المسالک و الممالک«المسالک و الممالک» اثر ابن خرداذبه (ابن خردادبه)، ابو القاسم عبید الله بن عبدالله (متوفی ۲۸۰ ق) به زبان عربی است. این کتاب از نخستین آثار جغرافیایی دوره اسلامی است و سالیان سال یکی از منابع اصلی نویسندگان و جغرافی دانان در زمینه جغرافیا و جغرافیای تاریخی بوده است. دانشمندان بسیاری همچون مقدسی و مستوفی و امین احمد رازی نویسنده «هفت اقلیم» به آن مراجعه کرده‌اند. ۱ - ساختار کتابکتاب از دو بخش تشکیل شده است: بخش اول تحت عنوان صفت الارض در هشت فصل مرتب شده و قسمت دوم کتاب مربوط به کتاب خراج و صنعت کتابت از ابن فرج قدامة بن جعفر کاتب بغدادی است، که از باب یازدهم تا باب هفدهم آن کتاب را در بردارد. ۲ - گزارش محتواکتاب طبق معمول آثار جغرافیایی با اطلاعات مرسوم جغرافیای ریاضی و مخصوصا توصیف شکل زمین بنابر نظر بطلمیوس آغاز می‌شود. مؤلف فصلی کوتاه درباره جهت قبله شهرها، قسمت مهمی را به سخن از سواد عراق اختصاص داده و تقسیمات اراضی و نوع خراج آن را یاد کرده و درباره تاریخ آن نیز در این جا و در موارد دیگر کتاب ملاحظاتی به قلم آورده است. وی در قسمتی از کتاب به یادآوری پادشاهان قدیم، از فریدون به بعد، بر اساس منابع فارسی پرداخته و از پادشاهان ایران و روم و ترک نام برده است. نویسنده به دلیل داشتن مسئولیت ریاست دیوان برید (پست) ولایت جبال، موفق به جمع آوری اطلاعات مفید و ارزنده‌ای در توصیف راه‌های تجاری و مناطقی چون هند، چین، کره و ژاپن شده است. هر چند که در جاهای متعدد واقعیات با افسانه‌ها و شایعات درهم آمیخته، اما جغرافی دانان بعدی همواره به این کتاب مراجعه می‌کرده‌اند. کتاب مسالک و ممالک به دانش جغرافی اختصاص دارد. ابن خردادبه اثر خویش را پس از اقامتش در کنار دجله، در سامرا و بین سالهای ۲۳۴- ۲۳۰ ق نگاشت. به نظر می‌رسد مؤلف اثر خود را در دو نوبت نگاشته و در نوبت دوم تغییراتی نیز در آن داده است. بعضی از محققان نیز معتقدند که علیرغم اصالت اثر، مختصری از این کتاب به دست نسل‌های بعدی رسیده و تغییراتی در آن داده شده است. ۲.۱ - ویژگی‌های کتاباین کتاب احتمالا نخستین اثر با عنوان عمومی مسالک و ممالک است و مؤلف آن نخستین فردی است که کتابی در جغرافیای اقتصادی گردآوری کرده و اثر وی برای ما باقی مانده است. طرح مباحث اقتصادی در اثر ابن خردادبه بیشتر بدان جهت است که اولا مؤلف ایرانی الاصل مسالک و ممالک از سنت ایرانی در جغرافی نگاری پیروی نموده است و جغرافی نگاران پیرو سنت ایرانی برای مسائل مربوط به خراج و محصولات و معادن سرزمین‌ها اهمیت فراوان قائل بوده‌اند. ثانیا مؤلف به جهت شغل حکومتی خویش نه تنها با راه‌های ممالک اسلامی به ویژه ایران آشنا بوده بلکه نیاز جدی به داشتن اطلاعات مبسوط از اوضاع اقتصادی جبال داشته است. از دیگر وجوه اهمیت مسالک و ممالک آنست که این اثر بر آثار جغرافیایی پس از خود تاثیر فراوانی گذارده است. ابن حوقل صاحب صورة الارض در تدوین اثر خود