ابن‌جعابی ابوبکر محمد بن عمر جعابی تمیمیاِبْنِ جِعابی، ابوبکر محمد بن عمر بن محمد تمیمی ۲۸۴- ۳۵۵ق/ ۸۹۷ -۹۶۶م)، محدث و رجالی امامی می‌باشد. ۱ - نام ابن جعابی در منابعابن ندیم [۱]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص ۲۴۷.
نام وی را عمرو بن محمد و طوسی [۲]
طوسی، محمد، ج۱، ص۱۱۴، الفهرست، به کوشش محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف، المکتبة الحیدریة.
عمر بن محمد ثبت کرده است. بنابر بعضی نسخ الفهرست طوسی [۳]
طوسی، محمد، ج۱، ص۱۱۴، الفهرست، به کوشش محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف، المکتبة الحیدریة.
ابن عبدون نیز مرتکب همین اشتباه شده است. ۲ - زادگاه و محل تحصیلابن جعابی احتمالاً در بغداد زاده شد. [۵]
خطیب بغدادی، احمد، ج۳، ص۲۶، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
او در دهه آخر سده ۳ق در بغداد مشغول تحصیل بوده، و این مطلب از حضور وی نزد مشایخی چون قاضی ابومحمد یوسف بن یعقوب (د ۲۹۷ق/۹۱۰م) و برخی دیگر روشن می‌شود.۳ - سفرهای ابن جعابیاز زندگی وی در فاصله ۳۰۰-۳۳۰ق/۹۱۲-۹۴۲م اطلاع چندانی در دست نیست. جز اینکه وی برای استماع از عبدالله بن محمد دینوری به دینور سفری داشته است. [۶]
خطیب بغدادی، احمد، ج۳، ص۲۹، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
بسیار محتمل است که سفر او به موصل و تصدی منصب قضا در آنجا [۷]
خطیب بغدادی، احمد، ج۳، ص۳۰، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
مربوط به همین دوره باشد.ابن جعابی در دوران حکومت اِخشید (۳۲۴-۳۳۴ق) سفری به مصر کرد و با او دیدار کرد. [۸]
ذهبی، محمد، ج۱۶، ص۹۲، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
وی مدتی را نیز نزد سیف‌الدوله، حاکم شیعی حلب (۳۳۳-۳۵۶ق) گذراند. [۹]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص ۲۴۷.
ابن جعابی بجز حلب به دیگر نقاط شام از جمله دمشق و منطقه ساحلی مدیترانه نیز سفر کرد. [۱۱]
ذهبی، محمد، ج۱۶، ص۹۲، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
[۱۲]
ذهبی، محمد، ج۳، ص۹۵۳، تذکرة الحفاظ، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق.
گر چه روایات در مورد ترتیب این سفرها کمی با هم اختلاف دارند، ولی شاید بتوان همه سفرهای مذکور به مصر وشام را متصل به یکدیگر و کمی قبل یا بعد از ۳۳۳ق/۹۴۵م دانست. به هر حال وی به بغداد بازگشت. [۱۳]
خطیب بغدادی، احمد، ج۳، ص۲۷، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۱۴]
ذهبی، محمد، ج۳، ص۹۵۳، تذکرة الحفاظ، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق.
۴ - شاگردانحاکم نیشابوری بین سالهای ۳۴۱-۳۴۳ق [۱۵]
فارسی، عبدالغافر، ج۱، ص۶، تاریخ نیسابور المنتخب من السیاق، به کوشش محمد کاظم محمودی، قم، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
و ابن عیاش [۱۶]
ابن عیاش جوهری، احمد، ج۱، ص ۸، مقتضب الاثر، قم، ۱۳۷۹ق.
[۱۷]
ابن عیاش جوهری، احمد، ج۱، ص۲۲، مقتضب الاثر، قم، ۱۳۷۹ق.
