امر به معروف در قرآن

---

انسان در دستگاه خلقت الهی به گونه‌ای آفریده شده که اجتماعی بودن از برجسته‌ترین ویژگی‌های اوست به گونه‌ای که نقش هر مسلمان در تعیین سرنوشت جامعه و تعهدی که باید در پذیرش مسؤولیت‌های اجتماعی داشته باشد، ایجاب می‌کند که او ناظر و مراقب همه اموری باشد که پیرامون وی اتفاق می‌افتد. این مسئله مهم که در فقه اسلامی تحت عنوان « امر به معروف و نهی از منکر » مطرح شده و از مهم‌ترین مبانی تفکر سیاسی یک مسلمان به شمار می‌رود؛ چنان که از مهم‌ترین فرایضی است که وجوب کفایی آن، ضروری دین شناخته شده و ضامن بقای اسلام است.

۱ - مقدمه

---

انسان در دستگاه خلقت الهی به گونه‌ای آفریده شده که اجتماعی بودن از برجسته‌ترین ویژگی‌های اوست به گونه‌ای که نقش هر مسلمان در تعیین سرنوشت جامعه و تعهدی که باید در پذیرش مسؤولیت‌های اجتماعی داشته باشد، ایجاب می‌کند که او ناظر و مراقب همه اموری باشد که پیرامون وی اتفاق می‌افتد. این مسئله مهم که در فقه اسلامی تحت عنوان « امر به معروف و نهی از منکر » مطرح شده و از مهم‌ترین مبانی تفکر سیاسی یک مسلمان به شمار می‌رود؛ چنان که از مهم‌ترین فرایضی است که وجوب کفایی آن، ضروری دین شناخته شده و ضامن بقای اسلام است. دلیل بر این مطلب، گذشته از اجماع علما و عنایت عقل سلیم همگان بر آن، آیات و اخباری است که در این زمینه وارد شده است.

۲ - آیات امر به معروف و نهی از منکر

---

امر به معروف و نهی از منکر، در قرآن کریم با بیانات مختلف و تاکیدات فراوان بیان شده که به برخی از این آیات اشاره می‌گردد:

۲.۱ - وجوب امر به معروف و نهی ازمنکر

در بیان صفات ممتاز مؤمنان می‌فرماید: «و المؤمنون و المؤمنات بعضهم اولیا بعض یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و یقیمون الصلاة و یؤتون الزکاة و یطیعون الله و رسوله؛مردان و زنان با ایمان ولی (و یار و یاور) یکدیگرند، امربه معروف و نهی ازمنکر می‌کنند، نماز را برپا می‌دارند و زکات را می‌پردازند و خدا و رسولش را اطاعت می‌کنند.»
به موجب این آیه، افراد مؤمن به سرنوشت یکدیگر علاقمند بوده و به منزله یک پیکر می‌باشند. پیوند سرنوشت‌ها موجب می‌شود که تخلف و انحراف یک فرد، در کل جامعه تاثیر بگذارد؛ چنان که یک بیماری واگیر در صورتی که معالجه نگردد، از فرد به جامعه سرایت نموده و سلامت آن را به خطر می‌اندازد.

۲.۲ - وجوب کفایی یا عینی

در جای دیگر می‌فرماید: «ولتکن منکم امة یدعون الی الخیر ویامرون بالمعروف وینهون عن المنکر واولئک هم المفلحون؛باید از میان شما جمعی دعوت به نیکی کنند و امر به معروف و نهی از منکر نمایند و آنها رستگارانند.» در آیه فوق به طور وضوح، وجوب آمده است، زیرا کلمه «ولتکن» امر است و ظاهر امر ایجاب است و در این آیه توضیحی است مبنی بر این که رستگاری منوط بر آن است، زیرا به طور حصر بیان کرده و فرموده است : «واولئک هم المفلحون» و نیز در آیه آمده است که این عمل واجب کفایی است نه واجب عینی، زیرا وقتی که گروهی اقدام کردند، از دیگران ساقط می‌گردد، چون نفرموده است که همگی امر به معروف کنید، بلکه فرموده است : باید جمعی از میان شما دعوت به نیکی کنند. بنابراین هرگاه یک فرد و یا جمعی اقدام کنند، تکلیف از دیگران برداشته شده و رستگاری از آن کسانی خواهد بود که امر به معروف کرده‌اند ولی اگر تمام مردم از آن خودداری کنند ناگزیر گناه متوجه تمام کسانی است که توانایی انجام آن را داشته‌اند.

