶)، و در ۱۳۶۹ ش به ۳۹۴، ۱ تن رسید.
[۶۴] گمرک جمهوری اسلامی ایران، سالنامه آمار بازرگانی خارجی جمهوری اسلامی ایران، ج۱، ص۵۷۸، ۱۳۷۰ ش.


۸ - فهرست منابع


(۱) علی اکبر بن مهدی آشپزباشی، سفرة اطعمه، تهران ۱۳۵۳ ش.
(۲) ابن بطلان، تقویم الصحة، ترجمه فارسی، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران ۱۳۵۰ ش.
(۳) ابن بطوطه، سفرنامة ابن بطوطه، ترجمه محمدعلی موحد، تهران ۱۳۶۱ ش.
(۴) ابن بلخی، فارس نامه، چاپ گی لسترنج و رینولد الن نیکلسون، لندن ۱۹۲۱، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش.
(۵) ابن حوقل، صورة الارض، ترجمه جعفر شعار، تهران ۱۳۴۵ ش.
(۶) ابن سینا، قانون در طب، ترجمه عبد الرحمن شرفکندی، کتاب دوم، تهران ۱۳۶۶ ش.
(۷) ابن فقیه، مختصر کتاب البلدان، ترجمه ح مسعود، تهران ۱۳۴۷ ش.
(۸) محمد بن احمد ابو ریحان بیرونی، صیدنه، ترجمه ابو بکربن علی بن عثمان کاسانی، چاپ منوچهر ستوده و ایرج افشار، تهران ۱۳۵۸ ش.
(۹) ربیع بن احمد اخوینی بخاری، هدایة المتعلمین فی الطب، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۴۴ ش.
(۱۰) علی بن احمد اسدی، لغت فرس، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۳۶ ش.
(۱۱) معین الدین محمد اسفزاری، روضات الجنات فی اوصاف مدینة هرات، چاپ محمدکاظم امام، تهران ۱۳۳۸ـ۱۳۳۹ ش.
(۱۲) ابراهیم بن محمد اصطخری، مسالک الممالک، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷.
(۱۳) همان، ترجمه فارسی قرن پنجم /ششم هجری، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۰ ش.
(۱۴) محمد مهدی اصفهانی کاظمی، بهداشت تغذیه، تهران ۱۳۶۰ ش.
(۱۵) عبد الله افغانی نویس، لغات عامیانه فارسی افغانستان، کابل ۱۳۶۴ ش.
(۱۶) علی بن حسین انصاری شیرازی، اختیارات بدیعی: قسمت مفردات، چاپ محمد تقی میر، تهران ۱۳۷۱ ش.
(۱۷) ن ب ای اویرش، ویتامینها بهترین دوستان سلامتی شما هستند، ترجمه احمد آرام، تهران.
(۱۸) محمد حسین بن خلف برهان، برهان قاطع، چاپ محمد معین، تهران ۱۳۶۱ ش.
(۱۹) تقی بهرامی، فرهنگ روستایی، تهران ۱۳۱۶ـ۱۳۱۷ ش.
(۲۰) علی بن زید بیهقی، تاریخ بیهق، چاپ احمد بهمنیار، چاپ افست تهران، تاریخ مقدمه ۱۳۶۱ ش.
(۲۱) «تجارت جهانی خشکبار»، ماهنامه بررسیهای بازرگانی، ش ۹، بهمن ۱۳۶۸.
(۲۲) حبیش بن ابراهیم تفلیسی، قانون ادب، چاپ غلامرضا طاهر، تهران ۱۳۵۰ـ۱۳۵۱ ش.
(۲۳) عبد الملک بن محمد ثعالبی، لطایف المعارف، ترجمه علی اکبر شهابی، مشهد ۱۳۶۸ ش.
(۲۴) عبدالله بن لطف الله حافظ ابرو، تاریخ حافظ ابرو، نسخه خطی کتابخانه ملی ملک، ش ۴۱۴۳.
(۲۵) محمد مؤمن بن محمد زمان حکیم مؤمن، تحفه حکیم مؤمن، چاپ احمد روضاتی، تهران ۱۳۴۳ ش.
(۲۶) حمدالله بن ابی بکر حمدالله مستوفی، کتاب نزهة القلوب، چاپ گی لسترنج، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۲۷) علی اکبر دهخدا، لغت نامه، زیر نظر محمد معین، تهران ۱۳۲۵ـ۱۳۵۹ ش.
(۲۸) محمد بن زکریا رازی، منافع الاغذیة و دفع مضارها، ترجمه عبدالعلی علوی نائینی، تهران ۱۳۴۳ ش.
(۲۹) محمد صادق رجحان، میوه درمانی، تهران ۱۳۶۰ ش.
(۳۰) رشید الدین فضل الله، سوانح الافکار، چاپ محمد تقی دانش پژوه، تهران ۱۳۵۸ ش.
(۳۱) محمود بن عمر زمخشری، پیشرو ادب، یا، مقدمة الادب، چاپ محمد کاظم امام، تهران ۱۳۴۲ ش.
(۳۲) محمد بن مسعود سوزنی، دیوان سوزنی سمرقندی، چاپ ناصر الدین شاه حسینی، تهران ۱۳۴۴ ش.
(۳۳) جان شاردن، سیاحتنامه شاردن، ترجمه محمد عباسی، تهران ۱۳۵۰ ش.
(۳۴) ابراهیم شکورزاده، عقاید و رسوم عامه مردم خراسان، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۳۵) ضیاء الدین صدرزاده، صادرات ایران از دیدگاه رشد اقتصادی، تهران ۱۳۴۶ ش.
(۳۶) محمدحسین بن محمد هادی عقیلی علوی شیرازی، قرابادین کبیر، چاپ سنگی تهران، تاریخ مقدمه ۱۳۴۹ ش.
(۳۷) محمدحسین بن محمد هادی عقیلی علوی شیرازی، مخزن الادویة، کلکته ۱۸۴۴، چاپ افست تهران ۱۳۷۱ ش.
(۳۸) محمد بن جلال الدین غیاث الدین رامپوری، غیاث اللغات، چاپ منصور ثروت، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۳۹) محمدحسین فرشی، «برگه ایران»، ایران آباد، ش ۹ آذر ۱۳۳۹.
(۴۰) محمدحسین فرشی، «دستور خشکانیدن میوه جات»، مجله مدرسه عالی فلاحت کرج، ش ۵ـ۷، ۱۳۱۳ ش.
(۴۱) پرویز قدیریان، غذا به جای دوا، تهران ۱۳۵۱ ش.
(۴۲) یعقوب بن احمد کردی نیشابوری، کتاب البلغة: فرهنگ عربی و فارسی، چاپ مجتبی مینوی و فیروز حریرچی، تهران ۱۳۵۵ ش.
(۴۳) مسعود کیهان، جغرافیای مفصل ایران، تهران ۱۳۱۰ـ ۱۳۱۱ ش.
(۴۴) گمرک جمهوری اسلامی ایران، سالنامه آمار بازرگانی خارجی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۰ ش.
(۴۵) آدام متز، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۴۶) محمد معین، فرهنگ فارسی، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۴۷) عبدالله مقتدر، زردآلوی ایران و مشتقات آن، تبریز ۱۳۶۸ ش.
(۴۸) جلال الدین محمد بن محمد مولوی، فیه مافیه، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۵۸ ش.
(۴۹) عبد الغنی میرزایف، ابواسحاق و فعالیتهای ادبی او، دوشنبه ۱۹۷۱.
(۵۰) «نگاهی به تولید و صادرات جهانی خشکبار»، ماهنامه بررسیهای بازرگانی، ش ۸، دی ۱۳۶۸.
(۵۱) موفق بن علی هروی، الابنیة عن حقایق الادویة، به تصحیح احمد بهمنیار، چاپ حسین محبوبی اردکانی، تهران ۱۳۴۶ ش.

۹ - پانویس

 
۱. ↑ علی اکبر بن مهدی آشپزباشی، سفرة اطعمه، ج۱، ص۲۲، تهران ۱۳۵۳ ش.
