بردباریشرح صدر بمعنای گشادگی سینه و استعداد دریافت معارف و رحمت الهی است که در خواست حضرت موسی علیه‌السّلام از خداوند بود. رب اشرح لی صدری؛ پروردگارا! سینه‌ام را گشاده گردان. فهرست مندرجات۲ - تفسیر آیه ۲.۱ - شان نزول آیه ۳ - پیام‌های آیه ۴ - آیات و عناوین مرتبط ۵ - ارزش شرح صدر ۶ - آثار شرح صدر در قرآن ۷ - نشانه‌های سعه صدر ۸ - نمونه‌های شرح صدر ۸.۱ - نمونه اول ۸.۲ - نمونه دوم ۸.۳ - نمونه سوم ۸.۴ - نمونه چهارم ۸.۵ - نمونه پنجم ۸.۶ - نمونه ششم ۸.۷ - نمونه هفتم ۸.۸ - نمونه هشتم ۸.۹ - نمونه نهم ۹ - راه‌های دست یابی به شرح صدر ۱۰ - پانویس ۱۱ - منبع ۱ - مفهوم شناسی«شرح» در لغت به معنای بسط و گسترش دادن است و مقصود از شرح صدر، بسط و گشادگی سینه با نور آرامش و رحمت الهی و استعداد دریافت معارف و حقایق است. [۴]
سجادی، فرهنگ اصلاحات و تعبیرات عرفانی، ص۵۰۳.
و نیز به معنای وسعت نظر، توسعه ، توانایی و آمادگی قلبی و روحی، برای دریافت و پذیرش حقایق و تحمل ناملایمات و مشکلات آمده است. [۵]
انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ج۵، ص۴۴۷۶.
۲ - تفسیر آیهاین درخواست حضرت موسی علیه‌السّلام از خداوند بود. سینه گشاده، حوصله فراوان، استقامت و شهامت و تحمل بار مشکلات و مسئولیت‌ها که مهم‌ترین وسیله و سرمایه یک رهبر انقلابی است. از همین رو حضرت امیر، سعه صدر را وسیله و ابزار ریاست دانسته‌اند. ۲.۱ - شان نزول آیههنگامی که آیه «فمن یرد الله ان یهدیه یشرح صدره» نازل شد از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم پرسیدند: شرح صدر چیست؟ پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم فرمود: «نور یقذفه الله فی قلب من یشاء فینشرح له صدره وینفسخ»؛ نوری است که خدا در قلب هر کس بخواهد می‌افکند و در پرتو آن، روح او وسیع و گشاده می‌شود. پرسیدند: آیا نشانه‌ای دارد که با آن شناخته شود؟ فرمود: «بلی الانابه الی دار الخلود والتجافی عن دار الغرور والاستعداد للموت قبل نزول الموت»؛ آری، نشانه اش توجه به سرای جاویدان و دامن برچیدن از زرق و برق دنیا و آماده شدن برای مرگ است پیش از آن که مرگ فرا رسد. همین درخواست موسی علیه‌السّلام را پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم از خدا کرد و خداوند به ایشان شرح صدر عطا فرمود که در سوره انشراح ، به این امتنان تصریح فرمود: «الم نشرح لک صدرک». پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم به درگاه خداوند عرض کرده بود: پروردگارا! من از تو همان تقاضا را می‌کنم که برادرم موسی تقاضا کرد؛ از تو می‌خواهم سینه‌ام را گشاده داری و... این حدیث را سیوطی در تفسیر درالمنثور و مرحوم طبرسی در مجمع البیان و بسیاری دیگر از دانشمندان بزرگ سنی و شیعه با تفاوت‌هایی نقل کرده‌اند. پیامبران برای ارشاد خلق و تحمل مشکلات تبلیغ باید به ابزاری چون شرح صدر مجهز می‌شدند. ۳ - پیام‌های آیه۱. سعه صدر نخستین شرط موفقیت در هر کاری است (رب اشرح لی صدری). ۲. به جای ترس و فرار از مسئولیت، امکانات و مقدمات و ابزار آن را از خداوند بخواهیم (رب اشرح لی صدری). ۳. دعا قبل از هر کاری، رمز توکل و مایه دفع خطرها و آفات راه است هرچند دعا خودش عبادت است (رب اشرح لی صدری). ۴. ارشاد و تربیت مردم و مبارزه با طاغوت‌ها، بستگی تام به صبر و حوصله مربی و مجاهد دارد (رب اشرح لی صدری). ۵. رسالت ، با تندی و خشونت سازگار نیست؛ کار بزرگ، روح بزرگ می‌خواهد (رب اشرح لی صدری). ۶. دعای انبیا در قرآن با اسم « رب » است (رب...) . ۷. دریافت الطاف الهی، روح و سینه‌ای گشاده لازم دارد (رب اشرح لی صدری). ۸. با سعه صدر، کارها آسان می‌شود (رب اشرح لی صدری ویسرلی امری). ۴ - آیات و عناوین مرتبطآثار شرح صدر؛ آسانی ؛ تسبیح ؛ تسلیم خدا : ؛ خیر ؛ ذکر خدا منشا شرح صدر؛ اراده الهی . موانع شرح صدر؛ پلیدی ؛ کفر ؛ گمراهی . [۲۷]
مرکز فرهنگ و معارف قرآن، فرهنگ قرآن، ج، ص.
۵ - ارزش شرح صدرواژه «شرح صدر» پنج بارآشکارا و بیشتر از آن به صورت تشابه و تقابل، در قرآن کریم آمده است که بیانگر ارزش آن است. یکی از صفات بارز و حتمی پیامبران، شرح صدر بوده است. این صفت، خواسته برخی پیامبران بوده، چون موسی علیه‌السّلامو نعمتی قابل امتنان بر آنها، چون محمد مصطفی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم . کسانی که با مردم سروکار دارند و محل رجوع آدمیان هستند؛ چون خلق و خوی مردم متفاوت است و در میان آنها از جهات گوناگون، به ویژه علمی و اخلاقی، [۴۰]
قرائتی، تفسیر نور، ج۷، ص۳۳۷.
نقصان زیاد است، طبعا باید صابر و مقاوم بوده و شرح صدر داشته باشند تا بتوانند عیب جهل و رذایل اخلاقی آنان را بزرگوارانه تحمل نمایند. از این رو، این صفت لازمه کار و پیشرفت آنهاست.۶ - آثار شرح صدر در قرآندر قرآن کریم برای شرح صدر آثاری ذکر شده است که نمونه‌هایی از آن را می‌توان نام برد: ۱. آسانی؛ ۲. تسبیح خداوند؛ ۳. تسلیم در برابر خدا؛ ۴. خیر و رحمت ؛ ۵. یاد خدابودن؛ ۶. قبولی اسلام ؛ ۷. هدایت انسان. ۷ - نشانه‌های سعه صدر«سعه صدر» نشانه‌هایی دارد که هرگاه این نشانه‌ها در صفات و رفتار و روح فردی آشکار شد، آن فرد دارای روحی بلند، فکری عمیق، بینشی تیز و افق دیدی وسیع می‌شود. چون مدیر به مقام بلند شرح صدر دست یافت، کشتی تشکیلات و مسئولیت را در طوفان مشکلات راهبر خواهد شد و با تکیه بر سمند تیزپای شجاعت و متانت و حلم و علم ، برای اجرای حق و حقیقت به مبارزه با ستم و جهل می‌شتابد؛ چنان که مولای متقیان علی علیه‌السّلام فرمود: من ضاق صدره لم یصبر اداء حق؛ کسی که سینه اش تنگ باشد، توان انجام حق را ندارد. ۸ - نمونه‌های شرح صدر۸.۱ - نمونه اولیکی از نمودهای «شرح صدر»، بردباری است. رهبرانی که از این ویژگی برخوردار باشند، در اداره امور از توفیق بیشتری بهره مند می‌شوند و در برابر رفتارهای ناشایست و مشکلات، واکنش مناسبی از خود نشان می‌دهند. امیرالمؤمنین علی علیه‌السّلام می‌فرماید: الحلم راس الرئاسه؛بردباری، مهم‌ترین رکن ریاست است. ۸.۲ - نمونه دوممتانت در شادی‌ها و دوری از غرور و تکبر آدمی به تناسب ظرفیت و سعه صدر خود در کام یابی‌ها، شادی‌ها و پیروزی‌ها از خود واکنش نشان می‌دهد فردی که از سعه صدر برخوردار نباشد، با کسب اندک موفقیتی سرمست و مغرور می‌شود. نخوت و تکبر سراسر وجود او را فرا می‌گیرد و از فهم مسائل و مشکلات غافل می‌ماند و همین امر (خودپرستی، تکبر و غرور) آفتی برای تباهی و نابودی اش می‌شود. پس شایسته است که مدیر با سینه‌ای گشاده و با وقار و متانت به استقبال پیروزی و کام یابی رود و اگر بذر خودپرستی و کبر در دلش جوانه زد، با توجه و توکل به خدا ، این حالت را از خویشتن دور کند و روحیه تواضع به خلق را که از توجه به حضرت باری تعالی سرچشمه می‌گیرد، در خود تقویت کند. امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(ع) نیز در نامه‌ای به یکی از فرمانداران خود می‌نویسد: ولا تکن عند النعماء بطرا؛هنگامی که نعمت‌ها به تو رو آوردند، مغرور و خوش حال مشو. ۸.۳ - نمونه سومتحمل افکار مخالف یکی دیگر از نشانه‌های «شرح صدر»، توان تحمل افکار مخالف است. در دنیای مدیریت باید میان مخالفانی که صرفا بنای مخالفت دارند با کسانی که افکار مخالف دارند تفاوت قائل بود. در مجموعه‌ها و سازمان‌ها به همان اندازه که مخالفت‌های بی جا مضر و مسئله سازند، افکار مخالف، سودمند و باعث پیشرفت سازمانند. توان تحمل اندیشه‌های مخالف از «سعه صدر» انسان حکایت می‌کند و کسانی که دارای این صفت باشند، به راحتی می‌توانند در جان نیروها نفوذ کنند و به قدرت شخصی دست یابند. [۶۰]
نبوی، مدیریت اسلامی، ص۱۵۴-۱۵۵.
بنابراین، وقتی مدیر با رویی گشاده و سینه‌ای فراخ، اندیشه‌های مخالف را شنید، می‌تواند از آنها برای اصلاح امور و پیشرفت کارها بهره ببرد، چنان که در مثال‌ها آمده است. ۸.۴ - نمونه چهارمهرکه از شرح صدر برخوردار باشد، از خشونت و بی ادبی مخاطبان ناآگاه و مستمعان جاهل، آزرده خاطر نمی‌شود. ۸.۵ - نمونه پنجمصاحب شرح صدر برای از دست دادن امکانات مادی، موقعیت‌های مهم، اندوهگین نمی‌شود؛ چرا که پاداش‌های بی پایان الهی و سرای جاوید آخرت را فرا روی خود می‌بیند. او به زخارف دنیا که غروری بیش نیست توجه ندارد. از رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم پرسیدند: نشانه شرح صدر چیست؟ فرمود: «روی گردانی از خانه فریب و غرور (دنیا)؛ توجه به سرای جاودانگی (آخرت)؛ مهیا شدن برای مرگ پیش از آن که فرا رسد». ۸.۶ - نمونه ششمصاحب شرح صدر، برای مجازات مردم شتاب نمی‌کند؛ زیرا از داستان و گرفتاری شتاب کنندگان عبرت گرفته است. [۶۲]
بحارالانوار، ج۲۰، ص۶۲۱ .
۸.۷ - نمونه هفتمهرگز نقشه‌های خائنانه دشمنان وی را مضطرب نمی‌کند و آرامش او را بر هم نمی‌زند؛ زیرا او به لطف و کرم الهی امیدوار است. ۸.۸ - نمونه هشتمصاحب شرح صدر، حقایق را می‌پذیرد و واقعیات را قبول دارد. ۸.۹ - نمونه نهماگر به صاحب شرح صدر اشکالی شود، بدون این که عصبانی شود در کمال آرامش و حوصله و با منطق و استدلال ، پاسخ می‌دهد. ۹ - راه‌های دست یابی به شرح صدر۱. خودسازی، تهذیب نفس . ۲. تمرین صبر و مقاومت در احوال مختلف و شرایط گوناگون. ۳. رفت و آمد با عالمان صالح و صاحبان شرح صدر. ۴. مطالعه حالات صاحبان شرح صدر و آثار اعمال آنان. ۵. مطالعه حالات کسانی که صبر و مقاومت و شرح صدر ندارند و بررسی پیامد اعمال آنان. ۶. مطالعات همه جانبه و پی گیر و همیشگی کتاب‌ها، به ویژه کتاب‌های تخصصی. ۷. پیوسته به یاد خدا بودن. ۸. کسب عواملی که به نورانیت و پاکی قلب کمک می‌کنند را از یاد نبریم. ۹. ترک عواملی که به سیاهی و قساوت قلب کمک می‌کنند. ۱۰. ترک عادت‌های ناپسند، مانند: خودخواهی، خودبینی، غرور ، تکبر ، دنیاپرستی ، هم نشینی با مجرمان و مردمان بی مبالات. ۱۰ - پانویس۱۱ - منبعدفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، سایت بلاغ، برگرفته از مقاله«بردباری». |