۲.۳ - ملاک ارزش و شایستگی

خداوند متعال فرموده است : «لیسوا سواء من اهل الکتاب امة قائمة یتلون آیات الله آناء اللیل وهم یسجدون یؤمنون بالله والیوم الآخر ویامرون بالمعروف وینهون عن المنکر ویسارعون فی الخیرات واولئک من الصالحین؛ آنها همه یکسان نیستند، از اهل کتاب جمعیتی هستند که قیام (به حق و ایمان) می‌کنند و پیوسته در اوقات شب آیات خدا را می‌خوانند در حالی که سجده می‌کنند به خدا و روز دیگر ایمان می‌آورند، امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند و در انجام کارهای نیک بر یکدیگر سبقت می‌گیرند و آنها از صالحانند.»
در این آیه خدای متعال، صالح بودن آنان را به صرف داشتن ایمان به خدا و روز واپسین گواهی نکرده است، بلکه امر به معروف و نهی از منکر را نیز بر آن افزوده است.
خداوند متعال فرموده است : «و المؤمنون و المؤمنات بعضهم اولیا بعض یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و یقیمون الصلاة؛ مردان و زنان با ایمان ولی (یار و یاور) یکدیگرند، امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند و نماز را بر پا می‌دارند.» مؤمنان را به انجام امر به معروف وصف کرده است. پس کسی که امر به معروف را ترک کند از جمع مؤ منان توصیف شده در این آیه خارج است.

۲.۴ - پیشینه امر به معروف

خداوند متعال فرموده است : «لعن الذین کفروا من بنی اسرائیل علی لسان داود وعیسی ابن مریم ذلک بما عصوا وکانوا یعتدون کانوا لا یتناهون عن منکر فعلوه لبئس ما کانوا یفعلون؛ آنها که از بنی اسرائیل کافر شدند، بر زبان داوود و عیسی بن مریم لعن شدند، این به سبب آن بود که گناه و تجاوز می‌کردند، آنها از اعمال زشتی که انجام می‌دادند یکدیگر را نهی نمی‌کردند چه بدکاری انجام می‌دادند.»
این نهایت سرزنش است، زیرا آنان را به علت ترک نهی از منکر سزاوار لعن و نفرین دانسته است.

۲.۵ - فضیلت امر به معروف

و خداوند متعال فرموده است : «کنتم خیر امة اخرجت للناس تامرون بالمعروف و تنهون عن المنکر؛ شما بهترین امتی بودید که به سود انسانها آفریده شدید، زیرا امر به معروف و نهی از منکر می‌کنید.»
این سخن دلیل بر فضیلت امر به معروف است، زیرا بیانگر آن است که ایشان بدان وسیله بهترین امت بودند.

۲.۶ - وجوب نهی از منکر

همچنین خداوند متعال فرماید: «فلما نسوا ما ذکروا به انجینا الذین ینهون عن السوء واخذنا الذین ظلموا بعذاب بئیس بما کانوا یفسقون؛ اما هنگامی که تذکراتی را که به آنها داده شده بود فراموش کردند، نهی کنندگان از بدی را رهایی بخشیدیم و آنها را که ستم کردند به عذاب شدیدی به سبب نافرمانیشان گرفتار ساختیم.»
به این ترتیب بیان می‌فرماید که ایشان به دلیل نهی از بدی نجات یافتند. و این خود نیز دلیل بر وجوب نهی از منکر است.

