ابوحامد مرزوقابوحامد مرزوق محمد العربی بن التّبّانی المغربی السطیفی (۱۳۱۵-۱۳۹۰ق)، منتقد سلفیه که آثار بسیاری در نقد مذاهب فقهی و فرقه‌های اهل سنت نگاشته است. بیشتر نقدهای وی مربوط به اعتقادات وهابیت و نظرهای آنان درباره سایر فرق مسلمین نوشته شده است. ۱ - زندگینامهزندگینامه محمد العربی بن التبّانی بن الحسین بن عبدالرحمن بن یحیی بن مخلوف بن ابی القاسم بن علی بن عبدالواحد المغربی السطیفی المالکی المکی در سال ۱۳۱۵ق، در روستای راس الوادی در حومه شهر سطیف در کشور الجزایر متولد گردید. نسب وی به شیخ عبدالسلام بن مشیش و از ایشان به امام حسن مجتبی (علیه‌السّلام) می رسد. [۱]
بعلی، حفناوی، الرحلات الحجازیة المغاربیة الاعلام فی البلد الحرام، ص۴۷۷.
علوم مقدماتی چون نحو و عقائد و فقه را در روستا آموخت و در ۱۲ سالگی حافظ قرآن گردید؛ از جمله اساتید وی در این دوران، می‌توان به شیخ عبدالله بن قاضی یعلاوی اشاره نمود. وی برای تکمیل مراحل علمی به تونس هجرت کرد و در دانشگاه زیتونیه مشغول تکمیل دروسی مانند صرف، نحو، فقه و تجوید گردید. [۲]
سطیفی مغربی، محمد، اتحاف ذوی النجابة بما فی القرآن و السنة من فضائل الصحابة، ص۸-۹.
این عالم مالکی مذهب در سال ۱۳۳۲ ق، به مدینه رفت و از محضر استادانی چون شیخ احمد بن محمد خیرات شنقیطی تندغی، علامه حمدان بن احمد وُنَیسی، شیخ عبدالعزیز وزیر تونسی و علامه لغوی محمد محمود قاضی شنقیط بهره برد. [۳]
سطیفی مغربی، محمد، محادثة اهل الادب باخبار و انساب جاهلیة العرب، ص۱۳۳.
با قیام شریف حسین در حجاز علیه حکومت عثمانی و شعله کشیدن آتش جنگ در حجاز، ابن التبّانی مانند غالب مردم مدینه مجبور شد که از مدینه بگریزد و به دمشق برود. او چندین ماه در این شهر ماند؛ اما به دلیل شرایط ناگوار نظامی نتوانست مشغول تحصیل شود؛ از این‌رو وقت خود را صرف مطالعه در کتابخانه معروف «ملک ظاهر» نمود و برای نماز نیز در مسجد اموی حاضر می‌شد. وی بار دیگر خود را به حجاز و این بار به مکه مکرمه رساند. در دروس مسجد الحرام شرکت نمود و از استادانی چون علامه محقق شیخ عبدالرحمن الدّهان و شیخ مشتاق احمد کانفوری قطبی استفاده نمود. [۴]
مرعشلی، یوسف، نثر الجواهر و الدرر فی علماء القرن الرابع عشر، ج۱، ص۱۳۴۵.
این شخصیت از عالمانی چون شیخ فالح ظاهری (۱۳۲۹ق)، شیخ محمد بن محمد بن عبدالقادر قرشی مالکی مدنی معروف به العَایش، سید محمد بن جعفر کتانی (۱۳۴۵ق) و محدث الحرمین الشریفین شیخ عمر حمدان المحرسی، سید محمد عبدالحی کتانی (۱۳۸۲ق)، شیخ طاهر بن عمر ریاحی، شیخ مکی بن عزوز تونسی، شیخ بلقاسم بن منیع قسنطینی، شیخ احمد بن عبدالسلام بنانی درعی اجازه نقل حدیث دریافت کرده است. ۲ - تدریسدر سال ۱۳۳۸ق، به عنوان مدرس در مدرسه «الفلاح» مشغول تدریس علوم گوناگونی چون تفسیر، حدیث، فقه، سیره نبوی، تجوید، صرف و نحو و بلاغت و تاریخ اسلامی گردید. ابن التبّانی در صحن مسجدالحرام نیز بر کرسی تدریس نشست. وی کتبی چون صحیحین، موطا مالک بن انس، تفاسیر بیضاوی و نسفی و خازن و ابن کثیر، سیره ابن هشام، الاتقان سیوطی، احکام الاحکام آمدی در این دوره توسط وی تدریس شد. [۵]
سطیفی مغربی، محمد، برائة الاشعریین، مقدمه.
سید محمد امین الکتبی در مورد وی سروده است: «من کان یعتز فی علمٍ و فی ادبٍ بشیخــه فانــا اعتز بالعربی شیخٌ تمکَّن فیه الفضل فانبثقت انواره فحکت سیّارة الشهب؛ [۶]
ممدوح، محمود سعید، تشنیف الاسماع بشیوخ الاجازة و السماع، ج۱، ص۵۳۱.
هر کس در دانش و در ادب به استادش افتخار می‌کند، اما من به عربی (محمد العربی بن التبّانی) افتخار می‌کنم.»استادی که در فضیلت و دانش توانمند شد و انواری از او متجلی گشت و شهاب سنگ‌ها را خراشیده و نابود نمود. ۳ - شاگردانعده بسیاری از دروس ابن التبّانی استفاده نموده‌اند که از جمله مهم‌ترین شاگردان وی می‌توان به: • شیخ ابراهیم النوری (۱۳۸۴ق)؛ • شیخ جمیل عارف؛ • شیخ سلیمان صنیع حنبلی (۱۳۸۹ق)؛ • شیخ عبدالله ساسی (۱۳۹۱ق) • علامه سید علوی بن عباس مالکی (۱۳۹۲ق)؛ • جمال حریری (۱۴۰۵ق)؛ • شیخ محمد نور سیف بن هلال؛ • شیخ محمد صالح فرفور دمشقی؛ • شیخ حسن سندی؛ • شیخ محمد یاسین فادانی (۱۴۱۰ق)؛ • شیخ عبدالله بن سعید لحجیی (۱۴۱۰ق)؛ • شیخ مختارالدین فلمبانی (۱۴۱۱ق)؛ • سید محمد امین کتبی (۱۴۱۲ق)؛ • شیخ زکریا بیلا (۱۴۱۳ق)؛ • شیخ اسماعیل زین یمانی مکی (۱۴۱۵ق)؛ • علی حمود یمانی؛ • سید اسحاق عزوز (۱۴۱۵ق)؛ • علامه شیخ عبدالفتاح ابوغده؛ • شیخ عبدالمالک طرابلسی؛ • شیخ خلیل طیبه؛ • شیخ عبدالرحمن ابومضای جهنی؛ • شیخ عبدالفتاح راوة المکی؛ • شیخ محمد ابراهیم فاسی مکی (۱۴۱۸ق)؛ • شیخ محمد تیسیر مخزومی؛ • شیخ محمد ریاض مالح دمشقی؛ • حبیب معمَّر عبدالرحمن بن احمد کاف (۱۴۲۰ق)؛ • شیخ محمد علی مراد حموی مدنی (۱۴۲۱ق)؛ • شیخ عبدالسبحان برماوی (۱۴۲۱ق)؛ • شیخ محمد بن عبدالرحمن باشیخ (۱۴۲۳ق)؛ • سید محمد بن علوی المالکی (۱۴۲۵ق)؛ • شیخ وصفی مسدی حمصی (۱۴۲۹ق)؛ • شیخ محمد سعید کحیل حمصی؛ • محمد مطیع حافظ دمشقی؛ • علامه حبیب سالم الشاطری اشاره نمود. ۴ - تالیفاتاز جمله آثار وی می‌توان به کتب زیر اشاره نمود: • اعتقاد اهل الایمان بالقرآن بنزول المسیح ابن مریم آخر الزمان؛ • خلاصة الکلام فیما هو المراد من مسجد الحرام؛ • محادثة اهل الادب باخبار و انساب جاهلیة العرب؛ • اتحاف ذوی النجابة بما فی القرآن و السنة من فضائل الصحابة؛ • حلبة المیدان و نزهة الفتیان فی تراجم الفتیان و الشجعان؛ • براءة الابرار و نصیحة الاغمار من خطل الاغمار؛ • مختصر تاریخ دولة بنی عثمان؛ • تحذیر العبقری من حاضرات الخضری؛ • تنبیه الباحث السری الی ما فی رسائل و تعالیق الکوثری؛ • النقد المحکم الموزون لکتاب الحدیث و المحدثون؛ • ادراک الغایة من تعقب ابن الکثیر فی البدایة مخطوط؛ ۵ - آثار در نقد سلفیت و وهابیتابوحامد مرزوق دو کتاب در رد دیدگاه سلفیت و وهابیت نگاشته است که عبارت‌اند از: ۵.۱ - براءة الاشعرییندر کتاب براءة الاشعریین من عقائد المخالفین، دیدگاه محمد بن عبدالوهاب و طرفداران وی را نقد نموده است. وی اساسی‌ترین عقائد محمد بن عبدالوهاب و پیروانش را در چهار مسئله‌ی تشبیه خداوند به مخلوقات، توحید الوهیة و ربوبیة، بی‌احترامی به پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و تکفیر مسلمانان می‌داند. ابن التبّانی معتقد است، محمد بن عبدالوهاب تمام این چهار مسئله را از ابن تیمیه گرفته و ابن تیمیه نیز این مطلب را از کرامیه و مجسمه از حنابله گرفته است. ۵.۲ - التعقب المفیددر کتاب التعقب المفید من هدی الزرعی الشدید، به نقد کتاب زاد المعاد ابن قیّم پرداخته است. در این کتاب ۴۹ اشکال در موضوعاتی مانند تجسیم خداوند، انکار فضائل امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) و اهل‌بیت (علیه‌السّلام)، تکفیر مسلمانانی که به زیارت قبور می‌روند، حکم بناء بر قبور، تقسیم توحید، شرک مشرکین صدر اسلام، توسل به جاه، نذر برای غیرالله، بر کتاب زاد المعاد ابن قیّم وارد نموده است. وی در ابتدای این کتاب می‌نویسد: محمد بن ابی بکر زرعی حنبلی معروف به ابن قیّم جوزیه، نسبت به امام احمد و استادش ابن تیمیه تعصب شدیدی دارد و از نظرات شاذ او دیوانه وار دفاع می کند. او جاهل به اصول دین است و خداوند را به مخلوقات تشبیه می کند. ابن قیّم ضمن تحسین دیدگاه خودش اشاعره را تکفیر کرده و به آن لقب «جهمیه» و «معطله» داده است. ابن قیم عیب‌های بسیاری از مذاهب حنفی و مالکی و شافعی گرفته است. [۷]
سطیفی مغربی، محمد، التعقب المقید علی هدی الزرعی الشدید، ص۳.
کتاب العقب المفید و کتاب برائة الاشعریین و کتاب النقد المحکم الموزون در یک مجلد و با نام مستعار «ابو حامد مرزوق» چاپ شده‌اند؛ انتساب کتاب به وی قطعی است. ۶ - وفاتدر نهایت وی در ماه صفر سال ۱۳۹۰ق، در مکه مکرمه درگذشت و در قبرستان «المعلا» دفن گردید. ۷ - منابع• بعلی، حفناوی، الرحلات الحجازیة المغاربیة الاعلام فی بلد الحرام، عمان: دارالیازوری العلمیة،۲۰۱۷م. • سطیفی مغربی، محمد، اتحاف ذوی النجابة بما فی القرآن و السنة من فضائل الصحابة، مکه: المکتبة المکیة، چاپ اوّل، ۱۴۲۲ق. • سطیفی مغربی، محمد، التعقب المقید علی هدی الزرعی الشدید، بی جا: دارالمصطفی، چاپ اوّل، ۱۴۲۲ق. • سطیفی مغربی، محمد، برائة الاشعریین من عقائد المخالفین، بی جا: دارالمصطفی، چاپ اوّل، ۱۹۶۷م. • سطیفی مغربی، محمد، محادثة اهل الادب باخبار و انساب جاهلیة العرب، قاهره: مطبعة حجازی، ۱۹۵۱م. • مرعشلی، یوسف، نثر الجواهر و الدرر فی علماء القرن الرابع عشر، بیروت: دارالمعرفة، چاپ اوّل، ۱۴۲۷ق. • ممدوح، محمود سعید، تشنیف الاسماع بشیوخ الاجازة و السماع، بیروت: بی نا، چاپ دوّم، ۱۴۳۴ق. ۸ - پانویس
۹ - منبع• سعید سلمانی، مجله سراج منیر شماره ۳۵، برگرفته از مقاله «منتقد سلفیه محمد العربی بن التّبّانی المغربی السطیفی (ابوحامد مرزوق)»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۱۰/۲۴. رده‌های این صفحه : تراجم | شخصیت‌های قرن 14 (قمری) | علمای اهل‌سنت قرن 14 (قمری) | فقهای اهل‌سنت قرن 14 (قمری) | محدثان اهل‌سنت قرن 14 (قمری) | مفسرین اهل سنت | منتقدان وهابیت
|