ابواسحاق رکن‌الدین ابراهیم بن محمد اسفراینیاَبواِسْحاقِ اِسفَرایِنی، رکن‌الدین ابراهیم بن محمد بن ابراهیم ابن مهران (ح ۳۳۷-۴۱۸ق/۹۴۹-۱۰۲۷م)، فقیه شافعی و متکلم اشعری. ۱ - ولادتشرح حال‌نویسان به زادگاه و سال تولد او تصریح نکرده‌اند، اما براساس نوشته ذهبی [۱]
ذهبی، محمد بن احمد، ج۲، ص۲۳۴، العبر، به کوشش محمد سعید زغلول، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
که عمر او را بیش از ۸۰ سال ذکر کرده، می‌توان حدس زد که وی در حدود ۳۳۷ق به دنیا آمده است.۲ - تحصیل و تدریسابواسحاق در جوانی (ح ۳۵۱ق) در طلب علم به عراق رفت و در بغداد اقامت گزید. وی چندی بعد در حالی که همگان به فضل و تقدم او اقرار داشتند، به اسفراین بازگشت، ولی پس از مدتی با اصرار نیشابوریان به نیشابور رفت. در این شهر مدرسه‌ای بی‌نظیر برای او ساختند که در آن به تدریس و گفتن حدیث پرداخت. [۲]
سمعانی، عبدالکریم ابن محمد، ج۱، ص۲۹۶، الانساب، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۲م.
[۳]
ابن عساکر، علی بن حسن، ج۱، ص۲۴۳-۲۴۴، تبیین کذب المفتری، دمشق، ۱۳۴۷ق.
پس از ابوطاهر زیادی در ۴۱۰ق، مجلس درسی در مسجد عقیل نیشابور برای او ترتیب دادند که مشایخ آن دیار در آن حضور می‌یافتند. [۴]
فارسی، عبدالغافر بن اسماعیل، ج۱، ص۱۵۲، تاریخ نیشابور، انتخاب صریفینی، به کوشش محمد کاظم محمودی، قم، ۱۴۰۳ق.
۳ - ویژگیهارجالشناسان از ابواسحاق تجلیل فراوان کرده و او را ثقه و ثبت دانسته‌اند. [۵]
فارسی، عبدالغافر بن اسماعیل، ج۱، ص۱۵۱-۱۵۲، تاریخ نیشابور، انتخاب صریفینی، به کوشش محمد کاظم محمودی، قم، ۱۴۰۳ق.
[۶]
سمعانی، عبدالکریم ابن محمد، ج۱، ص۲۹۵-۲۹۶، الانساب، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۲م.
بنابر نقل فارسی، ابواسحاق فقیهی مجتهد و متبحر در علوم، کوشا در عبادت و پرهیزگار و خویشتن‌دار بود. [۷]
فارسی، عبدالغافر بن اسماعیل، ج۱، ص۱۵۱، تاریخ نیشابور، انتخاب صریفینی، به کوشش محمد کاظم محمودی، قم، ۱۴۰۳ق.
آراء فقهی و اصولی او در منابع مختلف شافعی مورد توجه قرار گرفته است [۸]
عبادی، محمد بن احمد، ج۱، ص۱۰۴، طبقات الفقهاء الشافعیه، به کوشش گوستا ویتستام، لیدن، ۱۹۶۴م.
[۹]
نووی، یحیی بن شرف، ج۱(۱)، ص۱۶۹-۱۷۰، تهذیب الاسماء و اللغات، قاهره، اداره الطباعه المنیریه.
[۱۰]
ابن صلاح، تقی‌الدین، ج۱، ص۲۵۶، مقدمه، به کوشش عائشه بنت الشاطی، قاهره، ۱۹۷۴م.
[۱۱]
بلقینی، سراج‌الدین، ج۱، ص۱۰۱، «محاسن الاصطلاح»، همراه مقدمه ابن صلاح (نک : هم، ابن صلاح).
[۱۲]
سبکی، عبدالوهاب بن علی، ج۴، ص۲۵۹-۲۶۰، طبقات الشافعیه الکبری، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م.
از جمله نظرات اصولی وی این بود که قرآن با سنت نسخ می‌شود؛ نیز وی قول به مصیب بودن هر مجتهدی را از امام شافعی نمی‌دانست و آن را رد می‌کرد [۱۳]
نووی، یحیی بن شرف، ج۱(۱) ص۱۶۹-۱۷۰، تهذیب الاسماء و اللغات، قاهره، اداره الطباعه المنیریه.
درباره نقش او در کلام اشعری گفته‌اند: ابواسحاق، باقلانی و ابن فورک ، سه تن بودند که مذهب ابوالحسن اشعری را با تلاش خود استحکام بخشیدند. [۱۴]
نووی، یحیی بن شرف، ج۱(۱) ص۱۶۹-۱۷۰، تهذیب الاسماء و اللغات، قاهره، اداره الطباعه المنیریه.
۴ - مناظراتمناظرۀ کوتاه او با قاضی عبدالجبار معتزلی دربارۀ مشیت الهی و معصیت بندگان که قاضی معتزلی را به سکوت واداشت، حاکی از توان او در بحث کلامی است. [۱۵]
سبکی، عبدالوهاب بن علی، ج۴، ص۲۶۱-۲۶۲، طبقات الشافعیه الکبری، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م.
وی همچنین مناظره‌ای دیگر در مجلس سلطان محمود غزنوی با عالمان کرامیه داشته است. [۱۶]
اسفراینی، ابوالمظفر، ج۱، ص۱۱۲، التبصیر فی‌الدین، به کوشش کمال یوسف حوت، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۱۷]
برای بحث کلامی دیگری، جوینی، ج۱، ص۳۳۳-۳۳۴، عبدالملک بن عبداللـه، الارشاد، به کوشش محمد یوسف موسی و علی عبدالمنعم عبدالحمید، قاهره، ۱۳۶۹ق/۱۹۵۰م.
۵ - برخی از عقاید ابواسحاقمادلونگ با استفاده از داده‌های پراکندۀ منابع، عقاید ابواسحاق را با کلام ابوالحسن اشعری و ابوبکر باقلانی مقایسه کرده است. چنانکه در منابع آمده، ابوالقاسم قشیری در حالی که ابواسحاق را منکر کرامات اولیا دانسته، [۱۸]
ذهبی، محمد بن احمد، ج۱۷، ص۳۵۵، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
یادآور شده که او صوفیان را بزرگ می‌داشته است. [۱۹]
محمد بن منور، اسرار التوحید، ج۱، ص۲۵۷، به کوشش محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، ۱۳۶۶ش.
۶ - درگذشتابواسحاق سرانجام در نیشابور درگذشت و در مقبرۀ حیره به خاک سپرده شد، ولی پس از سه روز پسرش پیکر او را به اسفراین انتقال داد. [۲۰]
فارسی، عبدالغافر بن اسماعیل، ج۱، ص۱۵۲، تاریخ نیشابور، انتخاب صریفینی، به کوشش محمد کاظم محمودی، قم، ۱۴۰۳ق.
مقبرۀ او دست کم تا سدۀ ۶ق زیارتگاه بود و بدان تبرک می‌جسته‌اند. [۲۱]
فارسی، عبدالغافر بن اسماعیل، ج۱، ص۱۵۲، تاریخ نیشابور، انتخاب صریفینی، به کوشش محمد کاظم محمودی، قم، ۱۴۰۳ق.
[۲۲]
سمعانی، عبدالکریم ابن محمد، ج۱، ص۲۲۵، الانساب، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۲م.
۷ - استادان ابواسحاقابواسحاق را استادان نام‌آوری بوده است که از آن جمله اینانند: ابوجعفر محمدبن علی جوسقانی، ابوبکر احمدبن ابراهیم اسماعیلی، ابوبکر محمدبن یزداد اسفراینی، ابواحمد محمد بن احمد غطریفی، ابومحمد دعلج بن احمد سجزی و ابوبکر محمد بن عبداللـه شافعی. [۲۳]
فارسی، عبدالغافر بن اسماعیل، ج۱، ص۱۵۱، تاریخ نیشابور، انتخاب صریفینی، به کوشش محمد کاظم محمودی، قم، ۱۴۰۳ق.
[۲۴]
سمعانی، عبدالکریم ابن محمد، ص۲۲۵-۲۹۶، الانساب، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۲م.
[۲۵]
ذهبی، محمد بن احمد، ج۱۷، ص۳۵۳، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۸ - شاگردانشاگردان او نیز بسیارند؛ به گفته ابو اسحاق شیرازی عامه شیوخ نیشابور، کلام و اصول را از ابواسحاق آموختند [۲۶]
ابواسحاق شیرازی، طبقات الفقهاء، ج۱، ص۱۲۷، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۲م.
شاگردان نام‌آور او اینانند: ابومنصور عبدالقادر بن طاهر بغدادی، قاضی ابوطیّب طبری، حاکم نیشابوری ، ابوبکر احمد بن حسین بیهقی ، ابوالقاسم قشیری . [۲۷]
عبادی، محمد بن احمد، ج۱، ص۱۰۴، طبقات الفقهاء الشافعیه، به کوشش گوستا ویتستام، لیدن، ۱۹۶۴م.
[۲۸]
ابواسحاق شیرازی، طبقات الفقهاء، ج۱، ص۱۲۶، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۲م.
[۲۹]
سمعانی، عبدالکریم ابن محمد، ج۱، ص۲۹۶، الانساب، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۲م.
[۳۰]
حاکم نیشابوری، محمدبن عبداللـه، ج۱، ص۸۲، تاریخ نیشابور، تلخیص و ترجمه خلیفه نیشابوری، به کوشش بهمن کریمی، تهران، ۱۳۳۹ش.