۲.۷ - امر به معروف از صفات مومنان

در جای دیگر خداوند متعال فرموده است : «الذین ان مکناهم فی الارض اقاموا الصلاة وآتوا الزکاة وامروا بالمعروف ونهوا عن المنکر؛ یاران خدا کسانی هستند که هرگاه در زمین به آنها قدرت بخشیدیم نماز را بر پا می‌دارند و زکات را ادا می‌کنند و امر به معروف و نهی از منکر می‌نمایند.»
در این آیه خدای متعال، امر به معروف و نهی از منکر را در شمار صفات نیکان و مؤ منان، با نماز و زکات برابر کرده است.

۲.۸ - تعاون در امر به معروف

خداوند متعال فرماید: «تعاونوا علی البر والتقوی ولا تعاونوا علی الاثم والعدوان؛ در راه نیکی و پرهیزگاری با هم تعاون کنید و (هرگز) در راه گناه و تعدی، همکاری ننمایید.»
این دستور قاطعی است، و معنای تعاون، واداشتن دیگران به یاری رساندن به امر خیر و هموار کردن راه خیر و مسدود کردن راه‌های شر و تجاوز، در حد امکان است.

۲.۹ - ترک نهی از منکر گناهی بزرگ

خداوند متعال فرموده است : «لولا ینهاهم الربانیون والاحبار عن قولهم الاثم واکلهم السحت لبئس ما کانوا یصنعون؛ چرا دانشمندان نصارا و علمای یهود آنها را از سخنان گناه آمیز و خوردن مال حرام نهی نمی‌کنند؟ چه زشت است عملی که انجام می‌دهند.» خداوند در این آیه بیان کرده است که آنان به دلیل ترک نهی از منکر، گناه کرده‌اند.

۲.۱۰ - نجات یافتن آمران به معروف

خداوند متعال فرموده «فلولا کان من القرون من قبلکم اولو بقیة ینهون عن الفساد فی الارض الا قلیلا ممن انجینا... ؛ چرا در قرون (و اقوام) قبل از شما دانشمندان صاحب قدرتی نبودند که از فساد در زمین جلوگیری کنند، مگر اندکی از آنها که نجاتشان دادیم.» در این آیه خداوند بیان داشته است که همه آنان را، به جز اندکی که از فساد در روی زمین جلوگیری می‌کردند، هلاک کرده است.

۲.۱۱ - امر به معروف به پدر و مادر

خداوند متعال فرموده است : «یا ایها الذین آمنوا کونوا قوامین بالقسط شهداء لله ولو علی انفسکم او الوالدین والاقربین؛ ‌ای کسانی که ایمان آورده‌اید کاملا قیام به عدالت کنید، برای خدا گواهی دهید، اگر چه (این گواهی) به زیان خود شما یا پدر و مادر یا نزدیکان شما بوده باشد.»
این مطلب همان امر به معروف به پدر و مادر و خویشاوندان است.

۲.۱۲ - خیر

«لا خیر فی کثیر من نجواهم الا من امر بصدقة او معروف او اصلاح بین الناس ومن یفعل ذلک ابتغاء مرضاة الله فسوف نؤتیه اجرا عظیما؛ در بسیاری از سخنان در گوشی (و جلسات محرمانه) آنها خیر و سودی نیست مگر کسی که (به این وسیله) امر به کمک به دیگران یا کار نیک یا اصلاح در میان مردم کند، و هر کس برای خشنودی پروردگار چنین کند، پاداش بزرگی به او خواهیم داد.»

۲.۱۳ - اصلاح از آثار امر به معروف

«وان طائفتان من المؤمنین اقتتلوا فاصلحوا بینهما... ؛ هرگاه دو گروه از مؤ منان باهم به نزاع و جنگ پردازند، در میان آنها صلح برقرار سازید.»
اصلاح همان جلوگیری از تجاوز و بازگرداندن به طاعت خداست، و اگر متجاوز برنگشت، خداوند دستور به مبارزه با او را داده و فرموده است : «فقاتلوا التی تبغی حتی تفیء الی امر الله؛ و اگر یکی از آنها بر دیگران تجاوز کند یا طایفه ظلم پیکار کنید تا به فرمان خدا باز گردد.» و این همان نهی از منکر است.

۳ - امر به معروف و نهی از منکر در روایات

---

اما امر به معروف و نهی ازمنکر، در روایات گهربار معصومین (علیهم‌السّلام) از جهات مختلف تبیین شده تا جائی که درباره وجوب، اهمیت، شرایط، آثار فردی و اجتماعی و... این فریضه مهم دینی، هیچگونه ابهامی برای انسان باقی نمی‌گذارد، که در اینجا به اختصار به چند روایت اشاره می‌شود:

۳.۱ - عذاب برای تارکان امر به معروف

از پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) نقل شده که فرمود: هیچ گروهی نیستند که مرتکب گناهی شوند و در میان ایشان کسی باشد که بتواند آنها را نهی از منکر کند و نکند، مگر این که بزودی خداوند همه آنها را به عذابی از جانب خود گرفتار می‌سازد.[۱۷]     (این حدیث را ابو داوود ، در ج۲، ص۴۳۶ کتاب خود و ابن ماجه و ابن حیان - به طوری که در الجامع الصغیر آمده - به سنن حسن آورده‌اند.)

۳.۲ - حفظ ایمان آمر به معروف

از ابوثعلبه خشنی نقل کرده‌اند که وی از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) درباره تفسیر این آیه مبارکه پرسید: «لا یضرکم من ضل اذا اهتدیتم؛ هنگامی که شما هدایت یافتید گمراهی کسانی که گمراه شده‌اند به شما زیانی نمی‌رساند.» پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) می‌فرماید: ‌ای ابوثعلبه، امر به معروف و نهی از منکر نما و هرگاه دیدی که مردم به دنبال حرص و آز هستند و از هوای نفس پیروی می‌کنند و دنیا را برگزیده‌اند و هر صاحب نظری، فریفته نظر خویش است، مواظب خودت باش و توده مردم را رها کن، زیرا در پی شما آشوب‌هایی مانند پاره‌های تیره شب است، کسی که در آن اوقات به دست آویزی همچون دست آویز شما چنگ زند، اجر و مزد پنجاه تن از شما را دارد. گفتند: یا رسول الله، آیا اجر پنجاه تن از آن مردم را؟ فرمود: بلکه از شما را که نیکوکاری را یاری می‌کند در حالی که آنها نمی‌کنند. [۱۹]     (این حدیث را ابن ماجه به شماره ۴۰۱۴، در کتاب الفتن نقل کرده است.) از ابن مسعود درباره تفسیر این آیه پرسیدند، او گفت : اینک زمان تفسیر آن نیست، امروز متن آیه قابل قبول است و لیکن نزدیک است که زمان تفسیر آن فرا رسد؛ آن وقت شما امر به معروف می‌کنید، با شما چنین و چنان عمل می‌کنند و سخن می‌گویید، کسی از شما نمی‌پذیرد، در آن زمان است که باید به خود بپردازید و هنگامی که شما هدایت یافتید، گمراهی کسانی که گمراه شده‌اند به شما زیانی نمی‌رساند. (این حدیث را عبد بن حمید و سعید بن منصور - به طوری که در درالمنثور، ج۲، ص۳۳۹ آمده - از وی نقل کرده است.)

۳.۳ - تسلط بدان بر تارک امر به معروف

رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) همچنین می‌فرمایند: باید امر به معروف و نهی از منکر کنید وگرنه خداوند، بدکاران شما را به شما مسلط می‌کند و از آن پس نیکان شما هر چه دعا می‌کنند مستجاب نمی‌شود. مقصود این است که هیبت و شکوه آنان در نظر اشرار از بین می‌رود در نتیجه، اهمیتی به آنها نمی‌دهند و از آنها نمی‌ترسند.

۴ - عناوین مرتبط

---

امر به معروف؛ امر به معروف (قرآن)؛ امر به معروف و نهی از منکر؛ امر به معروف و نهی از منکر در قرآن؛ اهمیت امر به معروف (قرآن)

۵ - پانویس

---