الکریمکریم (الکریم)، یکی از اسمای حسنای خداوند است . ۱ - معنای لغویکریم، از ریشه کرم ، در لغت به معانی صفوح ( بخشاینده )، حسَن ، شریف و در کل اسمی جامع ِ همۀ خیرات و فضایل و امور پسندیده‌است. [۱]
منصور بن محمد ازهری، تذهیب اللغه، ذیل مادّه، چاپ علی حسن هلالی، مصر ۱۳۸۴.
[۲]
اسماعیل بن‌عبّاد، المحیط فی اللغه، ذیل مادّه، چاپ محمد حسن آل‌یاسین، بیروت ۱۹۹۴م.
[۳]
جوهری، صحاح، ذیل مادّه، تاج اللغه و صحاح العربیه، چاپ احمد عبدالغفور عطار، تهران ۱۳۶۸ش.
همچنین آن را به معنای کسی که خیر بسیار می‌رساند و چیزی که نفعش دوام دارد معنا کرده‌اند. [۴]
کفعمی، ابراهیم بن علی، ج۱، ص۴۵، المقام الاسنی فی تفسیر الاسماء الحسنی، چاپ فارس حسون، قم ۱۴۱۲ق.
اکرم ( صفت تفضیلی از ریشۀ کرم) نیز در برخی منابع به معنای کریم آمده و یکی از اسمای خداوند دانسته شده‌است. [۶]
بیهقی، احمد بن حسین، الاسماء و الصفات، ج۱، ص۷۵،چاپ عمادالدین احمد حیدر، بیروت.
فخر رازی [۷]
محمد بن عمر فخر رازی، لوامع البیانات شرح اسماء الله تعالی و الصفات،ص ۳۴۲ ،چاپ طه عبد الرئوف، تهران ۱۳۶۴ش.
نیز در صفت ذی الجلال و الاکرام ، اکرام را به معنای کریم و اخص از انعام دانسته‌است.۲ - استعمال در قرآنکریم ۲۷ بار در قرآن به کاررفته، که فقط در دو آیه ، یکی به عنوان اسم خدا و دیگری به عنوان صفت خداوند، است. کریم در قرآن، برای وصف رسول ، کتاب (قرآن)، عرش ، ملک ، مقام ، رزق ، اجر ، قول ، مدخل و زوج نیز به کار رفته‌است. [۱۰]
عبدالباقی، محمد فؤاد،معجم المفهرس لالفاظ القران الکریم، ذیل واژه، قاهره ۱۹۳۴م.
[۱۱]
ابوحاتم رازی، الزینه فی الکلمات الاسلامیه العربیه، ج۱، ص۱۰۵-۱۰۶، چاپ حسین‌بن فیض الله همدانی، قاهره، ۱۹۷۵م.
[۱۲]
منصور بن محمد ازهری، تذهیب اللغه، ذیل مادّه، چاپ علی حسن هلالی، مصر ۱۳۸۴.
در روایاتی که در آن‌ها اسمای خداوند احصا شده، کریم یکی از۹۹ اسم حسنای الهی است. [۱۳]
ابن ماجه، سنن، ج۱، ص۱۲۷۰، چاپ محمد فؤاد عبدالباقی، بی جا، بی تا.
[۱۵]
اصفهانی، حافظ ابونعیم، جزء فی طرق حدیث "إن الله تسعه و تسعین اسما"،ج۱، ص۱۳۱، چاپ مشهور بن حسن بن سلمان، مدینه ۱۴۱۳.
[۱۷]
کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۱۲.
۳ - معنا شناسی در دیدگاه مفسرانبر اساس آنچه مفسران و شارحان اسماءالله ذکر کرده‌اند، کریم به سه مفهوم اساسی اشاره دارد: ۱) جواد ، یعنی بخشنده‌ای که بسیار و بدون هیچ مانعی می‌بخشد و کفران و عصیان بندگان در بخشش او اثری ندارد و به معنای والا‌تری یعنی کسی که همۀ افعالش احسان و انعام است. ۲) صفوح ، یعنی کسی که از گناه درمی‌گذرد و عفو می‌کند و برتر از آن، گناه را به حسنه بدل می‌کند. ۳) عزیز [۱۸]
زجاجی، عبدالرحمان بن اسحاق، اشتقاق اسماء الله، ج۱، ص۱۷۶-۱۷۷، چاپ عبدالحسین مبارک، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۲۰]
طوسی،التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل انفطار: ۶.
[۲۱]
بیهقی، احمد بن حسین، الاسماء و الصفات،ج۱، ص۷۳، چاپ عمادالدین احمد حیدر، بیروت.
[۲۳]
محمد بن عمر فخر رازی، التفسیر الکبیر، ذیل انفطار: ۶،قاهره ۱۹۳۴، افست تهران ۱۳۶۳.
[۲۴]
محمد بن عمر فخر رازی، التفسیر الکبیر، ذیل نمل: ۴۰،قاهره ۱۹۳۴، افست تهران ۱۳۶۳.
کریم را به معانی دیگری نیز دانسته‌اند، از جمله کسی که به وعدۀ خویش وفا می‌کند، کسی که امید آرزومندان را ناامید نمی‌کند، و کسی که مستغنی از غیر است و بر عطای خود منت نمی‌گذارد. [۲۵]
ابوحاتم رازی، الزینه فی الکلمات الاسلامیه العربیه، ج۱، ص۱۰۶، چاپ حسین بن فیض الله همدانی، قاهره، ۱۹۷۵م.
[۲۶]
قشیری، عبدالکریم، التبحیر فی التذکیر، ج۱، ص۶۲-۶۳، چاپ ابراهیم بسیونی، قاهره ۱۹۸۶م.
[۲۷]
غزالی، محمد بن محمد، المقصد الاسنی فی شرح اسماء الله الحسنی، ج۱، ص۷۵، بی جا ۱۹۶۱م.
زجاج ، [۲۸]
زجاج، ابراهیم بن سری،تفسیر اسماء الله الحسنی، ج۱، ص۵۰-۵۱، چاپ احمد یوسف دقاق، (قاهره) ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
باتوجه به معنای لغوی کریم، اساس معنای آن را شتاب به سوی امور خیر دانسته و گفته که خداوند اکرم الاکرمین است، زیرا سبب هر خیر و آسان کنندۀ آن است.۴ - مشترک بین انسان و خداکریم از جمله اسمای خداوند است که بر انسان نیز اطلاق می‌شود، اما در معنایی متفاوت؛ برای انسان، مجازی است و برای خداوند، حقیقی. [۲۹]
سمعانی، احمد بن ابوالمظفر، روح الارواح فی شرح الاسماء الملک الفتاح، ج۱، ص۳۲۷، چاپ نجیب مایل هروی، تهران، ۱۳۶۸ش.
[۳۰]
محمد بن عمر فخر رازی، التفسیر الکبیر، ج۱۵، ص۶۷، قاهره ۱۹۳۴، افست تهران ۱۳۶۳.
البته غزالی ، [۳۱]
غزالی، محمد بن محمد، المقصد الاسنی فی شرح اسماء الله الحسنی،ج۱، ص۷۵، بی جا ۱۹۶۱م.
با برشمردن صفات شخص کریم، اشاره کرده‌است که انسان، با تکلف و سختی ، برخی از این معانی را می‌تواند کسب کند، اما تأکید کرده که کریم مطلق ، فقط خداوند است. همچنین حلیمی ، [۳۲]
حسین بن حسن حلیمی، المنهاج فی شعب الایمان، ج۱، ص۲۰۱، چاپ حلیمی محمد فوده، بیروت ۱۳۵۸/۱۹۷۹.
با اشاره به وسعت عطایای الهی، خداوند را سزاوارتر به اسم کریم دانسته‌است.۵ - تقسیم به دو اعتبارکریم را از سویی، به اعتبار این‌که صفت نقص ( دنائت ) را از خداوند نفی می‌کند، از صفات ذات می‌توان به شمار آورد. این نفی دنائت به سبب صفات جلال خداوند دانسته شده است. از سوی دیگر، به اعتبار این‌که فضل و بخشش پیش از همه از خداوند آغاز شده‌است، کریم از صفات فعل به شمار می‌آید. به این معنا، کریم حاصل فضل و جود خداوند است. [۳۳]
ابن فورک، محمد بن حسن، مجرد مقالات الشیخ ابی‌الحسن اشعری، ج۱، ص۴۶، چاپ دانیل ژیمارت، بیروت ۱۹۸۷م.