[۳۱]
ذهبی، محمد بن احمد، ج۱۷، ص۳۵۳، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۹ - آثار۹.۱ - آثار چاپیابواسحاق را دارای تصانیف فراوان دانسته‌اند، [۳۲]
فارسی، عبدالغافر بن اسماعیل، ج۱، ص۱۵۲، تاریخ نیشابور، انتخاب صریفینی، به کوشش محمد کاظم محمودی، قم، ۱۴۰۳ق.
از آن جمله نورالعین فی مشهد الحسین (ع)، نخستین‌بار در قاهره (۱۲۷۱ق) و سپس بارها از جمله همراه با کتاب قره العین فی اخذ ثارالحسین (ع) در بمبئی (۱۲۹۲ق/۱۸۷۵م) به چاپ رسیده است.۹.۲ - آثار یافت نشدهاز آثار یافت نشدۀ اوست: ۱. ادب الجدل. [۳۳]
حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۴۵.
۲. تعلیقه، در اصول فقه . [۳۴]
سبکی، عبدالوهاب بن علی، ج۴، ص۲۵۷، طبقات الشافعیه الکبری، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م.
۳. الجامع، در اصول دین و رد بر مخالفان. [۳۵]
اسفراینی، ابوالمظفر، ج۱، ص۱۹۳، التبصیر فی‌الدین، به کوشش کمال یوسف حوت، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۳۶]
جوینی، عبدالملک بن عبداللـه، ج۱، ص۳۳۳-۳۳۴، الارشاد، به کوشش محمد یوسف موسی و علی عبدالمنعم عبدالحمید، قاهره، ۱۳۶۹ق/۱۹۵۰م.
[۳۷]
ابن خلکان، وفیات، ج۱، ص۲۸.
۴. شرح الاعتقاد. [۳۸]
اسفراینی، ابوالمظفر، ج۱، ص۱۹۳، التبصیر فی‌الدین، به کوشش کمال یوسف حوت، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۵. شرحی بر المولدات ابن حداد در فقه شافعی. [۳۹]
حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۲۵۷.
[۴۰]
حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۹۱۱.
۶. المختصر فی الرد علی اهل الاعتزال والقدر. [۴۱]
اسفراینی، ابوالمظفر، ج۱، ص۱۹۳، التبصیر فی‌الدین، به کوشش کمال یوسف حوت، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۷. المختلف، در اصول فقه. [۴۲]
اسفراینی، ابوالمظفر، ج۱، ص۱۹۳، التبصیر فی‌الدین، به کوشش کمال یوسف حوت، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۱۰ - فهرست منابع(۱) ابن خلکان، وفیات. (۲) ابن صلاح، تقی‌الدین، مقدمه، به کوشش عائشه بنت الشاطی، قاهره، ۱۹۷۴م. (۳) ابن عساکر، علی بن حسن، تبیین کذب المفتری، دمشق، ۱۳۴۷ق. (۴) ابواسحاق شیرازی، طبقات الفقهاء، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۲م. (۵) اسفراینی، ابوالمظفر، التبصیر فی‌الدین، به کوشش کمال یوسف حوت، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۶) بلقینی، سراج‌الدین، «محاسن الاصطلاح»، همراه مقدمه ابن صلاح (نک : هم، ابن صلاح). (۷) جوینی، عبدالملک بن عبداللـه، الارشاد، به کوشش محمد یوسف موسی و علی عبدالمنعم عبدالحمید، قاهره، ۱۳۶۹ق/۱۹۵۰م. (۸) حاجی خلیفه، کشف. (۹) حاکم نیشابوری، محمدبن عبداللـه، تاریخ نیشابور، تلخیص و ترجمه خلیفه نیشابوری، به کوشش بهمن کریمی، تهران، ۱۳۳۹ش. (۱۰) ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۱۱) ذهبی، محمد بن احمد، العبر، به کوشش محمد سعید زغلول، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م. (۱۲) سبکی، عبدالوهاب بن علی، طبقات الشافعیه الکبری، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م. (۱۳) سمعانی، عبدالکریم ابن محمد، الانساب، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۲م. (۱۴) عبادی، محمد بن احمد، طبقات الفقهاء الشافعیه، به کوشش گوستا ویتستام، لیدن، ۱۹۶۴م. (۱۵) فارسی، عبدالغافر بن اسماعیل، تاریخ نیشابور، انتخاب صریفینی، به کوشش محمد کاظم محمودی، قم، ۱۴۰۳ق. (۱۶) محمد بن منور، اسرار التوحید، به کوشش محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، ۱۳۶۶ش. (۱۷) نووی، یحیی بن شرف، تهذیب الاسماء و اللغات، قاهره، اداره الطباعه المنیریه. ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابواسحاق اسفراینی»، ج۵، شماره۱۹۴۲. رده‌های این صفحه : تراجم | درگذشتگان سده 5 (قمری) | علمای اهل سنت | علمای قرن چهارم | فقهای شافعی | متکلمین اشعری
|