از مسالک و ممالک سود جسته است. مقدسی که اثر بسیار ارزشمندی در جغرافیا بنام احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم گردآوری کرده، ابن خردادبه را از پیشوایان دانش جغرافی می‌شمرد. ظاهرا نزدیکی ابن خردادبه به خلافت عباسی این امکان را مهیا ساخته بود که وی از آرشیوهای حکومتی استفاده کند و بدین جهت مورد وثوق جغرافی دانان پس از خود قرار گرفته بود، هر چند از سوی بعضی نویسندگان اسلامی چون ابو الفرج اصفهانی به بی دقتی متهم شده است. ابن خردادبه در بیان حدود اقالیم و راهها از بطلمیوس استفاده نموده و لذا نفوذ و تاثیر سنت یونانی در جغرافیای اسلامی از همان ابتدا همپای نفوذ و تاثیر سنت ایرانی وجود داشته است. نویسنده در اثرش به «وصف زمین و چگونگی ساختار، قبله، راهها و سرزمین‌ها» پرداخته است. وی همچنین قبله و خراج هر سرزمین و تحول خراج در گذشته و حال، پادشاهان زمین و القاب آنها، راهها، منزلگاه‌ها، تقسیمات سرزمین‌ها، اقوام و نژادها، جزایر و آبها، شگفتی‌های زمین و اطلاعات تاریخی را مورد توجه قرار داده و بر خلاف ابن واضح (یعقوبی) صاحب البلدان، فاصله‌ها را بر حسب میل و نه منزل یا روز معین کرده و از این نظر دقیق تر از البلدان است. وی محدوده جغرافیایی کار خود را تا چین، کره و ژاپن گسترش داده ولی در مواردی وقایع را از افسانه‌ها تمییز نداده است. این امر که مؤلف به سفرهای طولانی نپرداخته را می‌توان مهمترین نقطه ضعف مسالک و ممالک دانست ولی بدون تردید استفاده از آرشیوهای حکومتی، اطلاعات جغرافیای انسانی- اقتصادی و قدمت تاریخی، آن را در مجموع اثری منحصر به فرد می‌سازد. ۲.۲ - قسمت اساسی کتابقسمت اساسی کتاب شامل توصیف راه هاست که از لحاظ تفصیل متفاوت است. البته کتاب به توصیف راهها بسنده نکرده بلکه مطالب دیگری نیز دارد که گویا بعدها بدان افزوده‌اند، مانند گفتگو از تقسیم زمین که خطاهای مکرر دارد، همچنین از عجایب جهان و بناهای معروف و غیره سخن به میان آورده است. کتاب ابن خردادبه از دو عنصر بالنسبة متفاوت ترتیب یافته است: ازیک سو مطالب خشک و رسمی بسیار مهمی را پیرامون راهها، مسافات، میزان خراج، القاب، عناوین و غیره را می‌توان در آن مشاهده نمود و از سوی دیگر با مطالبی پیرامون شگفتی‌ها می‌توان دید که تا اندازه‌ای دور از باور است. ناهماهنگی مطالب کتاب باعث شده که جغرافی شناسان در ارزشیابی کار او اختلاف کنند. از این رو کتاب وی محتاج هماهنگ کردن این مایه‌ها ویک فصل بندی دقیق است. [۱]
ایگناتی، کراچکوفسکی، تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلامی، ص۱۲۰- ۱۲۳.
[۲]
دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۳، مدخل ابن خردادبه ۴۰۹-۴۱۴.
[۳]
صالحی، نصر الله، کتابشناسی جغرافیای تاریخی اسلام و ایران، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره ۳۱، اردیبهشت ۱۳۷۹، ص۵.
۳ - پانویس
۴ - منبعنرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |