المراسم فی الفقه الإمامی (کتاب)مؤلف كتاب المراسم ابو یعلی سلار ( سالار) بن عبد العزيز ديلمى طبرستانى( م ۴۴۸ ق) است، اين كتاب مجموعه‌اى از فتاواى فقهى مؤلف است كه در آن از طرح نظريات و اختلافات بين مذاهب اسلامى خوددارى شده است اگر چه مؤلف در ساير كتاب‌هاى فقهى مفصلش به طرح تفصيلى مباحث فقهى پرداخته است . تقسيم مباحث كتاب به عبادات و عقود و سپس تقسيم عقود به معاملات و احکام و به تعبير ديگر تقسيم‌بندى مباحث فقهى به سه قسمت عبادات، معاملات و احكام از زمان تأليف اين كتاب متداول شده است. ۱ - اعتبار كتابكتاب المراسم يكى از معروفترين كتاب‌هاى فقهى قدماء مى‌باشد، اين كتاب شبيه رساله‌هاى عمليه متداول در زمان ما تأليف شده است. هيچ كدام از كتاب‌هاى فقهى مشهور در زمان مؤلف همچون« المقنع » و« الهدایة » شیخ صدوق ( م ۳۸۱ ق) و« الانتصار» و« جمل العلم و العمل » سید مرتضی ( قده) از نظر نظم در تقسيم‌بندى مباحث و مسائل كتاب قابل مقايسه با اين كتاب نيستند. نظم در دسته‌بندى مباحث كتاب در عين متن روان و دقت بى‌نظير در مباحث فقهى اين كتاب را از ساير كتب فقهى ممتاز نموده است. تقسيم مباحث كتاب به عبادات و عقود و سپس تقسيم عقود به معاملات و احکام و به تعبير ديگر تقسيم‌بندى مباحث فقهى به سه قسمت عبادات، معاملات و احكام از زمان تأليف اين كتاب متداول شده است. اگر چه مؤلف از اخص خواص سيد مرتضى (قده) بوده و گاهى به نيابت از وى در بغداد تدريس مى‌كرده است، با اين حال سبك طرح مباحث كتاب برخلاف سيد مرتضى بر اساس اجماع و آيات قرآن نيست بلكه مؤلف به روايات و خبر واحد عنايت خاصى داشته و در جاى جاى كتاب از آنها استفاده كرده است. همان‌طور كه مؤلف در خطبۀ كتاب و همين‌طور خاتمۀ كتاب ذكر نموده است اين كتاب براى تدريس در حوزه‌هاى علميه تأليف شده است. در خطبۀ كتاب اين گونه مى‌گويد: قد عرفت على جمع كتاب مختصر تجمع كل رسم و يحتوى كل حتم من الشريعة و أقيمه على القسمة ليتقرب حفظه و يسهل درسه. و در خاتمۀ كتاب: فقد أتينا في هذا الكتاب على كتب الفقه مع الاختصار جنبنا الاطالة و الاكثار و جعلناه تذكرة للعالمين و اماما للدارسين. مؤلف در اين كتاب برخلاف كتاب‌هايى نظير الانتصار و المسائل الناصریات و نظاير آن توجهى به نظريات علماى مذاهب اسلامى نداشته بلكه با تمام توان نظريات شیعه را بصورت مدون و منضبط و به زيباترين وجه جمع‌آورى نموده است. اين كتاب بيشتر به سبك جمل العلم و العمل سيد مرتضى تأليف شده كه به اصطلاح فقه مختصر بوده و به رساله‌هاى عمليه متداول شبيه است. ۲ - تأليف و انتشاراز تاريخ دقيق تأليف كتاب اطلاع دقيقى در دست نيست اما با توجه به اين كه در بحث غسل ميت از شیخ مفید با عبارت رضى اللّه عنه ذكر شده است بايد پس از ۴۱۳ ق نوشته شده باشد. اين كتاب اولين بار در سال ۱۲۷۶ در ضمن مجموعۀ جوامع الفقهیه چاپ شده است. چاپ اول كتاب موجود در سال ۱۴۰۰ ق در نجف اشرف بوسيلۀ منشورات حرمين پاساژ قدس در سال ۱۴۰۴ تجديد چاپ شده است. محقق و مصحح كتاب دكتر محمود بستانی عضو هيئت رئيسۀ تدريسى دانشگاه نجف اشرف بوده است. ۳ - اسامى كتاباين كتاب داراى اسامى مختلفى در كتب تراجم مى‌باشد كه عبارتند از: ۱- المراسم العلوية في الفقه الإمامي. ۲- المراسم العلوية في الفقه و الأحكام النبويّة (ذ/ ۲۰/ ۲۹۸). ۳- الأحكام النبوية و المراسم العلوية (ذ/ ۲۰/ ۲۹۸). ۴- الرسالة( اين نام به علت اختصار مطالب آن تعيين شده است). [۶]
أعيان الشيعة، سيد محسن حسيني عاملي، ج۷، ص ۱۷۱.
[۸]
روضات الجنات، محمد باقر موسوی خوانساری، ج۲، ص ۳۷۲ .
۵- المراسم العلوية و الأحكام النبوية. ۶- المراسم العلوية في الأحكام النبويّة. ۷- المراسم العلوية (ذ/ ۱/ ۷۴). ۴ - نسخههادر الذریعة به نسخه‌اى كه به خط سيد حسين بن محمد حسين طوسى( م ۷۰۲ ق) و نسخۀ شیخ محمد سماوی و نسخۀ سید محمد علی روضاتی در قرن ۱۲ در اصفهان اشاره نموده است. در مقدمۀ ناشر از كتاب موجود از نسخه‌اى كه كتاب از روى آن چاپ شده است مطلبى بيان نشده است. در كتاب مقدمه‌اى بر فقه نسخه‌هاى متعددى نام برده شده‌اند كه عبارتند از: - نسخۀ دانشگاه الهيات در مشهد مقدس، نوشته شده در سال ۶۹۱ - نسخۀ كتابخانۀ آستان قدس رضوى با شمارۀ ۲۶۵۸ - نسخۀ كتابخانۀ آية اللّه عظمى نجفى مرعشى با شماره‌هاى ۲/ ۲۹۳۲ كه در قرن نهم نوشته شده - و نسخۀ ديگر به شمارۀ ۳/ ۴۶۳۴ كه در سال ۹۲۱ نوشته شده است. ۵ - شروح۱- العلائم في شرح المراسم، تأليف سيد محمد على بن صدر الدين موسوى عاملى( م ۱۲۷۴ ق)، معروف به آقا مجتهد . [۱۵]
أعيان الشيعة، سيد محسن حسيني عاملي، ج ۱۰، ص ۶.
۲- شرح جماعتى بر كتاب مراسم، كه در كتاب ذكرى در بحث تسلیم به آن اشاره شده است و بعضى از مطالب آن ذكر شده است. [۱۶]
أعيان الشيعة، سيد محسن حسيني عاملي، ج ۷، ص ۱۷۱.
البته كتاب مراسم با همۀ اختصارش بوسيلۀ محقق اول( قده) يا محقق حلی ( م ۶۷۶ ق)، خلاصه شده است كه در ریاض العلماء به آن اشاره شده است: أقول قد اختصر المحقق( قده) بالتماس بعض أصحابه كتاب مراسمه المعروف بالرسالة مع اختصار أصل الرسالة في نفسها و هذا الاختصار موجود عند الفاضل الهندي باصبهان. [۱۷]
رياض العلماء، عبدالله افندی، ج ۲، ص ۴۴۳.
۶ - فهرست مطالبمباحث فقهى كتاب به دو قسمت عبادات و معاملات( عقود و احكام) تقسيم شده است هر كدام از اين قسمت‌ها به كتاب‌هاى مختلف و مباحث كتاب‌ها نيز با عنوان ذكر تقسيم شده‌اند. قسمت عبادات كتاب‌هاى طهارت ، صلاة ، صوم ، حج ، اعتکاف و زكوة را در بردارد. قسمت معاملات نيز شامل عقود و احكام مى‌باشد. قسمت عقود شامل كتاب‌هاى نکاح و متعلقات آن مكاسب و متعلقات آن، اجاره ، ايمان، نذرها، عتق ، تدبیر ، مكاتبه، رهن، ودیعه ، عاریه ، مزارعه ، مساقات ، ضمان ، کفالت ، حواله ، وکالت ، وقف ، صدقه ، هبه و وصايا است. احكام نيز شامل جنايات و غير جنايات است. قسمت جنايات به دو كتاب ديات و حدود تقسيم مى‌شود. قسمت غير جنايات شامل كتاب‌هاى لقطه ، صید و ذبائح، اطعمه و اشربه، مواريث و قضاء مى‌باشد. اگر چه مؤلف در صفحۀ ۲۸ مى‌گويد: و المعاملات تنقسم قسمين، عقود و احكام، امّا در صفحۀ ۱۴۳ معاملات( غير عبادات) را به عقود و غير عقود تقسيم مى‌نمايد و از غير عقود تعبير به احكام نمى‌كند. از طرفى مؤلف در صفحۀ ۲۸ در حالى كه اقسام احكام( غير عقود) را ذكر ننموده است ولى در صفحۀ ۱۴۳ مى‌گويد: و قد ذكرنا في صور الكتاب أقسام ذلك كلّه فلا وجه لإعادته، كه اين مطلب صحيح نمى‌باشد. نكتۀ قابل ذكر اين كه بعضى از مباحث كتاب در زير مجموعۀ مباحث ديگر مطرح شده است، مبحث خمس در زير مجموعۀ زکاة و مبحث انواع طلاق‌ها در زير مجموعۀ مبحث نكاح ذكر شده است. ۷ - ويژگىهااز ويژگى‌هاى مهم كتاب اختصار و ایجاز و دورى از طرح مباحث فقهى بصورت مستدل و مفصل است. اين كتاب مجموعه‌اى از فتاواى فقهى مؤلف است كه در آن از طرح نظريات و اختلافات بين مذاهب اسلامى خوددارى شده است اگر چه مؤلف در ساير كتاب‌هاى فقهى مفصلش به طرح تفصيلى مباحث فقهى پرداخته است همچنان كه در بحث نمازهاى مستحبى در ماه مبارک رمضان به آن اشاره نموده است اما در اين كتاب مبناى وى بر نگارش مختصر اين مباحث مى‌باشد. از ديگر ويژگى‌هاى كتاب تقسيم‌بندى بى‌نظير مباحث مختلف كتاب است كه در كمتر كتاب فقهى قدماء ديده مى‌شود. به عنوان نمونه در تقسيم بندى‌هايى نظير كشيدن آب از چاه، نصاب‌هاى متفاوت در زكاة، اقسام مرگ، مكاسب محرمه و اقسام نماز ، مؤلف به دقت و بسيار مرتب و منظم اقسام آنان را بيان نموده است. از ديگر ويژگى‌هاى كتاب توجه مؤلف به نظريات و اقوال ساير فقهاء است كه با عبارت« أصحابنا» آنها را نام برده است . وى بر خلاف استادش سيد مرتضى( قده) صرفا به اجماعات استناد نجسته است بلكه به روايت و خبر واحد و اقوال اصحاب نيز توجه نموده و از آنان استفاده نموده است. از ويژگى‌هاى ديگر اين كه مؤلف در بيان روايات آنان را به صورت مبهم بيان نموده تا جايى كه خواننده در بدست آوردن منابع آن دچار مشكل و سردرگمى مى‌شود. به عنوان نمونه وى از عبارت« روى» ،« وردت الرواية» ،« في بعض الروايات» ،« على الرواية الأخرى» ، ان صحت الرواية ، المأثور من آل الرسول ، المتلقى عن الأئمة علیه السلام ، و يا حتى گاهى از لفظ قيل به معنى روى استفاده نموده كه راوى و سند روايت مشخص نشده است. ۸ - نظريات جديدكتاب مراسم پر از ابتكارات و نظريات جديد مؤلف است كه به مهم‌ترين آنان اشاره مى‌شود. ۱- اولين فردى كه نظريۀ حرمت اقامۀ نماز جمعه در زمان غیبت را مطرح نمود مؤلف مى‌باشد. در روضات الجنات اين گونه آمده است: هو أول من اخترع القول بحرمة إقامة الجمعة في زمان الغيبة. [۴۵]
أعيان الشيعة، سيد محسن حسيني عاملي، ج۷، ص ۱۷۱.
[۴۶]
روضات الجنات، محمد باقر موسوی خوانساری، ج ۲، ص۳۷۰.
وى وقت نماز مغرب را غروب خورشيد مى‌داند اما وقت نماز عشاء را ناپديد شدن شفق قرمز مى‌داند و همين‌طور وقت نماز مغرب را تا جايى كه سه ركعت به پنهان شدن شفق قرمز، باقى مانده است ذكر نموده است. از ديگر نظريات وى اين كه حد ترخص در حكم مسافر بودن را فقط نشنيدن اذان ذكر نموده است و ديده نشدن ديوارهاى شهر را شرط نمى‌داند. ۹ - گفتار بزرگانرياض العلماء: و هو من أجل تلامذة المفيد و المرتضى و صاحب كتاب المراسم المعروف، و هو رضي اللّه عنه قد كان رئيس القائلين بحرمة صلاة الجمعة في زمن الغيبة. [۴۹]
رياض العلماء، عبدالله افندی، ج ۲، ص ۴۳۸.
أعیان الشیعة : المراسم العلوية في الأحكام النبوية في الفقه مطبوع و قد يعبر عنه بالرسالة اختصارا و قد توهم بعضهم التعدد و هو خطأ و في الرياض اختصر المحقق جعفر بن سعيد حلي كتاب المراسم كما سبق في ترجمته. [۵۰]
أعيان الشيعة، سيد محسن حسيني عاملي، ج ۷، ص ۱۷۱.
الذريعة: المراسم العلوية في الفقه و الأحكام النبوية، اسمه الأحكام النبوية و المراسم العلوية و اشتهر بالمراسم. ۱۰ - فهرست منابع- الذریعة ۲، ۲۹۸. - اعیان الشیعة ۷، ۱۷۰ و ۱۷۱. - امل الآمل ۲، ۱۲۷، ۱۲۸. - معالم العلماء ۱۳۵. - روضات الجنات ۲، ۳۷۱. - ریاض العلماء ۲، ۴۳۸. - ریحانة الادب ۳، ۵۰. - فوائد رضویة ۲۰۳. - الکنی و الالقاب ۲، ۲۳۸. - معجم مؤلفی الشیعة ۱۸۱. ۱۱ - پانویس۱۲ - منبعنرم افزار جامع فقه أهل البيت عليهم السلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. نرم افزار جامع فقه اهل البیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |