بالش (مکان)بالِش، نام چهار شهر در اسپانیا که در حکومت اسلامی اندلس اهمیت یافتند. فهرست مندرجات۱.۱ - بالش در کتب اسلامی ۱.۲ - موقعیت جغرافیایی ۲ - تاریخچه ۲.۱ - فتح بالش ۲.۲ - سده چهار قمری ۲.۳ - دوران ملوک‌الطوایف ۲.۴ - حکومت مرابطون ۲.۵ - اواخر سده نه ۲.۶ - تاریخچه دوم بالش ۳ - جمعیت و نژاد ۴ - محصول ۵ - شهر عالم‌خیز ۶ - آثار تاریخی ۷ - سرزمین دیگری با عنوان بالش ۸ - فهرست منابع ۹ - پانویس ۱۰ - منبع ۱ - معرفی اجمالیبالِش، نام چهار شهر در اسپانیا که در حکومت اسلامی اندلس اهمیت یافتند؛ بالش، بِلِش، به اسپانیایی وِلِز، از ریشه بربری، به شکل‌های «بالش» و «بالّش» و «بِلِش»، نام مکان‌هایی واقع در کرانه منطقه ریف و نقاط مختلف شبه جزیره ایبری می‌باشد. ۱.۱ - بالش در کتب اسلامینویسندگان اسلامی این نام را به صورت‌های متفاوت نگاشته‌اند: ابن حیان، [۱]
ابن حیان حیان، المقتبس، ج۱، ص۱۹۰، به کوشش چالمتا و دیگران، مادرید، ۱۹۷۹م.
ابوعبید بکری و ادریسی آن را بالش؛ ابن بشکوال، یاقوت، ابن بطوطه و مقری بَلَّش؛ ابن فرضی، [۸]
ابن فرضی عبدالله، تاریخ العلماء و الرواة للعلم بالاندلس، ج۱، ص۳۰۵، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۳ق/۱۹۵۴م.
[۹]
ابن فرضی عبدالله، تاریخ العلماء و الرواة للعلم بالاندلس، ج۲، ص۲۰۵، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۳ق/۱۹۵۴م.
ابن خطیب [۱۰]
ابن خطیب محمد، کناسة الدکان بعد انتقال السکان، ج۱، ص۱۶، قاهره، ۱۹۶۶م.
و ابن سعید مغربی [۱۲]
بن سعید مغربی علی، المغرب فی حلی المغرب، ج۱، ص۴۲۲، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۳۵۳ق.
بلّیش و بلَّش؛ ابوالفدا [۱۳]
ابوالفدا، تقویم البلدان، ج۱، ص۱۷۵، به کوشش م رنو و دوسلان، پاریس، ۱۸۴۰م.
ابلّیش، و سرانجام ابن دلایی [۱۴]
ابن دلایی احمد، ترصیع الاخبار، ج۱، ص ۹، به کوشش عبدالعزیز اهوانی، مادرید، ۱۹۶۵م.
و ضبی [۱۵]
ضبی احمد، بغیةالملتمس، ج۱، ص ۵۲۹، به کوشش ف کودرا، مادرید، ۱۸۸۴م.
بَلس و بلیس نوشته‌اند.مشهورترین این شهرها بالش مالقه است که در استان مالقه در نزدیکی دریای مدیترانه و در دامنه کوه‌های تخادا در کنار رودخانه بالش قرار دارد. ۱.۲ - موقعیت جغرافیاییبالشِ بنو عبدالله در ناحیه غرناطه در کناره چپ رودخانه گوادِلفو در جنوب اسپانیا، و بالش زیبا و بالش سفید در نزدیکی‌ِ هم در ناحیه المریه در دامنه کوه‌های ماریا در جنوب شرقی اسپانیا قرار گرفته‌اند. [۱۶]
Atlas of the World،ص۲۹۷، Oxford، ۱۹۹۴.
[۱۷]
Atlas of the World، Oxford، ج۱، ص۷۶، ۱۹۹۴.
[۱۸]
Diccionario Salvat، Barcelona، ج۹، ص۸۲۰.
ادریسی محل بالش را در ناحیه بجانه دانسته است و به نظر می‌رسد که منظور او بالش سفید یا بالش زیبا در ایالت المریه بوده است. ابوالفدا ابلّیش را یکی از مهم‌ترین شهرهای ایالت مالقه دانسته که در کنار رودخانه‌ای بسیار زیبا واقع است و از نواحی سرسبز المریه به شمار می‌آید. [۲۰]
ابوالفدا، تقویم البلدان، ج۱، ص۱۷۵، به کوشش م رنو و دوسلان، پاریس، ۱۸۴۰م.
بکری صخره بالش را به دنبال بندرهای بادیس و بُوقیه ذکر می‌کند و محل آن را در ساحل ریف و مقابل جزیره پِنْیون دووِلِزدولاگومرا می‌داند. از بالش دیگری نیز در ساحل وادی‌الکبیر نام برده‌اند که موضع دقیق آن شناسایی نشده و اولین منزل راه قرطبه به تُدْمیر و مُرسیه بوده است. ادریسی دریاچه بزرگ مارمِنورِ مرسیه را که بر اثر جمع شدن آب چندین رود در ۹۰ کیلومتری اَلْقَنْت به وجود آمده و قابل کشتیرانی است بالش خوانده است. بالش دیگری که همین نویسنده محل آن را (مانند محل اَلْمِریه و بِرخَه و بَرْشانه) در اقلیم بَجّانه ذکر می‌کند همان وِلِزروبیو است که در ۱۰۵ کیلومتری المریه و ۴۲ کیلومتری لورقه، در دره رود گوادالِنتین که شاخه ای از رود سانگرونِرا است قرار دارد. در ویرانه‌هایی که از استحکامات آن باقی مانده گورستانی متعلق به دوران ما قبل تاریخ و نیز نقاشی‌هایی بر روی تخته سنگ و تعداد بسیاری سکه و اشیای هنری و کتیبه‌های رومی کشف شده است. ۲ - تاریخچهدر این قسمت به تاریخچه بالش بعد ار فتح آن پرداخته می‌شود. ۲.۱ - فتح بالشاین شهرها ظاهراً در ۹۳ق/۷۱۲م با فتح اندلس توسط نیروهای اسلام در زمره سرزمین‌های اسلامی قرار گرفتند [۲۱]
Cond E J A، History of the Dominion of the Arabs in Spain، ج۱، ص۷۷، tr J Foster، London، ۱۸۵۴.
و از آن زمان تا اواخر سده ۳ق/۹م که حکومت امویان اندلس روبه ضعف نهاد، زیر سلطه دولت مرکزی اندلس قرار داشتند. [۲۲]
عبدالحلیم رجب محمد، العلاقات بین الاندلس الاسلامیة و اسبانیا النصرانیة فی عصر بنی امیة و ملوک الطوائف، ج۱، ص۴۸-۴۹، قاهره، دارالکتب الاسلامیه.
۲.۲ - سده چهار قمریدر اوایل سده ۴ق/۱۰م فرمانروایان ایالت‌های شمالی اندلس بر مالقه و المریه تاختند، اما خلیفه ناصر این مناطق را دوباره در حیطه قدرت مرکزی قرارداد. [۲۳]
ابن حیان حیان، المقتبس، ج۵، ص۱۹۰، به کوشش چالمتا و دیگران، مادرید، ۱۹۷۹م.
[۲۴]
ابن حیان حیان، المقتبس، ج۵، ص۳۶۶-۳۶۷، به کوشش چالمتا و دیگران، مادرید، ۱۹۷۹م.
۲.۳ - دوران ملوکالطوایفدر دوران ملوک الطوایف در اندلس بنی‌حمود بر مالقه و بنی‌عامر المریه حکومت می‌کردند. [۲۵]
عبدالحلیم رجب محمد، العلاقات بین الاندلس الاسلامیة و اسبانیا النصرانیة فی عصر بنی امیة و ملوک الطوائف، ج۱، ص۲۷۳-۲۷۴، قاهره، دارالکتب الاسلامیه.
در ۴۴۹ق/۱۰۵۷م بنی‌زیری مالقه را از تصرف بنی‌حمود خارج کردند. [۲۶]
عبدالحلیم رجب محمد، العلاقات بین الاندلس الاسلامیة و اسبانیا النصرانیة فی عصر بنی امیة و ملوک الطوائف، ج۱، ص۲۸۴، قاهره، دارالکتب الاسلامیه.
۲.۴ - حکومت مرابطوندر ۴۸۰ق/۱۰۸۷م فرمانروایان دوره ملوک‌الطوایف که از هجوم یوسف بن تاشفین بیم داشتند، با مسیحیان همداستان شدند و آن‌ها المریه را مورد تاخت و تاز قرار دادند، لیکن ابن تاشفین در ۴۸۳ق همه آن‌ها را سرکوب کرد و پس از آن حکومت مرابطون تا اواخر سده ۵ق/۱۱م به ویژه در شرق اندلس پابرجا بود. [۲۸]
عبدالحلیم رجب محمد، العلاقات بین الاندلس الاسلامیة و اسبانیا النصرانیة فی عصر بنی امیة و ملوک الطوائف، ج۱، ص۴۰۴، قاهره، دارالکتب الاسلامیه.
۲.۵ - اواخر سده نهاز این زمان تا اواخر سده ۹ق/۱۵م بالش‌ها پی‌آمدهای لشکرکشی‌های فرمانروایان مسلمان و مدعیان مسیحی را تحمل کردند. [۲۹]
ابن خلدون، العبر، ج۴، ص۲۱۸.
[۳۰]
ابن خلدون، العبر، ج۷، ص۲۶۱.
[۳۱]
عنان محمد عبدالله، عصر المرابطین و الموحدین فی المغرب و الاندلس، ج۱، ص۱۱۲، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۴م.
بلش بخشی از «کوره» تدمیر بود، و اهالی آن‌جا در شورش ابن حَفصون بر ضد امیر عبدالله، که سر انجام در ۳۱۳/۹۲۵ به دست عبد‌الرحمن سوم سرکوب شد، شرکت کردند. هنگامی که ولیعهد اسپانیا، که بعدها به نام آلفونسوی دهم ملقّب به دانا به سلطنت رسید، لورقه را تصرف کرد، بلش مرز دولت غرناطه شد و در ۸۴۰/۱۴۳۷ به تصرّف آلونسویانْیِز فاخاردو درآمد، اما دوباره در ۸۵۱/۱۴۴۷ به دست حکمرانان غرناطه افتاد. ابوعبدالله محمد ملقب به زَغَل (محمد دوازدهم) از سلسله نصریان در همین محل مستقر شد. در ۸۸۸ و ۸۹۰ق/۱۴۸۳ و ۱۴۸۵م هجوم نیروهای مسیحی به بالش مالقه به شکست انجامید، اما آن‌ها با تجمع نیروهای بیشتر در ۸۹۲ق دوباره به بالش حمله کردند و موفق به تصرف آن شدند. بلش عاقبت در ۸۹۳/۱۴۸۸ به تصرّف فردیناند سوم درآمد، و او در اوایل قرن دهم/شانزدهم قلمرو خود را به پِدْروفاخاردو، که نخستین مارکیِ دو شهر ولز، یعنی ولزروبیو و ولزبلانکو (سرخ و سفید) بود واگذار کرد. (ولزبلانکو در ۵/۵ کیلومتری ولزروبیو قرار دارد. شهری است با حدود ۰۰۰، ۱۰ تن جمعیت و متعلق به همان مارکی نشین ولزهاست.) پدروفاخاردو بر ویرانه های قلعه رومی و قصبه متعلق به مَغارِبه که بر فرازِ تپه ای مشرف بر هر دو ولز (بلانکو و روبیو) قرار داشته دژ باشکوهی بنا نهاد که عظمت و تجمّل آن هیبت خاصی داشت و پیکره آن هنوز باقی است. مسلمانان بالش مالقه پس از تسلط مسیحیان بر شهر آن‌جا را ترک کردند و به دیگر نواحی مسلمان‌نشین کوچیدند. امروزه بالش مالقه شهری کوچک است، اما در دوره اسلامی علاوه بر آنکه پایگاه مهم جنوب اندلس به شمار می‌رفت، زادگاه علما و ادبای بسیاری نیز بود. [۳۵]
عنان محمد عبدالله، الاثار الاندلسیة الباقیة فی اسبانیا و البرتغال، ج۱، ص۲۵۴، قاهره، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
۲.۶ - تاریخچه دوم بالشآلفونسوی اول ملقّب به جنگجو در لشکر‌کشی خود به اندلس در ۵۱۹/۱۱۲۶، پس از رسیدن به غرناطه و گذشتن از سییِرا ـ نِوادا، تا ولزمالاگا پیش رفت ولی موفّق به تصرّف آن نشد. در ۲۸۳/۸۹۶ که امیر عبدالله یکی از این دو ولز را (معلوم نیست کدام یک را) محاصره کرده بود، عده‌ای از افراد پیاده نظام و سواره نظام سپاهِ ثابتِ امویان به طمع مزد بیشتری که امیر یاغی می‌پرداخت، به خدمت ابن حَفصون درآمدند. دُزی که این جریان را بی ذکر مأخذ نقل کرده بِلْج (ویلْچِز امروز) و بلش (ولز) را در هم آمیخته و محل آن را در ولزروبیو دانسته است. ۳ - جمعیت و نژادجمعیت بالش مالقه در نیمه سده ۲۰م، حدود ۳۵ هزار، بالش سفید ۶ هزار، و بالش زیبا ۱۰ هزار تن بود. [۳۶]
Grande Larousse، ج۱۰، ص۷۱۱.
[۳۷]
Diccionario Salvat، Barcelona، ج۹، ص۸۲۰.
ساکنان کنونی‌ِ بالش‌ِ بنو عبدالله از نژاد عرب هستند. [۳۸]
Grande Larousse، ج۱۰، ص۷۱۱.
[۳۹]
Diccionario Salvat، Barcelona، ج۹، ص۸۲۰.
۴ - محصولمقری و ابن بطوطه از فراوانی میوه در بالش مالقه یاد کرده‌اند. امروزه غلات، حبوبات، انگور و انواع روغن‌های نباتی در بالش‌ها کشت و تولید می‌شود. [۴۲]
Diccionario Salvat، Barcelona، ج۹، ص۸۲۰.
۵ - شهر عالمخیزابن خطیب، [۴۳]
ابن خطیب محمد، الاحاطة فی اخبار غرناطة، ج۱، ص۲۹۵، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.
[۴۴]
ابن خطیب محمد، الاحاطة فی اخبار غرناطة، ج۲، ص۱۳۸-۱۳۹، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.
مقری، ابن فرضی، [۴۷]
ابن فرضی عبدالله، تاریخ العلماء و الرواة للعلم بالاندلس، ج۱، ص۳۰۵، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۳ق/۱۹۵۴م.
[۴۸]
ابن فرضی عبدالله، تاریخ العلماء و الرواة للعلم بالاندلس، ج۲، ص۲۰۵، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۳ق/۱۹۵۴م.
ابن بشکوال و ضبی [۵۰]
ضبی احمد، بغیةالملتمس، ج۱، ص۵۱، به کوشش ف کودرا، مادرید، ۱۸۸۴م.
