ابن‌ظفر ابوعبدالله محمد بن عبداللهاِبْنِ ظَفَر، ابوعبدالله، محمد بن عبدالله بن محمد (۴۹۷- ۵۶۵ق ۱۱۰۴-۱۱۷۰/م)، ادیب، لغوی، مفسّر و شاعر است. ۱ - کنیهتاریخ درگذشت او را ۵۶۷ و ۵۶۸قمری و کُنیه او را ابوجعفر [۱]
یاقوت، ادبا، ج ۱۹، ص۴۸.
و ابوهاشم [۲]
المکتبة العربیة الصقلیة، به کوشش میکله آماری، ج۱، ص۶۶۵، لایپپزیگ، ۱۸۷۵م.
نیزگفته‌اند.۲ - زادگاهیاقوت [۳]
یاقوت، ادبا، ج ۱۹، ص۴۸.
و صفدی [۴]
خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، ج ۱، ص۱۴۱، به کوشش هلموت ریتر، بیروت، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
زادگاه او را صقلیه، فاسی [۵]
محمد فاسی، العقد الثّمین، ج ۲، ص۳۴۴، به کوشش فؤاد سید، بیروت، ۱۹۸۶م.
[۶]
محمد فاسی، العقد الثّمین، ج ۲، ص۳۴۵، به کوشش فؤاد سید، بیروت، ۱۹۸۶م.
و سیوطی [۷]
سیوطی، بغیة الوعاة، ج ۱، ص۱۴۲، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
مکه دانسته‌اند. ابن ظفر دوران کودکی را در مکه گذرانید [۸]
یاقوت، ادبا، ج ۱۹، ص۴۸.
[۹]
خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، ج ۱، ص۱۴۱، به کوشش هلموت ریتر، بیروت، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
و نسبت مکّی وی نیز از همین جاست.۳ - کسب دانشدر کودکی موطن خود را ترک کرد و برای کسب دانش راهی‌ِ مصر، مغرب و اندلس شد. ۴ - مشایخدر اسکندریه با ابوبکر طرطوشی و در اندلس با ابوبکر ابن عربی و ابو مروان باجی و ابوالولید دبّاغ و ابن مَسرّه ملاقات کرد [۱۰]
یاقوت، ادبا، ج ۱۹، ص۴۸.
[۱۱]
محمد فاسی، العقد الثّمین، ج۲، ص۳۴۶، به کوشش فؤاد سید، بیروت، ۱۹۸۶م.
و احتمالاً از محضر آنان بهره برد. وی مقامات حریری را نیز نزد حافظ ابوطاهر سلفی فراگرفته [۱۲]
احمد ابن حجر، لسان المیزان، ج۵، ص۳۷۲، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۱ق.
و خود از راویان او بوده است. [۱۳]
المکتبة العربیة الصقلیة، به کوشش میکله آماری، ج۱، ص۶۶۷، لایپپزیگ، ۱۸۷۵م.
۵ - شاگردانابن ظفر در ادبیات و تفسیر اطلاعات وسیع داشته و شاگردان بسیاری در این رشته‌ها تربیت کرده است. عمادالدین کاتب [۱۴]
محمد عمادالدین کاتب، خریدة القصر، ج۳، ص۴۹، به کوشش شکری فیصل، دمشق، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۴م.
وی را در تفسیر و ادبیات، امام عصر دانسته و گفته است که ضمن ملاقاتی با او در حماه، طالبان علم را شیفته وی یافته است. از میان شاگردان او می‌توان از ابوالمحاسن عمر بن قرشی، [۱۵]
محمد فاسی، العقد الثّمین، ج۲، ص۳۴۴، به کوشش فؤاد سید، بیروت، ۱۹۸۶م.
ابوالمواهب ابن بصری و موفق بن قدامه [۱۶]
احمد ابن حجر، لسان المیزان، ج۵، ص۳۷۲، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۱ق.
نام برد.۶ - سفروی بیشتر عمرش را در سفر گذرانید، مدتی را در مهدیه سپری کرد و در آن‌جا شاهد جنگهای صلیبی و سقوط این شهر به دست صلیبیان بود. ۶.۱ - تألیف سُلوان المطاعدر ۵۵۴ق/۱۱۵۹م به صقلیه رفت و در آن‌جا اثر معروف خود سُلوان المطاع را نوشت و به یکی از حکمرانان محلی تقدیم کرد. ۶.۲ - به یغما رفتن کتبسپس به مصر بازگشت و پس از اقامتی کوتاه در آن‌جا به حلب رفت و در مدرسه ابن ابی عصرون اقامت گزید و به تدریس پرداخت و تفسیر بزرگ خود را نوشت، اما در جریان منازعاتی که میان شیعیان و سنیان حلب رخ داد، بیشتر آثار و کتابهای او به یغما رفت. [۱۷]
محمد عمادالدین کاتب، خریدة القصر، ج۳، ص۴۹، به کوشش شکری فیصل، دمشق، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۴م.
[۱۸]
یاقوت، ادبا، ج ۱۹، ص۴۸.
[۱۹]
سیوطی، بغیة الوعاة، ج۱، ص۱۴۲، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
[۲۰]
علی قفطی، انباء الرواة، ج۳، ص۷۵، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م.
۶.۳ - تحصیل فقه شافعیپس از این رخداد، اقامت در حلب را جایز ندانست و راهی حماة شد و در آن‌جا ضمن پرداختن به کار تألیف [۲۱]
سیوطی، بغیة الوعاة، ج۱، ص۱۴۲، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
به تحصیل فقه شافعی نیز همت گماشت. [۲۲]
محمد فاسی، العقد الثّمین، ج۲، ص۳۴۴، به کوشش فؤاد سید، بیروت، ۱۹۸۶م.
۶.۴ - فروش دخترشدر حماة نورالدین محمود زنگی مقرری ماهانه ناچیزی معادل ۷ درهم برای وی معین کرد که کفایت زندگی او را نمی‌کرد و او ناچار در نهایت تنگدستی روزگار می‌گذرانید. [۲۳]
علی قفطی، انباء الرواة، ج۳، ص۷۵-۷۶، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م.
چنانکه گویند از شدت نیاز دختر خود را به ازدواج با مردی در آورد که او را از حماة برده و در شهری دیگر به معرض فروش گذاشت. [۲۴]
ابن خلکان، وفیات، ج۴، ص۳۹۷.
[۲۵]
خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، ج۱، ص۱۴۱، به کوشش هلموت ریتر، بیروت، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
این وضع تا پایان عمر ابن ظفر ادامه داشت. مرگ وی نیز در همان شهر روی داده است. ۷ - آثارآثاری که از ابن ظفر بر جای مانده، اینهاست: ۷.۱ - چاپی۱. اَنباء نجباء الاَبناء، در موضوعات مختلف ادبی و شرح حال مشاهیر که با سیره حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) آغاز می‌شود. این کتاب یک بار در ۱۳۱۵ق و بار دیگر به کوشش مصطفی قَبّانی در ۱۳۲۲ق در قاهره به چاپ رسیده است؛ ۲. خَیرُالبِشَر بخیر البَشَر، شامل پیشگوییهای مربوط به رسالت پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله). این کتاب نخستین بار در ۱۲۸۰ق/۱۸۶۳م در قاهره به چاپ رسیده است؛ ۳. سُلوان المُطاع فی عدوان الاَتْباع. این کتاب که در خلال اقامت کوتاه ابن ظفر در صقلیه نوشته شده به سبک کلیله و دمنه و مشتمل بر ۵ «سُلوانه» در تفویض ، صبر ، تأسّی ، رضا و زهد است. این اثر به ۴ زبان ترجمه شده است: الف - به فارسی، با نام ریاض الملوک توسط شخصی به نام نظام‌الدین، برای شیخ اویس بهادرخان جلایری در بغداد. نسخه‌ای از آن در کتابخانه مجلس موجود است؛ [۲۶]
شورا، خطی، ج۶، ص۱۹۰.
ب - به ترکی توسط قره خلیل‌زاده که در ۱۲۸۵ق در استانبول به چاپ رسیده است؛ ج - به ایتالیایی توسط آماری که در ۱۸۵۱م در فلورانس چاپ شده است؛ د - به انگلیسی در ۱۸۵۲م در لندن منتشر شده است. اصل کتاب نخستین بار در ۱۲۷۸ق/۱۸۶۱م در قاهره چاپ سنگی شده و از آن پس بارها در تونس و بیروت و قاهره به چاپ رسیده است. ۷.۲ - خطی۱. ابهام الغواص فی ایهام الخواص، که ذیلی است بر درّة العواص حریری و نسخه‌هایی از آن در دارالکتب و آصفیه موجود است؛ ۲. زاد الملوک المظفری، منسوب به وی، مشتمل بر ۳ بخش که به نام سلطان امیر حاج بن محمد بن قلاوون تألیف شده و نسخه‌ای از آن در ازهریه موجود است؛ [۲۷]
ازهریه، فهرست، ج۳، ص۴۸.
۳. شرح غریب المقامات یا التنقیب علی ما فی المقامات من الغریب، که شرحی است بر مقامات حریری. نسخه‌هایی از آن در کتابخانه‌های بارودی در بیروت، [۲۸]
عیسی اسکندر معلوف، «من نفائس الخزانة البارودیة الکبری فی بیروت»، ج۱، ص۱۳۴، مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، ۱۹۲۵م، شم ۵.
موجود است؛۴. ینبوع الحیاة، در تفسیر که نسخه‌هایی از مجلدات مختلف آن در آصفیه، [۲۹]
آصفیه، خطی، ج۱، ص۴۰۳.
دارالکتب‌مصر، برلین و پاریس موجود است. ۷.۳ - یافت نشدهارجوزة فی الفرائص؛ اسالیب الغایة فی احکام آیة؛ الاشتراک اللغوی و الاستنباط المعنوی؛ اکسیر کیمیاءِ التفسیر؛ الانباء عن الکتاب المسمی بالاحیاء؛ الاشارة الی علم العبارة؛ [۳۰]
یاقوت، ادبا، ج ۱۹، ص۴۸- ۴۹.
[۳۱]
خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، ج۱، ص۱۴۲، به کوشش هلموت ریتر، بیروت، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
البرهانیة فی شرح اسماءِ الحسنی؛ [۳۲]
المکتبة العربیة الصقلیة، به کوشش میکله آماری، ج۱، ص۶۶۶، لایپپزیگ، ۱۸۷۵م.
التشحین فی اصول‌الدین؛ الجُنّة من فرق اهل السّنة؛ [۳۳]
خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، ج۱، ص۱۴۲، به کوشش هلموت ریتر، بیروت، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
الجودالواصب؛ [۳۴]
المکتبة العربیة الصقلیة، به کوشش میکله آماری، ج۱، ص۶۶۷، لایپپزیگ، ۱۸۷۵م.
الحُوَذُ الواقیة و العُوَذُ الراقیة؛ [۳۵]
خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، ج۱، ص۱۴۲، به کوشش هلموت ریتر، بیروت، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
ریاض الذکری؛ فوائد الوحی الموجز الی فرائد الوحی المعجز؛ [۳۶]
المکتبة العربیة الصقلیة، به کوشش میکله آماری، ج۱، ص۶۶۶، لایپپزیگ، ۱۸۷۵م.
القواعد و البیان فی النحو؛ [۳۷]
یاقوت، ادبا، ج۱۹، ص۴۹.
کشف الکسف فی نقض الکتاب المسمّی بالکسف؛ مالک الاذکار فی مسالک الافکار؛ [۳۸]
خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، ج۱، ص۱۴۲، به کوشش هلموت ریتر، بیروت، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
المسنی فی الفقه علی مذهب مالک بن انس؛ معاتبة الجري على معاقبة البري فى اعتقاد ابى حنيفة و الاشعري [۳۹]
المکتبة العربیة الصقلیة، به کوشش میکله آماری، ج۱، ص۶۶۶، لایپپزیگ، ۱۸۷۵م.
المعادات؛ مُلَح اللغة، در کلمات مشترک اللفظ و مختلف المعنی؛ نصائح الذکری. [۴۰]
خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، ج۱، ص۱۴۲، به کوشش هلموت ریتر، بیروت، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
۸ - اشعارابیاتی از اشعار وی نیز در سلوان المطاع و دیگر مآخذ آمده است. [۴۱]
محمد عمادالدین کاتب، خریدة القصر، ج۳، ص۵۰ -۵۷، به کوشش شکری فیصل، دمشق، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۴م.
۹ - فهرست منابع(۱) آصفیه، خطی. (۲) احمد ابن حجر، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۱ق. (۳) ابن خلکان، وفیات. (۴) ازهریه، فهرست. (۵) سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م. (۶) شورا، خطی. (۷) خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، به کوشش هلموت ریتر، بیروت، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م. (۸) محمد عمادالدین کاتب، خریدة القصر، به کوشش شکری فیصل، دمشق، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۴م. (۹) محمد فاسی، العقد الثّمین، به کوشش فؤاد سید، بیروت، ۱۹۸۶م. (۱۰) علی قفطی، انباء الرواة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م. (۱۱) عیسی اسکندر معلوف، «من نفائس الخزانة البارودیة الکبری فی بیروت»، مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، ۱۹۲۵م، شم ۵. (۱۲) المکتبة العربیة الصقلیة، به کوشش میکله آماری، لایپپزیگ، ۱۸۷۵م. (۱۳) یاقوت، ادبا. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌ظفر»، ج۴، ص۱۴۴۹. |