المقتصر فی شرح المختصر (کتاب)جمال الدین ابو العباس احمد بن محمد بن فهد اسدی، معروف به ابن فهد (۷۵۷- ۸۴۱ ق)، مؤلف کتاب المقتصر من شرح المختصر می باشد. ۱ - کتاب شناسیکتاب المقتصر من شرح المختصر یکی از شروح باارزش مختصر النافع یا النافع فی مختصر الشرایع تالیف محقق حلی (م ۶۷۶ ق) می‌باشد. ۲ - انگیزه تالیفمؤلف پس از پایان یافتن مهذب البارع در سال ۸۰۳ ق که شرح مبسوطی بر مختصر النافع می‌باشد برای استفاده افراد مبتدی کتاب المقتصر را تالیف نموده است. این کتاب خلاصه مهذب البارع بوده و جز در موارد نادری، مطلب اضافه‌ای بر آن کتاب ندارد و در موارد زیادی نیز تفصیل مطالب مطرح شده را به آن کتاب حواله می‌دهد. علامه محقق آقا بزرگ تهرانی در الذریعة این چنین می‌گوید: فلابن فهد شرحان علی المختصر النافع ۱- الکبیر الموسوم بالمهذب البارع ۲- الصغیر المختصر منه الموسوم بالمقتصر. این کتاب باصطلاح شرح بالقول (قال.... اقول) می‌باشد. قابل توجه است که کتاب دیگری نیز به همین نام المقتصر من المختصر نیز تالیف شیخ تقی الدین ابو محمد حسن بن داود حلی نیز وجود دارد که در اعیان الشیعة و امل الآمل به آن اشاره شده است. [۲]
اعیان الشیعة، ج۵، ص۱۹۱.
بر خلاف آنچه در کتاب‌های کشف الحجب، ریاض العلماء، روضات الجنات، ریحانة الادب، اعیان الشیعة و الکنی و الالقاب آمده است، المقتصر شرح کتاب ارشاد الاذهان الی احکام الایمان تالیف علامه حلی (م ۷۲۶ ق) نیست بلکه همان طور که گفته شد شرح مختصر النافع و خلاصه کتاب مهذب البارع می‌باشد. [۴]
ریاض العلماء، ج۱، ص۶۵.
[۵]
روضات الجنات، ج۱، ص۷۲
[۶]
ریحانة الادب، ج۸، ص۱۴۶.
[۷]
اعیان الشیعة، ج۳، ص۱۴۸.
[۸]
اعیان الشیعة، ج۳، ص۶۶.
۳ - تالیف و انتشارمؤلف پس از اتمام کتاب مهذب البارع در سال ۸۰۳ ق تصمیم به نوشتن خلاصه این کتاب گرفته‌اند که در نتیجه در ۲۳ ماه مبارک رمضان سال ۸۰۶ ق کتاب المختصر را به پایان رسانیده است. [۱۱]
اعیان الشیعه، ج۵، ص۱۵.
کتاب موجود توسط مجمع البحوث الاسلامیة در چاپخانه سید الشهداء در قم و در سال ۱۴۰۱ ق انتشار یافته است. ۴ - نسخههانسخههای مورد اعتماد برای چاپ کتاب سه نسخه خطی است که عبارتند از: ۱- نسخه مخزن کتابخانه آستان قدس رضوی در مشهد مقدس با شماره ۱۲۵۹۲ که نسخه کاملی است و فقط صفحه اول آن وجود ندارد. این نسخه با کیفیتی خوب و به خط میر جعفر بن میر عبدالله تبریزی است که در سال ۱۰۶۸ ق نگاشته شده است و با رمز «ق» مشخص شده است. ۲- نسخه مخزن کتابخانه آستان رضوی با شماره ۲۶۴۸ که نگارنده آن محمد بن شیخ حبیب الله می‌باشد که تاریخ استنساخ آن سال ۱۱۳۰ ق بوده و با رمز «س» مشخص شده است. ۳- نسخه مخزن کتابخانه آیة الله عظمی مرعشی نجفی در قم با شماره ۲۵۲۴ که از اول تا آخر کتاب است و نویسنده و تاریخ نگارش آن معلوم نیست. در الذریعة نیز به نسخه‌های متعددی از کتاب اشاره شده است. یکی از آنان نسخه حسن بن احمد بن مارونی عاملی است که در آخر آن مؤلف تاریخ اتمام کتاب را نوشته است. این کتاب در سال ۸۱۶ ق استنساخ شده و مؤلف تاریخ اتمام آن را ۸۰۶ ق ذکر نموده است. به نسخه دیگری نیز از سید محمد علی عریضی که متعلق به سماوی بوده است و در سال ۹۹۵ ق نگاشته شده است، در الذریعة اشاره شده است. تصحیح و تحقیق کتاب موجود بوسیله سید مهدی رجائی و در سال ۱۴۱۰ ق در شهر مقدس قم پایان یافته است. ۵ - تقسیم بندی مطالبکتاب المقتصر مانند مختصر النافع شامل چهار قسمت عبادات، معاملات، ایقاعات و احکام می‌باشد. قسمت عبادات شامل کتاب‌های طهارت، صلاة، زکات، خمس، صوم، حج، جهاد و امر به معروف و نهی از منکر از صفحه ۳۲ تا صفحه ۱۶۳ می‌باشد. قسمت معاملات شامل کتاب‌های تجارت، رهن، حجر، ضمان، صلح، شرکت، مضاربه، مزارعه و مساقات، ودیعه و عاریت، اجاره، وکالت، وقوف و صدقات و هبات، سبق و رمایه و وصایا و نکاح، از صفحه ۱۶۴ تا صفحه ۲۶۹ است. قسمت ایقاعات کتاب‌های طلاق، خلع و مبارات، ظهار، ایلاء، لعان، عتق، تدبیر و مکاتبه و استیلاد، اقرار، ایمان، نذر و عهود از صفحه ۲۶۹ تا ۳۲۶ را در بردارد. قسمت احکام شامل کتاب‌های صید و ذبائح، اطعمه و اشربه، غصب، شفعه، احیاء موات، لقطه، مواریث، قضاء، شهادات، حدود، قصاص و دیات از صفحه ۳۲۶ تا آخر کتاب است. ۶ - رموز و کنایاتمؤلف در خطبه ابتدای کتاب به اسامیی که به کنایه و رمز ذکر شده‌اند، اشاره نموده است که عبارتند از: شیخ ابو جعفر محمد بن حسن طوسی- الشیخ شیخ طوسی و شیخ مفید (محمد بن محمد بن نعمان) - الشیخان دو نفر بالا و سید مرتضی علم الهدی- الثلاثة سه نفر بالا و ابی جعفر محمد بن بابویه- الاربعة چهار نفر بالا با پدر شیخ صدوق (علی بن حسین بن بابویه) - الخمسة از پدر شیخ صدوق (علی بن حسین بن بابویه) - الفقیه از ابو جعفر محمد بن بابویه- الصدوق از پدر شیخ صدوق و خود شیخ صدوق- الصدوقین و الفقیهین ابی عقیل عمانی- الحسن احمد بن جنید- ابی علی از دو نفر بالا- القدیمین عبد العزیز بن تحریر البراج- القاضی سلار- ابی یعلی ابی الصلاح حلبی- التقی نجم الدین ابو القاسم جعفر، محقق حلی- المصنف حسن بن مطهر حلی- العلامة محمد بن حسن حلی- فخر المحققین محمد بن مکی- الشهید اما نام کتاب‌هایی که به کنایه ذکر شده است. قال الشیخ فی الکتابین، او کتابی الفروع او الخلاف- المبسوط و الخلاف کتاب الصدوق- من لا یحضره الفقیه کتابی الصدوق- من لا یحضره الفقیه و المقنع کتابی القاضی- المذهب و الکامل. [۱۸]
ریاض العلماء، ج۴، ص۱۵۸.
[۱۹]
ریاض العلماء، ج۱، ص۲۶۵.
[۲۳]
ریحانة الادب، ج۸، ص۱۴۶.
[۲۴]
روضات الجنات، ج۱، ص۷۲.
[۲۵]
اعیان الشیعة، ج۳، ص۱۴۸.
[۲۶]
لؤلؤ البحرین، ج۱، ص۱۵۶.
[۲۸]
المصفی، شماره۶۳.
۷ - پانویس۸ - منبعنرم افزار مجموعه آثار محقق حلي، مرکز تحقيقات کامپيوتري علوم اسلامي. رده‌های این صفحه : آثار محقق حلی
|