ابن‌شعبه حرانیابومحمد، حسن بن علی بن حسین بن شعبه حرانی حلبی، محدّث امامی و مؤلف کتاب مشهور تُحَف ُالعقول، از شخصیت‌های برجسته و از چهره‌های درخشان فقهای شیعه در قرن چهارم هجری می‌باشد. وی از معاصرین شیخ صدوق متوفای ۳۸۱ هجری است و از محمد بن همام متوفای ۳۳۶ هجری روایت نقل می‌کند و از مشایخ شیخ مفید متوفای ۴۱۳ هجری نیز به شمار می‌آید. فهرست مندرجات۲ - شخصیت علمی و دینی حرّانی ۳ - تحصیلات ۴ - جایگاه حرانی نزد علما ۵ - استاد ۶ - شاگردان ۷ - آثار ۷.۱ - التمحیص ۷.۲ - تحف‌العقول ۷.۲.۱ - هدف از تألیف تحف‌العقول ۷.۲.۲ - محتوای تحف‌العقول ۷.۲.۳ - اهمیت تحف‌العقول ۷.۲.۴ - ایرادات وارد بر این کتاب ۷.۲.۵ - چاپ و ترجمه ۸ - فهرست منابع ۹ - پانویس ۱۰ - منبع ۱ - معرفی ابن‌شعبه حرّانیدر منابع کهن رجالی شیعه درباره وی اطلاعی وجود ندارد. براساس نوشته حسین بن علی بن صادق بحرانی در رساله‌ای که درباره اخلاق و سلوک تألیف کرده، ابن شعبه از قدمای اصحاب امامیه محسوب شده و شیخ مفید از تُحف‌العقولِ وی، مطالبی نقل کرده است. آقابزرگ طهرانی [۲]
آقابزرگ طهرانی، ج۳، ص۴۰۰.
از نوشته بحرانی استنباط کرده که حرّانی از مشایخ شیخ مفید و معاصر شیخ صدوق بوده، ولی بنابر منابع رجالی، مفید شیخی بدین نام نداشته است. حرّانی منسوب به خاندان شعبه است که در اصل اهل حلب بودند و محدّثان بزرگی در میان آنان ظهور کرده‌اند. ۲ - شخصیت علمی و دینی حرّانیحرانی، به تصدیق بسیاری از فرهیختگان، عالمی فاضل و عامل بود و در فقه و حدیث مورد توجه عالمان قرار داشت، به ویژه در حدیث که دو اثر «تحف العقول» و «التمحیص» بیانگر تبحر او در علم حدیث و وثاقتش در نقل حدیث است، به طوری که علامه مجلسی روایات او را با این که سلسله سندش ذکر نشده، مقبول می داند. و یا شیخ انصاری کتاب گرانمایه «المکاسب» را با روایتی از «تحف» درباب معاملات آغاز می کند که درباره صناعات و تجارات و بیع و وجه حلال و حرام آن ها است. همچنین با نگاهی به مقدمه «تحف» و روایات مذکور در آن و نیز مناجات و توصیه ها به دست می آید که او در اخلاق و حقوق نیز دستی داشته با طرحی نو، مجموعه روایات اخلاقی، حکمی و حقوقی را ارائه نموده است، به طوری که بیش از هزار سال این کتاب و روایات آن، نقل محافل علمی، منابر وعظ و مجالس اخلاقی بوده است و این خود نشان از رفعت مقام و جلالت جاه علمی و تقوای اوست. قدیم‌ترین اظهارنظر درباره شخصیت علمی و دینی حرّانی، از ابراهیم بن سلیمان قطیفی ، از علمای سده دهم، است که بنا به نقل شوشتری ، [۷]
نوراللّه بن شریف‌الدین شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۱، ص۳۸۳، تهران ۱۳۵۴ش.
او در کتاب الوافیه خود از حرّانی با عنوان «شیخِ عالم فاضلِ عاملِ فقیه» نام‌برده است. اظهارنظر علمای بعدی، همه از بحرانی و قطیفی گرفته شده است. [۸]
محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، ج۱، ص۷۴، چاپ احمد حسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
[۹]
عبداللّه بن عیسی افندی‌اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۱، ص۲۴۴، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
۳ - تحصیلاتحرانی از محضر محدثان و فقیهان بزرگ عصر خود بهره برد و در علوم حدیث و فقه تبحر یافت، به طوری که همه عالمانی که از او یاد کرده اند، وی را فقیه و محدث فاضل شیعه معرفی نموده اند. متأسفانه از تحصیل و استادان وی جز اطلاعات اندکی در دست نیست و فقط در تراجم به ابو علی محمدبن همام، از محدثان و فقیهان بزرگ شیعی اشاره شده که حرانی نزد وی شاگردی کرد و از او اجازه روایت دریافت داشت. ۴ - جایگاه حرانی نزد علمابسیاری از دانشوران از حرانی به بزرگی، فضل و علم یاد کرده اند و روایت بدون سند او را در «تحف العقول» پذیرفته اند. شیخ مفید؛ شاگرد حرانی، ضمن تمجید از استاد، درباره کتاب تحف العقول می نویسد: «تحف العقول کتاب لم یسمح الدهر بمثله.» [۱۰]
سید حسن صدر، تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام ، ص۴۱۴.
شیخ ابراهیم قطیفی ـ از عالمان قرن دهم هجری ـ در کتاب «الوافیه» ضمن نقل روایتی از «التمحیص»، می نویسد:«الحدیث الاول ما راواه العالم الفاضل العالم الفقیه ابو محمد الحسن بن علی بن شعبه الحرانی ...» شیخ حر عاملی در «الامل الآمل» بعد از ستودن مولف تحف به فاضل محدث، درباره کتابش می گوید: حسن کثیر الفوائد مشهور. علامه مجلسی هم درباره تحف می نویسد:« ... نظم این کتاب دلالت بر رفعت شأن مولف دارد و بیشتر در مواعظ واصول معلومه ای است که محتاج سند نیست.» میرزا عبدالله افندی اصفهانی در «ریاض العلما» درباره حرانی می نویسد:«عالم، فقیه، محدث» میرزا محمد باقر خوانساری نیز در «روضات الجنات» می نویسد:«حسن بن علی بن حسین شعبه حرانی (یا حلبی) فاضلی است فقیه، متبحر، هوشیار، بلند پایه و آبرومند و کتابش مورد اعتماد اصحاب است.» [۱۳]
روضات الجنات ج۲، ص۲۹۰.
شیخ حر عاملی در کتاب «امل الآمل» درباره ایشان می‌فرماید: «ابو محمد، حسن بن علی بن شعبه، دانشمندی با فضل و محدثی بزرگ است.» علامه مجلسی درباره وی می‌فرماید: «کتاب ایشان، تحف العقول خود بهترین شاهد بر فضل و دانش و عظمت شأن ایشان می‌باشد.» علامه خوانساری، مؤلف کتاب روضات الجنات درباره او چنین می‌گوید: «محدث بزرگ، حسن بن علی بن حسین بن شعبه حرانی حلبی، فقیهی اندیشمند و متبحری بزرگ و شخصیتی سرشناس است. او کتابی به رشته تحریر در آورده که اصحاب و فقهای شیعه همه بر آن اعتماد کرده‌اند.» ۵ - استادابوعلی محمد بن همام بغدادی، متوفای سال ۳۳۶ را می‌توان از مشایخ ابن شعبه به شمار آورد. ۶ - شاگردانمهمترین شخصیتی که در میان شاگردان او همچون خورشید می‌درخشد شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، متوفای سال ۴۱۳ هجری است. ۷ - آثاربه حرّانی دو کتاب منسوب است: التمحیص ، که درباره سبب و شیوه‌های آزمایش‌های الهی مؤمنان (شیعه) و همراه روایاتی درباره صبر و زهد و رضاست ؛ و تحف العقول فیما جاء من الحِکَم و المواعظ من آل‌الرسول. ۷.۱ - التمحیصدرباره انتساب التمحیص میان صاحب‌نظران اختلاف وجود دارد: قطیفی، [۱۴]
نوراللّه بن شریف‌الدین شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۱، ص۳۸۳، تهران ۱۳۵۴ش.
حرّ عاملی [۱۵]
محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، ج۱، ص۷۴، چاپ احمد حسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
و افندی اصفهانی [۱۶]
عبداللّه بن عیسی افندی‌اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض‌الفضلاء، ج۱، ص۲۴۴، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
آن را تألیف حرّانی دانسته و مجلسی [۱۷]
مجلسی، بحار الانوار، ج۱، ص۱۷.
و نوری در انتساب آن به حرّانی یا ابن همام اسکافی تشکیک کرده‌اند. موحدی ابطحی در مقدمه التمحیص به نقد و بررسی ادله کسانی که کتاب را به حرّانی یا ابن همام اسکافی نسبت داده‌اند پرداخته و یادآور شده است که بحث در این نیست که روایات التمحیص از آنِ ابن شعبه است یا ابن همام تا گفته شود هر دو ثقه‌اند، بلکه در این است که این کتاب تألیف یا املای ابن همام اسکافی است یا تألیف شخصِ دیگری نظیر ابن شعبه به روایت ابن همام. موحدی ابطحی نتیجه می‌گیرد که اصل کتاب از محمد بن همام است و شک در این است که التمحیص را شخصِ دیگری از او روایت کرده، که در این صورت روایات آن با واسطه است، یا کتاب به املای ابن همام است که در این صورت این کتاب نظیر امالیِ مشایخ حدیثی چون مفید و مرتضی و طوسی خواهد بود.۷.۲ - تحفالعقولاما کتابی که سبب شهرت حرّانی شده و در انتساب آن به او هیچ‌اختلافی وجود ندارد، تحف‌العقول است. ۷.۲.۱ - هدف از تألیف تحفالعقولبه نوشته ابن شعبه، [۲۰]
ابن شعبه، تحف‌العقول عن آل‌الرسول صلی‌اللّه علیهم، ج۱، ص۲ـ۳، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ش.
هدف وی از تألیف این کتاب در دسترس قراردادن دانش‌های پیامبر اکرم و امامان است که دربردارنده کار دین و دنیا و صلاح امروز و فرداست و چون دانشمندان شیعه درباره حلال و حرام و فرائض و سنن از گفتار ائمه کتاب فراهم کرده‌اند ولی درباره حکمت‌ها و اندرزهای پیامبر و ائمه، خاصه کلمات قصار آنها، کتابی تألیف نکرده‌اند، وی دست به این کارزده است. این کتاب مشتمل بر احادیثی در اصول و فروع دین و کلیات و دسته‌ای از سنّت‌ها و آداب دین و پند و اندرزهای امامان و سخنان حکیمانه آنان است. [۲۱]
ابن شعبه، تحف‌العقول عن آل‌الرسول صلی‌اللّه علیهم، ج۱، ص۳، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ش.
۷.۲.۲ - محتوای تحفالعقولدر این کتاب گزیده‌ای از سخنان پیامبر و امامان شیعه ، به جز امام دوازدهم علیهم‌السلام آمده است. بخشی از مهم‌ترین مطالب کتاب عبارت‌اند از: وصایای پیامبر اکرم به امام علی علیه‌السلام، پاسخ‌های پیامبر به شمعون بن لاوی مسیحی ، سفارش پیامبر به معاذ بن جبل هنگام اعزام وی به یمن ، سخنان پیامبر در حجةالوداع ، خطبه امام علی در اخلاص توحید ، اندرزهای آن حضرت به امام‌حسن ، خطبةالوسیله، نامه امام علی به مالک‌اشتر ، [۲۹]
ابن شعبه، تحف‌العقول عن آل‌الرسول صلی‌اللّه علیهم، ج۱، ص۱۲۶ ۱۴۹، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ش.
سخنان امام‌علی با کمیل ، جواب امام حسن به حسن بصری ، خطبه امام حسن بعد از صلح با معاویه ، [۳۲]
ابن شعبه، تحف‌العقول عن آل‌الرسول صلی‌اللّه علیهم، ج۱، ص۲۳۲ ۲۳۳، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ش.
سخنان امام حسین در امر به معروف و نهی از منکر ، نامه امام حسین به اهل کوفه ، [۳۴]
ابن شعبه، تحف‌العقول عن آل‌الرسول صلی‌اللّه علیهم، ج۱، ص۲۴۰ ۲۴۲، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ش.
رساله حقوق امام زین‌العابدین ، [۳۵]
ابن شعبه، تحف‌العقول عن آل‌الرسول صلی‌اللّه علیهم، ج۱، ص۲۵۵ ۲۷۲، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ش.
سفارش امام باقر به جابر بن یزید جعفی ، سفارش امام صادق به مؤمن طاق ، [۳۷]
ابن شعبه، تحف‌العقول عن آل‌الرسول صلی‌اللّه علیهم، ج۱، ص۳۰۷ ۳۱۳، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ش.
سخنانی از امام صادق علیه‌السلام که برخی از شیعیان آن را نثرالدرر نامیده‌اند، سفارش امام کاظم به هشام، [۳۹]
ابن شعبه، تحف‌العقول عن آل‌الرسول صلی‌اللّه علیهم، ج۱، ص۳۸۳ ۴۰۲، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ش.
پاسخ امام رضا به مأمون درباره احکام شریعت ، [۴۰]
ابن شعبه، تحف‌العقول عن آل‌الرسول صلی‌اللّه علیهم، ج۱، ص۴۱۵ ۴۲۳، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ش.
توصیف امام رضا از امامت و منزلت آن در مسجدجامع مرو ، پاسخ امام جواد به پرسش‌های یحیی بن اکثم ، رساله امام هادی در رد بر اهل جبر و تفویض، پاسخ‌های امام هادی به پرسش‌های یحیی بن اکثم و نامه امام عسکری به اسحاق بن اسماعیل نیشابوری . در پایان هر یک از این قسمت‌ها، گزیده‌ای از کلمات قصار آنها نیز آورده شده است. در پایان کتاب، سخنان خدا با حضرت موسی و حضرت عیسی ، [۴۷]
ابن شعبه، تحف‌العقول عن آل‌الرسول صلی‌اللّه علیهم، ج۱، ص۴۹۶ـ۵۰۱، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ش.
اندرزهای مسیح در انجیل و جز آن و سرانجام سفارش مفضّل بن عمر به شیعیان آمده است.۷.۲.۳ - اهمیت تحفالعقولتحفالعقول در قرون اخیر همواره مورد توجه علمای شیعه بوده تا آن‌جا که قطیفی آن را بی‌نظیر خوانده است. [۵۰]
نوراللّه بن شریف‌الدین شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۱، ص۳۸۳، تهران ۱۳۵۴ش.
در کتاب‌های حدیثی و فقهی از آن نقل قول کرده‌اند. [۵۲]
یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق النّاضرة فی احکام العترة الطاهرة، ج۲۵، ص۱۸۰، قم ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ش.
۷.۲.۴ - ایرادات وارد بر این کتابدر عین حال، آنچه مایه خرده‌گیری و در برخی موارد نامعتبر دانستن مندرجات تحف‌العقول از سوی علمای شیعه شده، ارسال اسنادِ احادیث آن است. اگر چه خودِ ابن شعبه به این موضوع توجه داشته و در مقدمه [۵۴]
ابن شعبه، تحف‌العقول عن آل‌الرسول صلی‌اللّه علیهم، ص۳، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ش.
نوشته که سلسله سندِ بیشتر احادیث کتاب را سماع کرده، ولی در تألیف کتاب برای رعایت ایجاز و نیز به این سبب که بیشتر این کلمات و سخنان از زمره آموزش‌ها و حکمت‌هایی است که خود گواه درستی خود هستند و به این دلیل که آنها را برای شیعیان فراهم کرده است که تسلیم امامان‌اند، از ذکر اسناد احادیث کتاب اجتناب کرده است. خویی ضمن اعتراف به فضل و ورع و ممدوح بودن حرّانی، [۵۵]
محمدعلی توحیدی، مصباح الفقاهة، ج۱، ص۵، تقریرات درس آیةاللّه خوئی، قم ۱۳۷۷ش.
کتاب وی را به دلیل مُرسل بودن احادیث آن، فاقد اعتبار دانسته و در هیچ‌یک از احکام شرعی ، استناد به روایات تحف‌العقول را جایز نشمرده است. [۵۶]
محمدعلی معلم، اصول علم‌الرجال بین النظریة و التطبیق، ج۱، ص۲۷۴ـ۲۷۷، تقریرات درس آیةاللّه داوری، (قم) ۱۴۱۶.
گفتنی است که تحف‌العقول در میان نُصَیریه حرمتی خاص داشته و بسیاری از پیروان این مذهب آن را از بردارند. [۵۷]
علی‌اکبر ضیائی، فهرس مصادرالفرق الاسلامیة، ج۱، ص۸۱، ج ۱، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
۷.۲.۵ - چاپ و ترجمهتحفالعقول بارها در ایران و عراق و لبنان به چاپ رسیده است. نخستین‌بار در ۱۲۹۷، با روضه کافی ، در یک مجلد چاپ سنگی شد. بهترین چاپ آن، با تصحیح و تعلیق علی‌اکبر غفاری، در ۱۳۷۶ در تهران صورت گرفته است. این کتاب بارها به فارسی ترجمه شده که بهترین آنها ترجمه پرویز اتابکی با عنوان رهاوردِ خِرد ( تهران ۱۳۷۶ش) است. این کتاب را بدر شاهین به انگلیسی ترجمه و در ۱۳۸۳ش در قم به چاپ رسانده است. ۸ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ طهرانی. (۲) ابن شعبه، تحف‌العقول عن آل‌الرسول صلی‌اللّه علیهم، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ش. (۳) محمد بن همام اسکافی، التمحیص، قم (۱۳۸۰). (۴) عبداللّه بن عیسی افندی‌اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض‌الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ. (۵) یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق النّاضرة فی احکام العترة الطاهرة، قم ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ش. (۶) محمدعلی توحیدی، مصباح الفقاهة، تقریرات درس آیةاللّه خوئی، قم ۱۳۷۷ش. (۷) محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، چاپ احمد حسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش. (۸) علی بن حسن حلبی، اشارةالسبق، چاپ ابراهیم بهادری، قم ۱۴۱۴. (۹) نوراللّه بن شریف‌الدین شوشتری، مجالس المؤمنین، تهران ۱۳۵۴ش. (۱۰) علی‌اکبر ضیائی، فهرس مصادرالفرق الاسلامیة، ج ۱، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. (۱۱) عباس قمی، کتاب الکنی و الالقاب، صیدا ۱۳۵۷ـ۱۳۵۸، چاپ افست قم. (۱۲) مجلسی، بحار الانوار. (۱۳) محمدعلی معلم، اصول علم‌الرجال بین النظریة و التطبیق، تقریرات درس آیةاللّه داوری، (قم) ۱۴۱۶. (۱۴) حسین بن محمدتقی نوری، خاتمة مستدرک الوسائل، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰. ۹ - پانویس۱۰ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حرانی»، شماره۵۸۹۹. سایت اندیشه قم نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |