اوائل المقالات (شیخ مفید)این کتاب (اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات) تالیف شیخ مفید است. ۱ - معرفی اجمالی کتاب«اوائل المقالات»، یکی از مهمترین کتب کلامی شیعه به حساب می‌آید. بلکه می‌توان ادعا کرد برای این کتاب نظیری بین کتب کلامی نیست به طوری که با حجم بسیار کم بر صدها مساله کلامی و اعتقادی مشتمل باشد. و مثل آن در بین دیگر کتب مثل خود مولف است بین علماء که از جامعیت ویژه‌ای برخوردار است. از آنجا که شیخ مفید این کتاب را در اواخر عمر شریف خود نگاشته است لذا در بین نوشته‌های او نیز از اهمیت بسزائی برخوردار است. مباحثی که مولف در این کتاب مطرح کرده عمیق تر و براهین اقامه شده از اتقان بیشتری برخوردار است. از این رو می‌بینیم که این کتاب از همان زمان حیات مولف شهرت می‌یابد و تا به امروز علماء در نوشته‌های متعدد خود به آن استناد می‌کنند. در طول این هزار سال هرگز این کتاب در حوزه‌های علمیه مترک و مغفول واقع نشده است. به همین دلیل الان از جمله کتبی به حساب می‌آید که نسخ خطی متعددی دارد. این کتاب را مولف در اثبات فرق بین شیعه و معتزله نوشته است. او در مقدمه می‌گوید «فانی بتوفیق الله و مشیته مثبت فی هذا الکتاب ما آثر اثباته من فرق ما بین الشیعه و المعتزله و...» . ۱.۱ - ساختار کتاباین کتاب از نظمی که در دیگر کتب کلامی لحاظ می‌شود برخوردار نیست، بلکه مولف ۱۵۶ مساله کلامی را بیان کرده و عقائد شیعه را در مورد هریک از آنها اثبات می‌کند. ۱.۲ - مطالب کتاباما مجموع مطالب کتاب را می‌توان در چند بخش دسته بندی نمود: ۱- مباحث مربوط به فرقه ها: بخشی از مطالب کتاب به مباحث مربوط به فرقه‌های اسلامی و فرق آنها با شیعه اختصاص یافته است. مولف ابتدا فرق معتزله با شیعه را بیان سپس به تفاوت شیعه امامی با سائر فرقه‌های شیعی می‌پردازد. ۲- مباحث مربوط به امور عامه: مولف بخشی از مطالب کتاب را به بحث از امور عامه همچون مباحث مربوط به جواهر، اعراض، اجسام و افلاک اختصاص داده است. ۳- مباحث مربوط به توحید: مولف طی چندین عنوان توحید خداوند را اثبات و صفات او را می‌شمارد. چگونگی سمیع و بصیر بودن او را بیان کرده و رویت او را با چشم منتفی می‌داند. ۴- مباحث مربوط به عدل : بخش قابل توجهی از کتاب به مباحث عدل اختصاص یافته. چراکه مولف هدف خود را از نوشتن این کتاب بیان فرق بین عدلیه بودن شیعه و عدلیه بودن معتزله ذکر کرده است. او در این بخش بحث می‌کند از افعال خداوند و عادل بودنش و از لطف و اصلح و آلام و... او اثبات می‌کند که علم خداوند با اختیار بنده گان منافات ندارد، همچنین بحث می‌کند از امر به معروف و نهی از منکر. ۵- مباحث مربوط به نبوت : مولف در مورد نبوت بحث می‌کند از فرق بین رسول و نبی، عصمت انبیاء و اینکه بین انبیاء و ملائکة مفاضله است. او نبوت خاصه و عصمت حضرت خاتم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم را اثبات می‌کند، از آباء، اجداد، مادر و عموی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم بحث می‌کند. او جهت اعجاز قرآن را بیان می‌کند و اثبات می‌کند که نبوت امری است تفضلی نه استحقاقی. ۶- مباحث مربوط به امامت : مولف فرق معتزله با شیعه را در مورد امامت بیان می‌کند. او بحث می‌کند از علم امام و از رجعت و اینکه بین انبیاء علیه‌السّلام و امامان مفاضله است و اینکه امامت تفضلی است نه استحقاقی. او اثبات که امام باید معصوم باشد و امامت بلافصل حضرت امیرالمومنین علیه‌السّلام را اثبات می‌کند. ۷- مباحث مربوط به معاد: مولف بخشی از مطالب این کتاب را به مباحث پیرامون معاد اختصاص داده است مباحثی همچون وعد و وعید، شفاعت، ابتداء خلق جنت، کیفیت تکلم جوارح در آخرت، اهل آخرت آیا مامور، مکلف و مختار هستند یا نه و... مولف بخشی از مباحث را به مسائل فقهی و اصولی همچون اجماع، اخبار آحاد، ناسخ و منسوخ قرآن، اجتهاد و قیاس و... ۱.۳ - ویژگیهای کتاب۱- علم امام: یکی از مباحث مهم کلامی که در قرون متمادی تا به امروز مورد بحث و مناقشه بوده است علم امام می‌باشد. آیا امام به غیب اطلاع دارد و یا نه و آیا علم امام به غیب دائمی و همیشگی است یا در بعضی موارد امام از غیب منقطع می‌شود؟ اینها بحثهائی است که در کلام شیعی مورد بحث است. مولف اقوال متکلمین را در این مساله به سه دسته تقسیم می‌کند. او می‌گوید گروهی قائلند که ائمه علیه‌السّلام تنها به ظواهر اطلاع دارند و احکامی که از ناحیه آنها صادر می‌شود، بر ظواهر ناظر هستند. گروهی دیگر قائلند آنچه در نزد ائمه علیه‌السّلام بواطن و غیب است و هرحکمی که از آنها صادر می‌شود بر غیب ناظر است گروه سوم هم قائلند که اگر خداوند بخواهد ائمه اطلاع به غیب پیدا می‌کنند و حکمی که از آنها صادر می‌شود گاه به ظاهر ناظر است و گاه به باطن و اینکه آنها در چه مواردی به غیب اطلاع داشته باشند، مصالح و الطاف الهی تعیین می‌کند. او قول سوم را به عنوان قول حق انتخاب می‌کند. ۲- خبر واحد: یکی از بحثهای اصولی که بعد از شیخ طوسی مطرح شد، حجیت خبر واحد است. قدماء شیعه حجیتی برای خبر واحد قائل نبودند. شیخ مفید در این زمینه می‌گوید «لا یجب العلم و العمل بشی ء من اخبار الاحاد و لا یجوز لاحد ان یقطع بخبر الواحد فی الدین الا ان یقترن به ما یدل علی صدق راویه علی البیان و هذا مذهب جمهور الشیعة» ۳- سهو امام: یکی از مسائل قدیمی که در کلام شیعه موجب اختلاف شده است مساله سهو امام و نبی است. بعضی از علماء شیعه که بیشتر به ظواهر روایات توجه داشتند، قائل شده‌اند که امام هم سهو می‌کند و هم نیسان . ولی شیخ مفید در این کتاب و در دیگر کتابهایش می‌تازد. او می‌گوید «انه لا یجوز منهم علیه‌السّلام صغیرة الا ما قدمت ذکر جوازه علی الانبیاء و انه لا یجوز منهم سهو فی شی ء فی الدین و لا ینسون شیئا من الاحکام و علی هذا مذهب سائر الامامیة الا من شذ منهم و تعلق بطاهر روایات لها تاویلات علی خلاف ظنه الفاسد من هذا الباب».. ۱.۴ - نسخه شناسیاین کتاب چون یکی از بهترین کتب کلامی شیعه به حساب می‌آید به طور مکرر به طبع رسیده است. اولین بار در تبریز در سال ۱۳۵۸ ه. ق به چاپ رسید. بار دیگر با تحقیق فضل الله زنجانی و تعلیقات میرزا عباسقلی واعظ چرندابی همراه کتاب تصحیح الاعتقاد در سال ۱۳۶۴ ه. ق در ۱۲۸ صفحه در تبریز به چاپ رسید. همین نسخه بار دیگر در سال ۱۳۷۰ و ۱۳۷۱ ه. ق تجدید چاپ شد. این کتاب در سال ۱۳۹۳ ه. ق در نجف اشرف توسط مطبعه حیدریه در سال ۱۳۹۳ ه. ق در ۲۷۲ صفحه، به صورت سربی به چاپ رسید و در سال ۱۴۰۳ ه. ق در بیروت توسط انتشارات دار الکتب الاسلامی و با تحقیق و تعلیق واعظ چرندابی و فضل الله زنجانی منتشر شد. سال ۱۴۱۳ ه. ق در تهران توسط انتشارات دانشگاه تهران و با تحقیق دکتر مهدی محقق و مقدمه انگلیسی مکدر موت به چاپ رسید. بخش اول این کتاب توسط (د. سوردل) به زبان فرانسوی ترجمه شده و در مجله تحقیقات. . پاریس در ۸۰ صفحه با اسم امامیه در نظر شیخ مفید انتشار یافت. اما نسخه موجود در برنامه: سال ۱۴۱۴ ه. ق در بیروت توسط دار المفید للطباعة و النشر و التوزیع همراه مجموعه مولفات شیخ مفید در جلد ۴ به چاپ رسید. این نسخه با تحقیق شیخ ابراهیم انصاری و تعلیقات شیخ فضل الله زنجانی و شیخ عباسقلی واعظ چرندابی در ۴۲۴ صفحه (۱۳۹+ ۲۸۵) به طبع رسیده است. کتاب دارای مقدمه‌ای کوتاه در مورد کتاب و فهرست مطالب است. تعلیقات زنجانی و چرندابی دارای فهرست مجزاست و همچنین تعلیقات محقق دارای فهرست مطالب می‌باشد. ۲ - پانویس۳ - منبعنرم افزار مجموعه آثار شیخ مفید، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور). |