انتظار اعتدالی بشر از دینانتظار اعتدالی بشر از دین طریقی عاری از افراط و تفریط را می‌پیماید. این تلقی از قلمرو دین بر آن است که دین و متون دینی چه از منظر درون دینی و چه از منظر برون دینی، نه تنها بر آبادکردن آخرت دلالت دارند که به تامین پاره‌ای از نیازهای دنیایی نیز تاکید می‌ورزند. ۱ - مفهوم انتظار بشر از دینهدف از بحث «انتظار بشر از دین» این است که حوزه‌ها و سطح نیاز انسان به دین تبیین شود. نظریات مختلف در این بحث در واقع پاسخ‌هایی به این پرسش‌ها هستند: آیا دین تنها عهده‌دار ارتباط انسان با خدا و آباد ساختن آخرت اوست؟ و یا اینکه در حوزه‌های گوناگون علمی و زمینه‌های اجتماعی، اقتصادی، حقوقی و به‌طور کلی علوم انسانی نیز اظهار نظر می‌کند؟ آیا دین به علوم طبیعی همچون طب، فیزیک، شیمی، نجوم و غیره وارد شده است؟ و اگر پاسخ مثبت است دخالت دین در این موارد به شکل مستقیم است یعنی تک تک جزییات و گزاره‌های این علوم در آن مطرح شده است یا اینکه تنها به شکل غیرمستقیم و بسنده کردن به بیان کلیات و اشاره به اصول وارد این مسائل شده است؟ در پاسخ به این سوالات هم عالمان مسلمان و هم دانشمندان غیرمسلمان اظهار نظر کرده‌اند. به طور خلاصه می‌توان مهم‌ترین واکنش‌ها به این موضوع را در سه گروه انتظار حداقلی از دین، انتظار حداکثری از دین و انتظار اعتدالی از دین گنجاند. ۲ - انتظار حداقلی از دینانتظار حداقلی از دین نقش دین را تنها بهبود رابطه انسان با خدا می‌داند و رسالت انبیاء را آباد ساختن آخرت می‌شمارد. در این دیدگاه دین در عرصه‌هایی که به نوعی به روابط انسانها با هم و پی‌ریزی نظام‌های اقتصادی اجتماعی و غیره مرتبط است وارد نمی‌گردد. [۱]
سروش، عبدالکریم، بسط تجربه نبوی، مقالات «دین اقلی و اکثری» و «ذاتی و عرضی دین» ، تهران: صراط، ۱۳۷۷.
[۲]
بازرگان، مهدی، خدا و آخرت هدف بعثت انبیا، تهران: انتشارات رسا، ۱۳۷۷.
بطلان این دیدگاه که انعکاسی از سکولاریسم و جدایی دین از سیاست است با تامل در هدف نبوت آشکار می‌گردد. چرا که آبادانی آخرت انسان با بی‌توجهی به شئون سیاسی، فرهنگی، تربیتی، اقتصادی جامعه ممکن نیست. تعالی افراد در محیط‌هایی با آبشخور توحید فراهم می‌گردد. از این‌رو تشکیل جامعه توحیدی دغدغه پیامبران و توصیه آنها بوده است. در بسیاری از کلمات معصومین عباراتی دال بر چگونگی مدیریت فرهنگ یا اقتصاد یا روابط بین الملل جوامع اسلامی وارد شده است. [۳]
رک خسرو پناه، عبدالحسین، کلام جدید، ص۲۲۰-۲۲۴.
۳ - انتظار حداکثری از دینقائلین به انتظار حداکثری از دین معتقدند کلیات و جزییات هر آنچه در دنیا و آخرت مورد نیاز انسان است در متون دینی آمده است. [۴]
غزالی، ابوحامد، احیاء علوم الدین، بیروت: داراحیاء‌التراث العربی، ج۱، ص۲۸۹.
[۵]
طبرسی، امین‌الاسلام، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: المکتبه الاسلامیه، ۱۳۹۵ق، ج۴، ص۴۹، ذیل آیه ۳۸ سوره انعام.
[۶]
فیض کاشانی، ملامحسن، تفسیر صافی، بیروت، موسسه اعلمی، ۱۴۰۲ ق، ج۱، ص۵۱۵.
این دیدگاه نیز مورد نقد است زیرا کامل بودن هر چیز به حسب خود تفسیر می‌شود، کامل بودن کتاب اطلس جغرافیا به بیان کامل خصوصیات اقلیمی کشورهاست.جامعیت کتاب داروشناسی به بیان جامع ویژگی‌های تمام داروها و جامعیت کتاب هدایت به تشریح دقیق امور مرتبط با هدایت و تعالی انسانی است و بحث از جزییات علوم هسته‌ای، سلول‌های بینادی، تاریخ احوال تمام ملت‌ها و غیره دغدغه آن نبوده و پرداختن به آن ضرورتی ندارد. ۴ - گرایش اعتدالی از دیندر این میان گرایش اعتدالی در انتظار بشر از دین طریقی عاری از افراط و تفریط دو دیدگاه پیش گفته را می‌پیماید. این تلقی از قلمرو دین بر آن است که دین و متون دینی چه از منظر درون دینی و چه از منظر برون دینی، نه تنها بر آباد کردن آخرت دلالت دارند که به تامین پاره‌ای از نیازهای دنیایی نیز تاکید می‌ورزند. رسالت رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به تامین آخرت مسلمانان منحصر نبوده و نیازمندی‌های انسان در عرصه‌های تعلیم و تربیت، اقتصاد، سیاست، اخلاق، فقه، حقوق، انسان‌شناسی و غیره تبیین پاره‌ای از مسائل مربوط به علوم تجربی را نیز برطرف می‌کند. آموزه‌های دینی اسلامی بر تمدن و فرهنگ، هنر و فن‌آوری و برخی از علوم تجربی، طبیعی و انسانی تاثیر جدی داشته است. آنچه در جهت هدایت و سعادت انسان و آبادی دنیا و آخرت او ضرورت دارد در متن دین بیان شده است. و بدین طریق با رویکرد حداقلی تفاوت می‌یابد. لیکن پرداختن به علوم بشری و طبیعی را نیز ضروری می‌داند زیرا نمی‌توان ادعا نمود جزییات یا کلیات تمام آنچه در علوم طبیعی و ریاضی و غیره مورد نیاز انسان است در متون دینی آمده است. چون بسیاری از این مسائل در سعادت اخروی و دنیایی انسان تاثیری ندارند و بدین سان از رویکرد حداکثری نیز فاصله می‌گیرد. [۷]
خسرو پناه، عبدالحسین، انتظارات بشر از دین، پژوهشگاه فرهنگ و‌اندیشه اسلامی، ۱۳۸۲، ص۲۵.
[۸]
خسرو پناه، عبدالحسین، انتظارات بشر از دین، پژوهشگاه فرهنگ و‌اندیشه اسلامی، ۱۳۸۲، ص۴۳۲- ۴۳۳ و بخش چهارم.
۵ - آموزه‌های اسلامبرای آشنایی با آموزه‌های اسلام در عرصه‌های مختلف می‌توان به قطره‌ای از این اقیانوس اشاره نمود: ۵.۱ - در اقتصادعدالت اقتصادیاستقلال و قدرت اقتصادی و انبوه احکام و آداب معاملات سالم و ناسالم در فقه اقتصادی. ۵.۲ - در علوم تربیتیاهداف تربیت اسلامی: رشد، حیات طیبه، طهارت، هدایت، عبادت و غیره. نیازهای روحی و معنوی انسان ، گرایش‌های فطری انسان: خداگرایی، جمال‌گرایی، عزت‌طلبی، خلودگرایی، [۲۸]
امام علی (علیه‌السلام)، نهج‌البلاغه، نامه۵۳.
۵.۳ - در سیاستالهی بودن حکومت، گسترش عدالت، نفی استکبار، ویژگی‌های حاکم و حقوق و تکالیف او، رابطه مردم و حکومت و غیره. [۳۲]
امام علی (علیه‌السلام)، نهج‌البلاغه، نامه امام علی (علیه‌السّلام) به مالک اشتر.
۶ - پانویس
۷ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «انتظار اعتدالی بشر از دین»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۸/۰۷/۲۰. |