پس از ۳۴۰ق از شاگردان او در این دوره بوده‌اند.۵ - همراهی با ابن عبیدابن جعابی در ۳۴۸ق در ارجان (ه م) نزد ابن عمید، وزیر مشهور آل بویه بوده [۱۸]
خطیب بغدادی، احمد، ج۳، ص۳۰، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
و ظاهراً کمتر از یک سال بعد همراه او به بغداد بازگشت، [۱۹]
سمعانی، عبدالکریم، ج۳، ص۲۸۶، الانساب، به کوشش عبدالرحمان یمانی، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
اما در آنجا درنگ نکرد و در ۳۴۹ق روانه اصفهان شد.۶ - استماع بزرگان از ویاطلاعات ما در مورد سالهای ۳۴۹-۳۵۳ق اندک است، ولی می‌دانیم که وی در ۳۵۳ و ۳۵۴ق در بغداد بوده و شیخ مفید و ابن بابویه [۲۱]
ابن بابویه، محمد، ج۱، ص۳۸۶، الامالی، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
در آنجا از او استماع کرده‌اند. ابن جعابی در طول حیات خود حداقل یک بار به کوفه و دو بار به رقه [۲۳]
خطیب بغدادی، احمد، ج۳، ص۲۸، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
سفر کرده است که از تاریخ آنها خبری نداریم.۷ - وفاتسرانجام وی در بغداد درگذشت. [۲۴]
سمعانی، عبدالکریم، ج۳، ص۲۸۷، الانساب، به کوشش عبدالرحمان یمانی، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
[۲۵]
خطیب بغدادی، احمد، ج۳، ص۳۱، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۸ - توانایی‌های علمیابن جعابی در حفظ و ضبط متون و اسناد احادیث توانا بود و علاوه بر نقل به نقد حدیث نیز می‌پرداخت. [۲۶]
خطیب بغدادی، احمد، ج۳، ص۲۷- ۲۸، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۲۷]
طوسی، محمد، ج۱، ص۱۵۱، الفهرست، به کوشش محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف، المکتبة الحیدریة.
ابن جعابی در احوال و انساب رجال اطلاعات وسیعی داشت، از بزرگ‌ترین مشایخ عصر خود در عراق و شام و مصر حدیث شنید، و اسانید اهل خراسان را نیز در اختیار داشت. [۲۸]
خطیب بغدادی، احمد، ج۳، ص۲۷- ۲۸، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۹ - مشایخاز جمله مشایخ وی می‌توان ابوبکر محمد بن یحیی مروزی ، ابوعمر محمد بن جعفر قتات ، محمد بن حسن بن سماعه حضرمی ، ابوبکر جعفر بن محمد فریابی ، بوبکر محمد بن محمد بن سلیمان باغندی ، احمد بن محمد بن عقده همدانی ، و ابومحمد هیثم بن خلف دوری را نام برد. [۳۲]
خطیب بغدادی، احمد، ج۳، ص۲۶-۲۷، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۱۰ - راویان ویاز شاگردان و راویان وی نیز می‌توان از ابوالحسن علی بن عمر دارقطنی، ابوحفص عمر بن احمد بن شاهین، ابومحمد هارون بن موسی تلعکبری، ابوعبدالله حسین بن عبیدالله غضائری، ابوالفتح هلال بن محمد حفار، ابوعبدالله احمد بن عبدالواحد بن عبدون، بزاز، ابوطاهر عبدالله بن احمد خازن و ابونعیم احمد بن عبدالله اصفهانی نام برد. [۳۳]
ابن رستم طبری، محمد، ج۱، ص۹۳، دلائل الامامة، نجف، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
[۳۴]
طوسی، محمد، ج۱، ص۱۱۴، الفهرست، به کوشش محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف، المکتبة الحیدریة.
[۳۵]
طوسی، محمد، ج۱، ص۱۵۱، الفهرست، به کوشش محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف، المکتبة الحیدریة.
[۳۶]
طوسی، محمد، ج۱، ص۵۰۵، رجال، به کوشش محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۱م.
[۳۷]
طوسی، محمد، ج۱، ص۳۶۱- ۳۶۵، الامالی، بغداد، ۱۳۸۴ق/ ۱۹۶۴م.
[۳۸]
خطیب بغدادی، احمد، ج۳، ص۲۶، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۱۱ - مذهباینکه مذهب ابن جعابی امامی بوده، بارها توسط رجال نویسان مورد تأیید قرار گرفته است. [۳۹]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص ۲۴۷.
[۴۰]
خطیب بغدادی، احمد، ج۳، ص۲۶، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۴۱]
خطیب بغدادی، احمد، ج۳، ص۳۰، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۱۲ - وثاقت و مدح و ذم ابن جعابیاما در مورد وثوق وی اقوال اهل سنت مختلف است. دارقطنی در روایتی بر امانت او در روایت تأکید کرده، لیکن بعضی از معاصران وی او را مورد طعن قرار داده‌اند. [۴۲]
خطیب بغدادی، احمد، ج۳، ص۳۰-۳۱، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۴۳]
ذهبی، محمد، ج۳، ص۹۵۳، تذکرة الحفاظ، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق.
[۴۴]
ذهبی، محمد، ج۱۶، ص۹۱، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
برخی رجال‌نویسان متأخر با تکیه بر این اتهامات ابن جعابی را در دین سست دانسته و فاسق شمرده‌اند، [۴۵]
ذهبی، محمد، ج۳، ص۶۷۰، میزان الاعتدال، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م.
از عوامل تضعیف او توسط افراد یاد شده، تشیع ابن جعابی [۴۶]
خطیب بغدادی، احمد، ج۳، ص۳۱، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
و همنشینی او با متکلمان [۴۷]
ذهبی، محمد، ج۱۶، ص۹۱، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
قابل ذکر است، اما در کتب رجالی شیعه وی مورد مدح قرار گرفته است، حتی در بعضی نسخ الفهرست طوسی [۴۹]
طوسی، محمد، ج۱، ص۱۱۴، الفهرست، به کوشش محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف، المکتبة الحیدریة.
وی توثیق شده است [۵۲]
قهپایی، علی، ج۴، ص۲۶۳، مجمع الرجال، به کوشش علامة اصفهانی، اصفهان، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
[۵۳]
طوسی، محمد، ج۱، ص۲۳۹، الفهرست، به کوشش اشپرنگر، کلکته، ۱۲۷۱ق/۱۸۵۳م.
[۵۴]
علامه حلی، حسن، ج۱، ص۱۱۹، رجال، به کوشش محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
به گفته خطیب بغدادی ، [۵۵]
خطیب بغدادی، احمد، ج۳، ص۲۶، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
ابن جعابی آثار زیادی در حدیث ، تاریخ و رجال تألیف کرده است. برخی گفته‌اند که او به هنگام احتضار دستور داده تا کتابهایش را بسوزانند، و در پی آن تلی از کتاب به آتش کشیده شد، [۵۶]
خطیب بغدادی، احمد، ج۳، ص۳۱، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۵۷]
ذهبی، محمد، ج۱۶، ص۹۰، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
پیش از آن نیز بخشی از کتابهایش در رقه از بین رفته بود، [۵۸]
خطیب بغدادی، احمد، ج۳، ص۲۸، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
با این‌همه قسمتی از آثار وی تا مدتی پس از مرگش باقی بوده است. برخی از این آثار که در حال حاضر اثری از آنها در دست نیست عبارتند از:۱. تسمیة من روی الحدیث و غیره من العلوم و من کانت له صناعة و مذهب و نحلة. [۵۹]
طوسی، محمد، ج۱، ص۱۵۱، الفهرست، به کوشش محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف، المکتبة الحیدریة.
[۶۰]
طوسی، محمد، ج۱، ص۱۰، الفهرست، به کوشش اشپرنگر، کلکته، ۱۲۷۱ق/۱۸۵۳م.
۲. الشیعة من اصحاب الحدیث و طبقاتهم، که بر اساس گزارش نجاشی این کتاب حداقل تا یک سده پس از ابن جعابی باقی بوده است. ۳. من حدث هو و ولده (ابوه) عن النبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله، ابن حجر [۶۲]
ابن حجر عسقلانی، احمد، ج۱، ص۳۸، الاصابة، قاهره، ۱۳۲۸ق/۱۹۱۰م.
[۶۳]
ابن حجر عسقلانی، احمد، ج۲، ص۳۲۰، الاصابة، قاهره، ۱۳۲۸ق/۱۹۱۰م.
آن را به وی نسبت داده و از آن نقل کرده است.۴. من روی حدیث غدیرخم. ابن شهر آشوب احتمالاً این کتاب را دیده بوده است. وی متذکر شده که ابن جعابی حدیث غدیر را از ۱۲۵ طریق گرد آورده است. [۶۵]
ابن شهر آشوب، محمد، ج۳، ص۲۵، المناقب، قم، ۱۳۷۸ق.
هفت طریق از طرق مزبور را ابن بابویه در معانی الاخبار [۶۶]
ابن بابویه، محمد، ص۶۵ -۶۷، معانی الاخبار، به کوشش علی اکبر غفاری، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م. نقل کرده است.
. (در مورد سایر آثار به این منابع رجوع کنید. [۶۷]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص ۲۴۷.
[۶۸]
نجاشی، احمد، ج۱، ص۳۹۵، رجال، به کوشش موسی شبیری، قم، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۷م.
[۶۹]
طوسی، ج۱، ص۱۵۱، محمد، الفهرست، به کوشش محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف، المکتبة الحیدریة.
).۱۳ - فهرست منابع(۱) ابن بابویه، محمد، الامالی، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م. (۲) ابن بابویه، محمد، معانی الاخبار، به کوشش علی اکبر غفاری، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م. (۳) ابن حجر عسقلانی، احمد، الاصابة، قاهره، ۱۳۲۸ق/۱۹۱۰م. (۴) ابن رستم طبری، محمد، دلائل الامامة، نجف، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م. (۵) ابن شهر آشوب، محمد، المناقب، قم، ۱۳۷۸ق. (۶) ابن عیاش جوهری، احمد، مقتضب الاثر، قم، ۱۳۷۹ق. (۷) ابن ندیم، الفهرست؛ ابونعیم اصفهانی، احمد، حلیة الاولیاء، قاهره، ۱۳۵۷ق/ ۱۹۳۸م؛ (۸) اردبیلی، محمد، جامع الرواة، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۹) حر عاملی، محمد، وسائل الشیعة، بیروت، ۱۳۸۹ق/۱۹۶۹م. (۱۰) حلی، حسن، الرجال، به کوشش جلال‌الدین محدث، تهران، ۱۳۴۲ش. (۱۱) خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق. (۱۲) ذهبی، محمد، تذکرة الحفاظ، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق. (۱۳) ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م. (۱۴) ذهبی، محمد، میزان الاعتدال، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م. (۱۵) سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالرحمان یمانی، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م. (۱۶) طوسی، محمد، الامالی، بغداد، ۱۳۸۴ق/ ۱۹۶۴م. (۱۷) طوسی، محمد، رجال، به کوشش محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۱م. (۱۸) طوسی، محمد، الفهرست، به کوشش محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف، المکتبة الحیدریة. (۱۹) طوسی، محمد، الفهرست، به کوشش اشپرنگر، کلکته، ۱۲۷۱ق/۱۸۵۳م. (۱۰) علامه حلی، حسن، رجال، به کوشش محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م. (۱۱) فارسی، عبدالغافر، تاریخ نیسابور المنتخب من السیاق، به کوشش محمد کاظم محمودی، قم، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۱۲) قهپایی، علی، مجمع الرجال، به کوشش علامة اصفهانی، اصفهان، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م. (۱۳) مفید، محمد، الامالی، به کوشش استاد ولی و غفاری، تهران، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۱۴) نجاشی، احمد، رجال، به کوشش موسی شبیری، قم، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۷م. ۱۴ - پانویس
۱۵ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن جعابی»، ج۳، ص ۱۰۳۵. |