[۳۴]
قاضی عبدالجبار، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج۴، ص۲۱۲-۲۱۳، چاپ محمد مصطفی حلمی و ابوالوفا غنیمی تفتازانی، (قاهره) بی تا.
[۳۵]
قشیری، عبدالکریم، التبحیر فی التذکیر، ج۱، ص۶۲، چاپ ابراهیم بسیونی، قاهره ۱۹۸۶م.
۶ - منابع(۱) ابن بابویه، التوحید، چاپ سید هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ش. (۲) اسماعیل بن عبّاد، المحیط فی اللغه، چاپ محمد حسن آل‌یاسین، بیروت ۱۹۹۴م. (۳) ابن فورک، محمد بن حسن، مجرد مقالات الشیخ ابی‌الحسن اشعری، چاپ دانیل ژیمارت، بیروت ۱۹۸۷م. (۴) ابن ماجه، سنن، چاپ محمد فؤاد عبدالباقی، بی جا، بی تا. (۵) منصور بن محمد ازهری، تذهیب اللغه، چاپ علی حسن هلالی، مصر ۱۳۸۴. (۶) اصفهانی، حافظ ابونعیم، جزء فی طرق حدیث "إن الله تسعه و تسعین اسما"، چاپ مشهور بن حسن بن سلمان، مدینه ۱۴۱۳. (۷) بیهقی، احمد بن حسین، الاسماء و الصفات، چاپ عمادالدین احمد حیدر، بیروت. (۸) حسین بن حسن حلیمی، المنهاج فی شعب الایمان، چاپ حلیمی محمد فوده، بیروت ۱۳۵۸/۱۹۷۹. (۹) جوهری، صحاح، تاج اللغه و صحاح العربیه، چاپ احمد عبدالغفور عطار، تهران ۱۳۶۸ش. (۱۰) ابوحاتم رازی، الزینه فی الکلمات الاسلامیه العربیه، چاپ حسین بن فیض الله همدانی، قاهره، ۱۹۷۵م. (۱۱) محمد بن عمر فخر رازی، التفسیر الکبیر، قاهره ۱۹۳۴، افست تهران ۱۳۶۳. (۱۲) محمد بن عمر فخر رازی، لوامع البیانات شرح اسماء الله تعالی و الصفات، چاپ طه عبد الرئوف، تهران ۱۳۶۴ش. (۱۳) زجاج، ابراهیم بن سری، تفسیر اسماء الله الحسنی، چاپ احمد یوسف دقاق، (قاهره) ۱۳۹۵/۱۹۷۵. (۱۴) زجاجی، عبدالرحمان بن اسحاق، اشتقاق اسماء الله، چاپ عبدالحسین مبارک، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. (۱۵) سمعانی، احمد بن ابوالمظفر، روح الارواح فی شرح الاسماء الملک الفتاح، چاپ نجیب مایل هروی، تهران، ۱۳۶۸ش. (۱۶) طبرسی ، تفسیر مجمع البیان . (۱۷) طوسی،التبیان فی تفسیر القرآن . (۱۸) عبدالباقی، محمد فؤاد، معجم المفهرس لالفاظ القران الکریم، قاهره ۱۹۳۴م. (۱۹) غزالی، محمد بن محمد، المقصد الاسنی فی شرح اسماء الله الحسنی، بی جا ۱۹۶۱م. (۲۰) قاضی عبدالجبار، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، چاپ محمد مصطفی حلمی و ابوالوفا غنیمی تفتازانی، (قاهره) بی تا. (۲۱) قشیری، عبدالکریم، التبحیر فی التذکیر، چاپ ابراهیم بسیونی، قاهره ۱۹۸۶م. (۲۲) کفعمی، ابراهیم بن علی، المقام الاسنی فی تفسیر الاسماء الحسنی، چاپ فارس حسون، قم ۱۴۱۲ق. (۲۳) کلینی، الکافی. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «کریم»، جلد:۱ صفحه:۷۲۱۱. |