اسکناساسکناس (Banknote) یا پول کاغذی از سوی آحاد مردم به‌عنوان وسیله پرداخت یا واسطه مبادله پذیرفته شده و واحد محاسبه و ملاک سنجش ارزش است. اسکناس نخستین بار در نیمه قرن دهم میلادی در چین جنوبی ایجاد شده و ظاهرا به تقلید از چین در ایران، سال ۶۹۳ هجری قمری اسکناسی به‌نام چاو منتشر شد. از منابع تاریخی برمی‌آید که مسلمانان در تاسیس مؤسسات پولی و به‌کارگیری شکل‌های اولیه پول کاغذی پیشگام بوده‌اند. در سال ۱۳۲۱ پول اعتباری در ایران، غیرقابل تبدیل به طلا و نقره اعلام شد و از این تاریخ، اسکناس ارزش مستقل پیدا کرد. و در سال ۱۳۳۹ با تصویب قانون بانکی و پولی کشور، بانک مرکزی ایران تاسیس گردید و کلیه امور مربوط به چاپ و نشر اسکناس به این بانک محوّل شد. ۱ - تاریخچهاسکناس در اصل از آسی‌نیای (Assignat) فرانسوی گرفته شده که در زبان روسی به‌صورت آسیگناتیسا (Assignatsia) و در زبان فارسی، با تغییر لفظی در دوره فتحعلی شاه به‌صورت اسکناس درآمد. [۱]
مریدی، سیاوش و نوروزی، علیرضا، فرهنگ اقتصادی، تهران، پیشبرد و نگاه، ۱۳۷۳، چاپ اول، ص۴۹.
اسکناس یکی از انواع پول است. اصطلاحا پول کاغذی را اسکناس می‌نامند. و پول آن چیزی است که از سوی آحاد مردم به‌عنوان وسیله پرداخت یا واسطه مبادله پذیرفته شده و واحد محاسبه و ملاک سنجش ارزش است. [۲]
شاکری، عباس، اقتصاد کلان نظریه‌ها و سیاست‌ها، تهران، پارس‌نویسا، ۱۳۸۷، چاپ اول، جلد ۲، ص۸۰۸.
اسکناس (یا همان پول کاغذی)، که اکنون در همه کشورهای جهان جریان دارد، نخستین بار در نیمه قرن دهم میلادی در چین (مدت کوتاهی قبل از ظهور چنگیزخان) رواج یافت. ظاهرا به تقلید از چین در ایران، سال ۶۹۳ هجری قمری اسکناسی به‌نام چاو منتشر شد. این امر در دوران سلطنت گیخاتوخان نوه هلاکو خان، بنابر توصیه عزالدین مظفر مشاور وی انجام گرفت. ولی بر اثر مخالفت مردم، حکم رواج آن لغو گردید. [۳]
فرجی، یوسف، پول، ارز و بانکداری، تهران، شرکت چاپ و نشر بازرگانی، ۱۳۸۵، چاپ هشتم، ص۳۶.
[۴]
توتونچیان، ایرج، اقتصاد پول و بانکداری، تهران، مؤسسه پولی و بانکی، ۱۳۷۵، چاپ اول، ص۳۲.
از منابع تاریخی برمی‌آید که مسلمانان در تاسیس مؤسسات پولی و به‌کارگیری شکل‌های اولیه پول کاغذی پیشگام بوده‌اند. [۵]
توتونچیان، ایرج، اقتصاد پول و بانکداری، تهران، مؤسسه پولی و بانکی، ۱۳۷۵، چاپ اول، ص۲۸.
[۶]
یوسفی، احمدعلی، پژوهشگاه فرهنگ و‌اندیشه اسلامی، ۱۳۷۷، چاپ اول، ص۴۱.
در ایران بعد از لغو رواج چاو (نوعی پول کاغذی که در دوره ایلخان گیخاتوخان به تقلید از چین در ایران رواج یافت) برای مدت‌های طولانی دیگر سخنی از پول کاغذی به‌میان نیامد؛ [۷]
فرجی، یوسف، پول، ارز و بانکداری، تهران، شرکت چاپ و نشر بازرگانی، ۱۳۸۵، چاپ هشتم، ص۳۷.
اگرچه در این مدت از رسید و برات در معاملات استفاده می‌شد. به‌عنوان مثال در نیمه دوم سده نوزده و عمدتاً در مراکز مهم تجاری نظیر تبریز، اصفهان و شیراز، رسیدی به‌نام "بیجک" رواج داشته و در همان شهرهایی که صادر می‌شده، تا حدودی نقش اسکناس را ایفا می‌کرده است.نخستین پول رسمی کاغذی در ایران در تاریخ ۱۲۶۷هجری شمسی به‌وسیله بانک شاهنشاهی منتشر شد. اسم این اسکناس شاهی بود و رسید پول تمام عیار به‌شمار می‌آمد. [۸]
داودی، پرویز و حسین صمصامی، اقتصاد پول و بانکداری، تهران، دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۸۸، ص۶۸.
امتیاز تاسیس این بانک و نیز نشر انحصاری اسکناس در ایران به‌مدت ۶۰ سال از طرف ناصرالدین شاه به یک تبعه انگلیسی به‌نام بارون جولیوس دو رویتر اعطا گردید و از همان ابتدا به نشر اسکناس‌های از یک تا هزار تومان اقدام نمود. [۹]
فرجی، یوسف، پول، ارز و بانکداری، تهران، شرکت چاپ و نشر بازرگانی، ۱۳۸۵، چاپ هشتم، ص۳۷.
سیاست بانک در امر چاپ اسکناس در داخل کشور به این ترتیب بود که اسکناس‌های هر شعبه فقط در شعبه همان شهر قابل قبول بود. مثلا اسکناس‌های تبریز در تهران نمی‌توانست رواج داشته باشد. در نتیجه این امر، امکان بسط مبادله و تجارت بین مناطق مختلف محدود می‌شد. [۱۰]
طبیبیان، محمد، اقتصاد کلان، تهران، موسسه عالی پژوهش در برنامه‌ریزی و توسعه، چاپ اول، ۱۳۷۹، ص۳۷۴-۳۷۵.
بانک ملی در شهریور ۱۳۰۷ تاسیس شد. دو سال بعد به موجب قراردادی بین دولت ایران و بانک شاهنشاهی، ایران از شش درصد سهم خود از عایدی خالص بانک شاهنشاهی چشم پوشید و با پرداخت دویست هزار لیره انگلیسی حق انتشار اسکناس در کشور را بازخرید نمود. [۱۱]
توتونچیان، ایرج، اقتصاد پول و بانکداری، تهران، مؤسسه پولی و بانکی، ۱۳۷۵، چاپ اول، ص۳۸.
بنابراین از اسفند ماه ۱۳۱۰ تا خرداد ماه ۱۳۳۹ حق انحصاری چاپ و نشر اسکناس در اختیار بانک ملی قرار گرفت. [۱۲]
فرجی، یوسف، پول، ارز و بانکداری، تهران، شرکت چاپ و نشر بازرگانی، ۱۳۸۵، چاپ هشتم، ص۳۹.
باید توجه داشت تا سال ۱۳۱۳ این اسکناس، قابلیت تبدیل صددرصد به طلا و نقره را داشت؛ ولی در این تاریخ به ۶۰% رسید؛ تا اینکه در سال ۱۳۲۱ پول اعتباری، غیرقابل تبدیل اعلام شد و از این تاریخ، اسکناس ارزش مستقل پیدا کرد و دیگر رسید طلا و نقره محسوب نمی‌شد. [۱۳]
داودی، پرویز و صمصامی، حسین، اقتصاد پول و بانکداری، تهران، دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۸۸، ص۶۸.
در سال ۱۳۳۹ با تصویب قانون بانکی و پولی کشور، بانک مرکزی ایران تاسیس گردید و کلیه امور مربوط به چاپ و نشر اسکناس به این بانک محوّل شد.۲ - انواع رسیدبنابر آنچه تاریخ نشان می‌دهد "برات" به‌عنوان نخستین وسیله پرداخت کاغذی بوده است. از قرن شانزدهم میلادی، برات‌ها ظهرنویسی (پشت‌نویسی) می‌شد و در معاملات به‌جای پول‌های فلزی مورد استفاده قرار می‌گرفت. برات، بازدهی در انجام معاملات را تا مقدار قابل ملاحظه‌ای افزایش داد. وسیله مبادله کاغذی دیگری که در انجام معاملات به‌کار گرفته می‌شد، "رسید" بود، که در ایران به آن "بیجک" می‌گفتند. این رسیدها در سه مرحله به‌صورت اسکناس امروزی در آمد: ۲.۱ - همشکلدر مرحله اول هم‌زمان با مقبولیت و به‌کارگیری این رسیدها، این اندیشه شکل گرفت که رسید‌هایی استاندارد (هم‌شکل) و با مبلغ مشخص و از قبل آماده‌شده به‌وجود آورند و از طرف صادرکننده آن، این تعهد وجود داشت، که هرگاه این رسیدها به وی ارائه گردد، بلافاصله به مسکوک طلا و نقره تبدیل شود. این ابتکار، اولین بار توسط یک بانک‌دار سوئدی به‌نام "پالمستروخ" در سال ۱۶۵۶ میلادی، صورت گرفت. در این مرحله، تورّمی وجود نداشت؛ زیرا صرّافان و بانک‌داران به مقدار طلا و نقره موجود در صندوق خود اسکناس منتشر می‌کردند. ۲.۲ - با پشتوانه ضعیفدر مرحله دوم، رسیدها، مقبولیت عامه یافتند و بانک‌داران، اعطای وام خود را محدود به مقدار پول فلزی موجود در صندوق خود نکردند و شروع به چاپ رسید‌های به‌صورت گسترده کردند و در این امر، آن‌قدر افراط کردند که اعتماد مردم به اسکناس‌ها کاهش پیدا کرد. مردم برای تبدیل اسکناس‌های خود به پول فلزی به بانک‌ها هجوم بردند و چون بانک‌ها توان پاسخ‌گویی به درخواست آنها را نداشتند، بحران‌های پولی به‌وجود آمد. نمونه بسیار روشن آن، قضیه بانکداری جان لاو (John Law: ۱۶۷۱-۱۷۲۹) در فرانسه بود. در این دو مرحله، که ذکر شد، اسکناس سند طلا و نقره بود و خودش ارزش ذاتی نداشت. ۲.۳ - بدون پشتوانهدر مرحله سوم دولت‌ها به‌دلیل بحران‌های که در پی انتشار بی‌رویه اسکناس رخ داد، یکی پس از دیگری غیرقابل تبدیل شدن اسکناس‌ها به طلا و نقره را اعلام کردند. عدم‌تبدیل اسکناس به پول فلزی گران‌بها حادثه بسیار مهمی در امور تجارت به‌شمار آمد و تغییر عمده‌ای را در ماهیت اسکناس در پی داشت. تا قبل از این، مردم از آنجا که اسکناس را سند طلا و نقره می‌دانستند، آنرا می‌پذیرفتند. ولی دیگر چنین نبود و اسکناس خودش ارزش پیدا کرده و در مبادلات به‌عنوان واسطه قرار می‌گیرد. [۱۴]
توتونچیان، ایرج، اقتصاد پول و بانکداری، تهران، مؤسسه پولی و بانکی، ۱۳۷۵، چاپ اول، ص۳۱-۳۵.
[۱۵]
یوسفی، احمدعلی، پژوهشگاه فرهنگ و‌اندیشه اسلامی، ۱۳۷۷، چاپ اول، ص۴۳-۴۸.
۳ - هویتاسکناس فعلی دارای چند مشخصه است که با مجموع آنها ارزش اعتباری خاص خود را دارد. آن مشخصات ظاهری عبارتند از: [۱۶]
ابراهیمی، محمدحسین، پول بانک صرافی، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۶، ص۱۵-۱۶.
الف: کاغذ و رنگ مخصوص آن؛ که تعلق آن به کشور صادر و چاپ‌کننده را می‌رساند. ب: دارای علائم ظاهری و مخفی با شماره‌های سریال است. ج: امضا و تایید آن از جانب بانک مرکزی است. بنابراین اسکناس با تایید از جانب دولت صادرکننده آن می‌تواند مالکیت اعتباری یابد و علاوه‌بر همه این ویژگی‌ها، هویت ذهنی هم برای مردم در مورد پول اسکناس ایجاد شود؛ که به آن قدرت خرید و پذیرش عمومی نیز بدهد؛ یعنی مردم باور کنند این نوع اسکناس، قدرت خرید و واسطه‌گری را دارد. ضمن اینکه، اسکناس، گاهی هویت منطقه‌ای و گاهی قاره‌ای و گاهی بین‌المللی دارد. ۴ - ضرورتپول کاغذی دوای درد همه حاکمان نیازمند تاریخ است و از نقطه‌نظر منافع جوامع بشری نیز استفاده از این نوع پول، به‌مراتب با صرفه‌تر از پول‌های فلزی است و همچنین در معاملات و مبادلات منطقه‌ای، نقل و انتقال مقدار زیادی پول فلزی بسیار پرمخاطره بود. [۱۷]
توتونچیان، ایرج، اقتصاد پول و بانکداری، تهران، مؤسسه پولی و بانکی، ۱۳۷۵، چاپ اول، ص۲۵.
در قرون جدید هم انقلاب صنعتی، باعث افزایش شتابنده در مازاد تولید بر مصرف خانوار‌ها و بنگاه‌ها گردید و رشد نرخ تولیدات کالاها و خدمات قابل مبادله، به‌مقدار قابل توجهی نسبت به رشد نرخ استخراج و عرضه پول بیشتر بود و از طرف دیگر، برای جلوگیری از رکود، اقتصاد به‌وسیله مبادله بیشتری نیاز داشت. این در حالی بود، که پول‌های فلزی برای حجم مبادلات آن زمان کفایت نمی‌کرد. همه این عوامل، باعث گردید انسان در فکر معادل همگانی دیگری به‌جای طلا و نقره باشد؛ به‌طوری‌که معایب آنرا نداشته باشد و در عین حال، انتظارات مردم را برآورد. [۱۸]
یوسفی، احمدعلی، پژوهشگاه فرهنگ و‌اندیشه اسلامی، ۱۳۷۷، چاپ اول، ص۴۰.
۵ - پانویس
۶ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «اسکناس»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۰۱/۱۴. رده‌های این صفحه : ارزش‌گذاری | اقتصاد کلان | اقتصاد مالی | بانک مرکزی | پول | خلق پول | سیاست‌های پولی | واژگان اقتصادی
|