اسپانیا

اِسپانیا\ espāniyā\ ، با نام رسمی پادشاهی اسپانیا، چهارمین کشور بزرگ اروپایی، واقع در انتهای جنوب غربی قارۀ اروپا، که حدود 85٪ از مساحت شبه‌جزیرۀ ایبِری را دربر دارد. این کشور 842‘504 کم‍2 مساحت دارد و پایتخت آن مادرید است. اسپانیا از شمال شرقی با فرانسه و آندورا، از شرق و جنوب شرقی با دریای مدیترانه، و از غرب با پرتغال و اقیانوس اطلس (از جنوب غربی با خلیج کادیث و از شمال غربی با خلیج بیسکِی) هم‌مرز است. جزایر بالِئار در دریای مدیترانه؛ جزایر قناری در اقیانوس اطلس، نزدیک کرانۀ شمال غربی آفریقا؛ دو قلمرو کوچک برون‌سرزمینیِ ثِئوتا (سَبته) و مِلیلیا (مَلیله) در سواحل مدیترانه‌ای مراکش (مغرب)؛ و سه گروه از جزیره‌های کوچک در نزدیکی سواحل مراکش در دریای مدیترانه، نیز متعلق به اسپانیاست. 

ویژگیهای محیط طبیعی 

ناهمواری عمدۀ اسپانیا دشت مرتفع و پهناور مرکزی آن به نام مِسِتاست که به‌طور میانگین، 600 متر ارتفاع دارد. این دشت مرتفع را تقریباً به‌طور کامل، این رشته‌کوهها احاطه کرده‌اند: کوههای کانتابریایی در شمال، کوههای ایبِریایی در جنوب شرقی، رشته‌کوه مُرِنا در جنوب، و شماری کوههای کم‌ارتفاع دیگر در شمال غرب. در پیرامون این دشت مرتفع، 5 منطقۀ طبیعی به چشم می‌خورد: 1 و 2. درۀ رود اِبرو در شمال شرقی و در فراسوی آن، منطقۀ کوهستانی کاتالونیا؛ 3. منطقۀ ساحلی والِنسیا در شرق؛ 4. درۀ رود گوادالکیویر در جنوب؛ 5. منطقۀ کوهستانی شمال اسپانیا که با جهتی غربی، از کوههای پیرِنه تا کرانۀ اقیانوس اطلس امتداد یافته است. بلندترین نقطۀ این کشور قلۀ مولاثِن (با 481‘3 متر ارتفاع) در کوههای نِوادا (سیِرا نِوادا) در جنوب است. مهم‌ترین رودهای اسپانیا عبارت‌اند از دوئِرو، تاگوس، اِبرو، و گوادالکیویر. 
اسپانیا دارای 3 منطقۀ آب‌وهوایی است: 1. کرانه‌های شمالی و شرقی که با میانگین گرمای °9 سانتی‌گراد در زمستان، و °18 سانتی‌گراد در تابستان، و 965 میلی‌متر میانگین بارندگی سالانه، آب‌وهوایی ساحلی دارد؛ 2. دشت مرتفع مرکزی که با میانگین °4 سانتی‌گراد گرما در زمستان و °24 سانتی‌گراد در تابستان، و کمتر از 380 میلی‌متر بارش سالانه، آب‌وهوایی قاره‌ای دارد؛ 3. مناطقی با بیش از 750‘2 متر ارتفاع از سطح دریا که میانگین درجۀ حرارتِ آنها در زمستان کمتر از صفر درجۀ سانتی‌گراد، و در تابستان حدود °11 سانتی‌گراد، و میانگین بارش سالانۀ آنها بیش از 150‘1 میلی‌متر است، از آب و هوای کوهستانی برخوردارند؛ از این مناطق، بخشهای شمالی دشت مرکزی در مدتی از زمستان پوشیده از برف است. جنگلهای برگ‌ریز (شامل درختان بلوط، شاه‌بلوط، نارون، راش و سپیدار) و چمنزارها بیشترِ مناطق مرطوب شمال اسپانیا را پوشانده‌اند، در حالی که جنگلهای همیشه‌سبز (شامل درختان کاج و سرو) در مناطق کم‌باران جنوب فراوان‌ترند. بیشتر دشت مرکزی دارای پوشش گیاهی بیابانی است. از جانوران اسپانیا نیز می‌توان از گوزن، بز کوهی اسپانیایی، خرس، گرگ، خرگوش و کبک نام برد. 
ذخایر آهن و روی در کوههای کانتابریایی در شمال اسپانیا، مس و سرب در کوههای مُرِنا در جنوب غرب آن، و زغال‌سنگ نیز در منطقۀ آستوریاس، واقع در شمال غرب این کشور، یافت می‌شوند.

ویژگیهای اجتماعی ـ اقتصادی 

بنا بر برآورد 2008م، جمعیت اسپانیا نزدیک به 000‘491‘40 تن با تراکمی حدود 80 نفر در کم‍2 است. جمعیت این کشور اساساً از نظر قومی و فرهنگی همگن است و کولیها تنها اقلیت قومی این کشور به ‌شمار می‌روند. مذهب بیشتر مردم اسپانیا کاتولیک رُمی است. زبانِ اسپانیاییِ جدید یا کاستیلی زبان رایج در سراسر اسپانیاست، ولی گروههای بزرگی در این کشور به زبانهای کاتالان، گالیثیایی و باسکی نیز سخن می‌گویند. 
اسپانیا دارای اقتصاد آزاد و پیشرفته‌ای است که عمدتاً بر بخشهای خدمات، صنایع سبک وسنگین، و کشاورزی استوار است. دولت اسپانیا صنایع سنگین این کشور را از طریق ایجاد سازمان صنایع ملی، که نقش مهمی در تولید نفت، فولاد، خودرو و کالاهای مختلف دارد، گسترش داده است. تولید ناخالص داخلی اسپانیا در 2002م، 1/ 653 میلیارد دلار آمریکا بود. این کشور در یکم ژانویۀ 1986 به عضویت کامل جامعۀ اروپا (اکنون: اتحادیۀ اروپا) درآمد.
بخش کشاورزی از پایه‌های اقتصاد اسپانیا به شمار می‌رود و در 2005م، همراه با بخشهای جنگل‌داری و ماهیگیری، نزدیک به 6٪ از نیروی کار این کشور را به خود جذب کرده بود. اسپانیا از 1960م، به‌سبب پیشرفت در تولیدات کشاورزی، میان کشورهای اروپای غربی جایگاه ممتازی یافته است. در این کشور بیش از 20 میلیون هکتار زمین کشاورزی وجود دارد که بیشتر آن به کشت جو، چغندر قند، انگور، گندم و سیب‌زمینی اختصاص یافته است. مقادیر فراوانی از محصولات کشاورزی اسپانیا به کشورهای عضو اتحادیۀ اروپا و ایالات متحده صادر می‌شود. بیش از 5/ 1  اراضی این کشور را مرتعها تشکیل می‌دهند که در تأمین علوفۀ‌ دامی سهم بسزایی دارند.

 ماهیگیری سهم مهمی در اقتصاد این کشور دارد. مقدار کل آبزیان صیدشده در اسپانیا در 2001م، 4/ 1 میلیون تن بود که بیشتر آن را ماهیان ساردین، تن و هِـیک (گونه‌ای ماهی روغن) و نیز ماهی مرکب و صدفهای دریایی تشکیل می‌داد.
اسپانیا دارای ذخایر معدنی فراوانی است که مهم‌ترین آنها را زغال‌سنگ تشکیل می‌دهد و پس از آن، سنگ‌آهن، مس، سرب، روی، تنگستن، اورانیم، جیوه، پیریت، پتاس و کلرید قرار دارند. استخراج نفت هم در مقیاس کم صورت می‌گیرد. 
مهم‌ترین تولیدات صنعتی اسپانیا عبارت است از پارچه، آهن و فولاد، خودرو، کشتی، مواد شیمیایی، لوازم خانگی برقی، پوشاک، کفش، فراورده‌های نفتی، و سیمان. از دهۀ 1980م تولید منسوجات، فولاد، لوازم خانگی و کشتی در اسپانیا رو به کاهش نهاده است. در پی سرمایه‌گذاریهای شرکتهای آمریکایی فورد و جنرال موتورز در اسپانیا، این کشور از سازندگان پیشتاز خودرو به شمار می‌رود. همچنین شرکت خودروهای گردشگری اسپانیا (سِئات) که بیشتر سهام آن به شرکت فولْکْس واگِنِ آلمان تعلق دارد، از شرکتهای مهم خودروسازی در این کشور است. صنایع سنگین این کشور در حوالی بیلبائو، سانتاندِر و اُویِدو، و کارخانه‌های منسوجات آن در اطراف بارسلونا مستقرند.
تولید نیروی برق اسپانیا در 2001م به 223 میلیارد کیلووات ـ ساعت رسید. اسپانیا از پرجاذبه‌ترین کشورها برای گردشگران است و صنعت گردشگری این کشور از منابع اصلی درآمد آن به شمار می‌رود، به‌گونه‌ای که این درآمد در 2002م (با 51 میلیون گردشگر) حدود 6/ 5 میلیارد دلار آمریکا بود. 
اتحادیه‌های کارگری مستقل تا 1977م در اسپانیا غیرقانونی شناخته می‌شد. یکی از سندیکاهای معروف اسپانیا اتحادیۀ عمومی کارگران نام دارد که وابسته به حزب کارگران سوسیالیست اسپانیاست.

واردات اسپانیا بیش از صادرات آن است و بخشی از کسری درآمد آن با ارز ارسالی کارگران شاغل در خارج از این کشور جبران می‌شود. مهم‌ترین واردات این کشور سوخت، مواد معدنی، فراورده‌های خوراکی و ماشین‌آلات، و بیشتر صادرات آن خودرو و تجهیزات حمل و نقل، مواد کانی و فلزات، مواد شیمیایی، پارچه‌ و محصولات کشاورزی است. بیشتر صادرات اسپانیا به کشورهای فرانسه، آلمان، ایتالیا، پرتغال، بریتانیا و ایالات متحدۀ آمریکاست. از مهم‌ترین صادرکنندگان کالا به اسپانیا نیز می‌توان ایالات متحده، فرانسه، آلمان، ژاپن، بلژیک، ایتالیا و بریتانیا را نام برد. 
واحد پـول اسپـانیا یـورو ــ واحد پـول مشتـرک کشورهـای اتحـادیۀ اروپـا ــ است که از یکم ژانویـۀ 2002 جایگزین پِسِتا، واحد پول پیشین این کشور، شد. 

ویژگیهای اداری ـ اجتماعی 

حکومت اسپانیا مشروطۀ سلطنتی است و به‌موجب قانون اساسی مصوب 1978م، پادشاه رئیس حکومت و فرمانده کل نیروهای مسلح است. قوۀ مقننۀ این کشور یک پارلمان دو مجلسی به نام کُرتِس خِنِرالِس است که از مجلس نمایندگان و سنا تشکیل می‌شود. نخست‌وزیر که با پیشنهاد حزب اکثریت در پارلمان، از سوی پادشاه به این سمت منصوب می‌شود، ریاست قوۀ مجریه را برعهده دارد. در اوایل دهۀ 1980م، اسپانیا در واکنش به مسئلۀ حساس و تاریخی خودگردانی منطقه‌ای، اقدام به گسترش نظام نوین حکومتهای محلی کرد. بدین ترتیب، جوامع خودگردان محلی به شرط حفظ مصالح ملی، در کاتالونیا (1979م)، سرزمین باسک (1979م)، گالیثیا (1981م)، و دیگر مناطق ایجاد شدند. اسپانیا دارای نظام چندحزبی، و مهم‌ترین احزاب آن، حزب کارگران سوسیالیست اسپانیا و حزب مردمی (حزبی محافظه‌کار که از دو حزب دمکرات مسیحی و لیبرال تشکیل شد) است. دیگر احزاب مهم عبارت‌اند از چپ متحد (ائتلافی از احزاب چپ‌گرا) و احزاب ملی‌گرای کاتالان و باسک. 
قوۀ قضائیۀ اسپانیا قوه‌ای است مستقل که ریاست آن را دیوان عالی، مرکب از 6 شعبه بر عهده دارد.
نظام تأمین اجتماعی اسپانیا تسهیلاتی را برای دوران زایمان و بیماری، و نیز کمک هزینه‌های بیمارستانی و درمانی، همچنین کمکهای مالی برای دوران از کار افتادگی، بازنشستگی، و بیکاری در نظر گرفته است. افزایش مستمر تسهیلات بهداشتی و بهبود تغذیه در کنترل بیماریهای واگیردار و نیز بهداشت عمومی در این کشور تأثیر بسزایی داشته است. به‌رغم گسترش ساخت مسکن با یارانۀ دولتی، هنوز کمبود مسکن در شهرهای اسپانیا محسوس است. در پی اصلاحات 1970م، نظام آموزشی این کشور بدین ترتیب پایه‌ریزی شد: آموزش پیش‌دبستانی، 8 سال آموزش پایۀ رایگان و اجباری عمومی، دورۀ دوم متوسطه، که پیش‌نیاز آموزشگاههای حرفه‌ای و مراکز پیش‌دانشگاهی است؛ دانشگاهها؛ و آموزشگاههای حرفه‌ای. 

مآخذ

EB, 1986, 2008; ME, 2008.
بخش جغرافیا

هنر و معماری 

اسپانیا دارای میراثی غنی و متنوع در هنر و معماری است. این میراث ماهیتی چندوجهی دارد که پیامد وارد شدن موجهای پی در پی مهاجران و مهاجمان به این سرزمین است. 

دورۀ آغازین

پس از آثار مهم پیش از تاریخ، همچون نقاشیهای غار آلتامیرا در شمال اسپانیا، کهن‌ترین آثار تاریخی بازمانده در این کشور به دورۀ تسلط رومیان (سدۀ 3ق‌م تا سدۀ 5 م) باز می‌گردد. از دورۀ ویزیگوتها (سده‌های 6-7م) نیز آثار اندکی بر جای مانده، که نقش‌مایه‌های کلاسیک به شیوه‌ای خام و ابتدایی در آنها به کار رفته است. یکی از آنها کلیسای سان خوان دِ بانیوس (661 م) در استان پالِنثیاست که کاربرد قوس نعل اسبی با خیز کم در آن، گویای تأثیر احتمالی خاورمیانه است. 

دورۀ اسلامی

پس از ورود نخستین لشکریان مسلمان به اسپانیا (711م/ 92ق) تا سرنگونی بازپسین حکمران مسلمان گرانادا (غرناطه) در 1492م/ 897 ق، در طول نزدیک به 8 سده فرمانروایی مسلمانان بر بخشهایی از این سرزمین، تمدن اسلامی درخشانی در آنجا شکوفا شد. هنر این تمدن با تمدن واپس‌مانده‌تر مسیحی اسپانیا درهم‌آمیخت و دو سبک مُستَعرِبی و مُدَجَّنی (مودِخار) پدید آمد. مستعرب به مسیحیان اسپانیایی که زیر فرمانروایی مسلمانان می‌زیستند، گفته می‌شد و مدجن به مسلمانانی گفته می‌شد که پس از بازپس‌گیری اسپانیا به دست مسیحیان، در آنجا باقی ماندند. 
مسلمانان در سدۀ 8 م کاربرد قوس نعل اسبی کامل را در اسپانیا رواج دادند که نمونۀ برجستۀ آن، مسجد قُرطُبه (کُردُبا؛ سده‌های 8-10م) است. آنان ویژگیهایی را به معماری اسپانیا افزودند که تاکنون نیز پابرجاست. یکی از این ویژگیها، تقسیم فضاهای درونی به بخشهایی جدا از هم است و دیگری، بهره‌گیری از برهم‌کنشهای فریبندۀ نور و سایه که نمونۀ آن، کاخ الحمرا در گراناداست. بازتاب این گرایش به محصور کردن فضاها، در جایگاههای همخوانان (کُر) در کلیساهای اسپانیا دیده می‌شود که کم‌وبیش، همۀ آنها محصور ساخته می‌شوند. الگوی ساخت خانه پیرامون حیاط مرکزی، که میان آن حوضی فواره‌دار قرار دارد، متعلق به دورۀ اسلامی است که چون فراخور آب‌وهوای گرم اسپانیا بوده، تاکنون نیز پابرجا مانده است.

1. «حیاط شیرها» در کاخ الحمرا در گرانادا (قَرناطه). این کاخ در سده‌های 13 و 14م ساخته شده است. 
2. مسجد بزرگ کُردُبا (قُرطُبه)، سده‌های 8-10م؛ نمونۀ برجستۀ کاربرد قوسهای نعل اسبی در معماری اسپانیا. 
3. تزیینات سبک مدجنی در کاخ آلکاثار (القصر) در سِویل (سِویّا)؛ آغاز ساخت: 1181م.