۲. ↑ ابراهیم شکورزاده، عقاید و رسوم عامه مردم خراسان، ج۱، ص۱۸۵، تهران ۱۳۶۳ ش.
۳. ↑ عبد الله افغانی نویس، لغات عامیانه فارسی افغانستان، ج۱، ص۴۵۴، کابل ۱۳۶۴ ش.
۴. ↑ علی بن احمد اسدی، لغت فرس، ج۱، ص۷۷، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۳۶ ش.
۵. ↑ محمد حسین بن خلف برهان، ذیل کشته، برهان قاطع، چاپ محمد معین، تهران ۱۳۶۱ ش. 
۶. ↑ ربیع بن احمد اخوینی بخاری، هدایة المتعلمین فی الطب، ج۱، ص۳۰۰، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۴۴ ش.
۷. ↑ ربیع بن احمد اخوینی بخاری، هدایة المتعلمین فی الطب، ج۱، ص۵۹۸، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۴۴ ش.
۸. ↑ علی بن احمد اسدی، لغت فرس، ج۱، ص۷۷، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۳۶ ش.
۹. ↑ علی اکبر دهخدا، لغت نامه، ذیل «کشته»، زیر نظر محمد معین، تهران ۱۳۲۵ـ۱۳۵۹ ش.
۱۰. ↑ محمد بن مسعود سوزنی، دیوان سوزنی سمرقندی، ج۱، ص۳۶۸، چاپ ناصر الدین شاه حسینی، تهران ۱۳۴۴ ش.
۱۱. ↑ ابراهیم بن محمد اصطخری، مسالک الممالک، ج۱، ص۲۰۸، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷.
۱۲. ↑ محمود بن عمر زمخشری، پیشرو ادب، ج۱، ص۱۰۶، یا، مقدمة الادب، چاپ محمد کاظم امام، تهران ۱۳۴۲ ش.
۱۳. ↑ یعقوب بن احمد کردی نیشابوری، کتاب البلغة: فرهنگ عربی و فارسی، ج۱، ص۳۱۴، چاپ مجتبی مینوی و فیروز حریرچی، تهران ۱۳۵۵ ش.
۱۴. ↑ حبیش بن ابراهیم تفلیسی، قانون ادب، ج۳، ص۱۱۹۲، چاپ غلامرضا طاهر، تهران ۱۳۵۰ـ۱۳۵۱ ش.
۱۵. ↑ ج ۲، عبدالله بن لطف الله حافظ ابرو، تاریخ حافظ ابرو، نسخه خطی کتابخانه ملی ملک، ش ۴۱۴۳.
۱۶. ↑ معین الدین محمد اسفزاری، روضات الجنات فی اوصاف مدینة هرات، ج۱، ص۱۷۱، چاپ محمدکاظم امام، تهران ۱۳۳۸ـ۱۳۳۹ ش.
۱۷. ↑ عبد الغنی میرزایف، ابواسحاق و فعالیتهای ادبی او، ج۱، ص۱۴۶، دوشنبه ۱۹۷۱.
۱۸. ↑ جلال الدین محمد بن محمد مولوی، فیه مافیه، ج۱، ص۳۲۰، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۵۸ ش.
۱۹. ↑ علی بن حسین انصاری شیرازی، اختیارات بدیعی: قسمت مفردات، ذیل «مِشمِش»، چاپ محمد تقی میر، تهران ۱۳۷۱ ش.
۲۰. ↑ محمد بن جلال الدین غیاث الدین رامپوری، غیاث اللغات، ذیل قیسی، چاپ منصور ثروت، تهران ۱۳۶۳ ش.
۲۱. ↑ محمد معین، فرهنگ فارسی، ذیل «قیسی»، تهران ۱۳۶۳ ش.
۲۲. ↑ جلال الدین محمد بن محمد مولوی، فیه مافیه، ج۱، ص۳۲۰، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۵۸ ش.
۲۳. ↑ عبد الغنی میرزایف، ابواسحاق و فعالیتهای ادبی او، ج۱، ص۱۴۰، دوشنبه ۱۹۷۱.
۲۴. ↑ رشید الدین فضل الله، سوانح الافکار، ج۱، ص۱۶۶، چاپ محمد تقی دانش پژوه، تهران ۱۳۵۸ ش.
۲۵. ↑ رشید الدین فضل الله، سوانح الافکار، ج۱، ص۱۸۲ـ۱۸۳، چاپ محمد تقی دانش پژوه، تهران ۱۳۵۸ ش.
۲۶. ↑ عبدالله مقتدر، زردآلوی ایران و مشتقات آن، ج۱، ص۱۳۰ـ۱۳۳، تبریز ۱۳۶۸ ش.
۲۷. ↑ ابن فقیه، مختصر کتاب البلدان، ج۱، ص۸۸، ترجمه ح مسعود، تهران ۱۳۴۷ ش.
۲۸. ↑ ابراهیم بن محمد اصطخری، مسالک الممالک، ج۱، ص۲۶۲، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷.
۲۹. ↑ ابن حوقل، صورة الارض، ج۱، ص۱۷۱، ترجمه جعفر شعار، تهران ۱۳۴۵ ش.
۳۰. ↑ آدام متز، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، ج۲، ص۴۷۳، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران ۱۳۶۲ ش.
۳۱. ↑ علی بن زید بیهقی، تاریخ بیهق، ج۱، ص۲۷۹، چاپ احمد بهمنیار، چاپ افست تهران، تاریخ مقدمه ۱۳۶۱ ش.
۳۲. ↑ حمدالله بن ابی بکر حمدالله مستوفی، کتاب نزهة القلوب، ج۱، ص۵۴، چاپ گی لسترنج، تهران ۱۳۶۲ ش.
۳۳. ↑ عبد الملک بن محمد ثعالبی، لطایف المعارف، ج۱، ص۲۳۴، ترجمه علی اکبر شهابی، مشهد ۱۳۶۸ ش.
۳۴. ↑ رشید الدین فضل الله، سوانح الافکار، ج۱، ص۱۸۴، چاپ محمد تقی دانش پژوه، تهران ۱۳۵۸ ش.
۳۵. ↑ رشید الدین فضل الله، سوانح الافکار، ج۱، ص۱۸۳، چاپ محمد تقی دانش پژوه، تهران ۱۳۵۸ ش.
۳۶. ↑ ابن بلخی، فارس نامه، ج۱، ص۱۲۴، چاپ گی لسترنج و رینولد الن نیکلسون، لندن ۱۹۲۱، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش.
۳۷. ↑ حمدالله بن ابی بکر حمدالله مستوفی، کتاب نزهة القلوب، ج۱، ص۱۲۲، چاپ گی لسترنج، تهران ۱۳۶۲ ش.
۳۸. ↑ حمدالله بن ابی بکر حمدالله مستوفی، کتاب نزهة القلوب، ج۱، ص۴۹، چاپ گی لسترنج، تهران ۱۳۶۲ ش.
۳۹. ↑ ابن بطوطه، سفرنامة ابن بطوطه، ج۱، ص۲۱۱، ترجمه محمدعلی موحد، تهران ۱۳۶۱ ش.
۴۰. ↑ جان شاردن، سیاحتنامه شاردن، ج۴، ص۸۲، ترجمه محمد عباسی، تهران ۱۳۵۰ ش.
۴۱. ↑ محمدحسین فرشی، «دستور خشکانیدن میوه جات»، ج۱، ص۱۸۲ـ۱۹۰، مجله مدرسه عالی فلاحت کرج، ش ۵ـ۷، ۱۳۱۳ ش.
۴۲. ↑ محمدحسین فرشی، «دستور خشکانیدن میوه جات»، ج۱، ص۱۹۹ـ۲۱۶، مجله مدرسه عالی فلاحت کرج، ش ۵ـ۷، ۱۳۱۳ ش.
۴۳. ↑ عبدالله مقتدر، زردآلوی ایران و مشتقات آن، ج۱، ص۱۲۵ـ۱۳۰، تبریز ۱۳۶۸ ش.
۴۴. ↑ تقی بهرامی، فرهنگ روستایی، ذیل «برگه»، تهران ۱۳۱۶ـ۱۳۱۷ ش.