شمار زیادی از علما و ادبای این شهرها را معرفی کرده‌اند. ابن بطوطه از زیبایی مسجد بالش مالقه سخن گفته است. ۶ - آثار تاریخیاز آثار بر جا مانده از دوران اسلامی خرابه‌های یک دژ و یک طاق در یکی از خیابان‌های بالش مالقه است. گفته می‌شود که دو کلیسای این شهر در محل مساجد قدیم بنا شده است. [۵۲]
عنان محمد عبدالله، الاثار الاندلسیة الباقیة فی اسبانیا و البرتغال، ج۱، ص۲۵۴، قاهره، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
۷ - سرزمین دیگری با عنوان بالشبالش دیگر، ولز بِنَوْدَلاّ، (ابن عبدالله) است که در ایالت غرناطه (بخش موتْریل) در ساحل چپ رودخانه گوادالِفئو در کنار تپه کوچکی که اِلکاستیلّو نامیده می‌شود قرار دارد، و جمعیت آن در حدود ۰۰۰، ۵ نفر است. شهر ولزمالاگا نیز در ایالت مالقه، در فاصله ۳۴ کیلومتری پایتخت و سه کیلومتری دریا، در ساحل چپ رودخانه ولز یا بِنامارگوسا قرار دارد و جمعیت آن در حدود ۰۰۰، ۳۰ نفر است، امّا اطلاعات ما از تاریخ آن در دوره اسلامی اندک است. نام این مکان به آمریکای جنوبی نیز رفته و اکنون به نواحی مختلفی در کلمبیا و اروگوئه و آرژانتین اطلاق می‌شود؛ به علاوه در اسپانیا نیز نام خانوادگی متداولی است. ۸ - فهرست منابع(۱) ابن بشکوال خلف، الصلة، بیروت، ۱۴۱۰ق/۱۹۸۹م. (۲) ابن بطوطه محمد، رحلة، پاریس، ۱۹۲۲م. (۳) ابن حیان حیان، المقتبس، به کوشش چالمتا و دیگران، مادرید، ۱۹۷۹م. (۴) ابن خطیب محمد، الاحاطة فی اخبار غرناطة، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م. (۵) ابن خطیب محمد، کناسة الدکان بعد انتقال السکان، قاهره، ۱۹۶۶م. (۶) ابن خلدون، العبر. (۷) ابن دلایی احمد، ترصیع الاخبار، به کوشش عبدالعزیز اهوانی، مادرید، ۱۹۶۵م. (۸) ابن سعید مغربی علی، المغرب فی حلی المغرب، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۳۵۳ق. (۹) ابن فرضی عبدالله، تاریخ العلماء و الرواة للعلم بالاندلس، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۳ق/۱۹۵۴م. (۱۰) ابوعبید بکری عبدالله، المسالک و الممالک، به کوشش وان لون و ا فره، تونس، ۱۹۹۲م. (۱۱) ابوالفدا، تقویم البلدان، به کوشش م رنو و دوسلان، پاریس، ۱۸۴۰م. (۱۲) ادریسی محمد، نزهة المشتاق، بیروت، ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۹م. (۱۳) ضبی احمد، بغیةالملتمس، به کوشش ف کودرا، مادرید، ۱۸۸۴م. (۱۴) عبدالحلیم رجب محمد، العلاقات بین الاندلس الاسلامیة و اسبانیا النصرانیة فی عصر بنی امیة و ملوک الطوائف، قاهره، دارالکتب الاسلامیه. (۱۵) عنان محمد عبدالله، الاثار الاندلسیة الباقیة فی اسبانیا و البرتغال، قاهره، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م. (۱۶) عنان محمد عبدالله، عصر المرابطین و الموحدین فی المغرب و الاندلس، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۴م. (۱۷) مقری احمد، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م. (۱۸) یاقوت، بلدان. (۱۹) Atlas of the World، Oxford، ۱۹۹۴. (۲۰) Cond E J A، History of the Dominion of the Arabs in Spain، tr J Foster، London، ۱۸۵۴. (۲۱) Diccionario Salvat، Barcelona. (۲۲) Grande Larousse. (۲۳) ابن خطیب، الحلل الموشیه، ص ۷۸. (۲۴) ابن عذاری، کتاب البیان المغرب، ج ۲، چاپ ژ س کولن و لوی پروانسال، لیدن ۱۹۵۱، ص ۱۸۵. (۲۵) احمدبن محمد مقری، نفح الطیب، لیدن ۱۸۶۸، ج ۱، ص ۱۰۳، ص۸۴۳. (۲۶) Ibn Khatib, Al-Hulal-Maw sh iyya , Trans by A Huici Miranda, ۱۱۴. (۲۷) Muhammad bMuhammad Idris, Gographie d'Edrisi , ۲۳۵. (۲۸) F Palanques, Hist de Velez-Rubio. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۱، ص۴۴۰۵، برگرفته از مقاله «بالش». دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ج۱، ص۳۲۶، برگرفته از مقاله «بالش». رده‌های این صفحه : اسپانیا | جغرافیای اسلامی | مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی | مقالات دانشنامه جهان اسلام
|