۴۵. ↑ محمد بن زکریا رازی، منافع الاغذیة و دفع مضارها، ج۱، ص۱۲۹، ترجمه عبدالعلی علوی نائینی، تهران ۱۳۴۳ ش.
۴۶. ↑ محمد صادق رجحان، میوه درمانی، ج۱، ص۲۰۲، تهران ۱۳۶۰ ش.
۴۷. ↑ محمد صادق رجحان، میوه درمانی، ج۱، ص۲۰۵، تهران ۱۳۶۰ ش.
۴۸. ↑ محمد مهدی اصفهانی کاظمی، بهداشت تغذیه، ج۱، ص۴۶۰ـ۴۶۱، تهران ۱۳۶۰ ش.
۴۹. ↑ پرویز قدیریان، غذا به جای دوا، ج۱، ص۱۸۴، تهران ۱۳۵۱ ش.
۵۰. ↑ پرویز قدیریان، غذا به جای دوا، تهران ۱۳۵۱ ش.
۵۱. ↑ ن ب ای اویرش، ویتامینها بهترین دوستان سلامتی شما هستند، ج۱، ص۷۰، ترجمه احمد آرام، تهران.
۵۲. ↑ موفق بن علی هروی، الابنیة عن حقایق الادویة، به تصحیح احمد بهمنیار، ص ۳۱۳، چاپ حسین محبوبی اردکانی، تهران ۱۳۴۶ ش.
۵۳. ↑ ربیع بن احمد اخوینی بخاری، هدایة المتعلمین فی الطب، ج۱، ص۳۰۰، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۴۴ ش.
۵۴. ↑ محمد بن احمد ابو ریحان بیرونی، صیدنه، ج۲، ص۱۰۰۶، ترجمه ابو بکربن علی بن عثمان کاسانی، چاپ منوچهر ستوده و ایرج افشار، تهران ۱۳۵۸ ش.
۵۵. ↑ ابن سینا، قانون در طب، ج۲، ص۲۲۹، ترجمه عبد الرحمن شرفکندی، کتاب دوم، تهران ۱۳۶۶ ش.
۵۶. ↑ محمد مؤمن بن محمد زمان حکیم مؤمن، تحفه حکیم مؤمن، ج۱، ص۸۱۳، چاپ احمد روضاتی، تهران ۱۳۴۳ ش.
۵۷. ↑ قرابادین کبیر، ص ۴۰۶ـ۴۰۷، محمدحسین بن محمد هادی عقیلی علوی شیرازی، قرابادین کبیر، چاپ سنگی تهران، تاریخ مقدمه ۱۳۴۹ ش.
۵۸. ↑ محمدحسین بن محمد هادی عقیلی علوی شیرازی، قرابادین کبیر، ص ۸۳۴ـ۸۳۵، چاپ سنگی تهران، تاریخ مقدمه ۱۳۴۹ ش.
۵۹. ↑ ابن بطلان، تقویم الصحة، ج۱، ص۱۳، ترجمه فارسی، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران ۱۳۵۰ ش.
۶۰. ↑ مسعود کیهان، جغرافیای مفصل ایران، ج۳، ص۱۱۵، تهران ۱۳۱۰ـ ۱۳۱۱ ش.
۶۱. ↑ محمدحسین فرشی، «برگه ایران»، ج۱، ص۵۱، ایران آباد، ش ۹ آذر ۱۳۳۹.
۶۲. ↑ ضیاء الدین صدرزاده، صادرات ایران از دیدگاه رشد اقتصادی، ج۱، ص۱۱۸، تهران ۱۳۴۶ ش.
۶۳. ↑ ضیاء الدین صدرزاده، صادرات ایران از دیدگاه رشد اقتصادی، ج۱، ص۱۱۷، تهران ۱۳۴۶ ش.
۶۴. ↑ گمرک جمهوری اسلامی ایران، سالنامه آمار بازرگانی خارجی جمهوری اسلامی ایران، ج۱، ص۵۷۸، ۱۳۷۰ ش.


۱۰ - منبع

دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بَرگه»، شماره۱۰۳۶.    


رده‌های این صفحه : واژه شناسی




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.